Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ƏDƏBİYYAT:

1. 
   Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. c III .Bakı,1957
   
2. 
   Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. Bakı ,1976
   
3. 
   İslam Ansiklopedisi cild 38. İstanbul, 2010
   
4. 
   Hikmet Turhan Dağlıoğlu. Şemsettin Sami Bey. İstanbul,1934
   
5. 
   Qulam Məmmədli. İmzalar. Bakı ,1977
   
6. 
   Nadir Vəlixanov. Süleyman Sani Axundov. Bakı,1968
   
7. 
   B-1249. Şəmsəddin Sami. Besa yaxud ahde vefa
   
8. 
   B-1064. Şəmsəddin Sami. Kavə
   

Mir Tohid Yüzbaşi

(Əlyazmalar İnstitutu)
XVII əsr Azərbaycan şaİrİ Təsİr Təbrİzİnİn anadİllİ İrsİ barədə
Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi (1650-1717) Səfəvi hökümdarlarından Şah Süleyman (1666-1694) və Şah Sultan Hüseyn (1696-1722) dövrün­də yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairidir.Ulu babası I Şah Abbasın əm­ri ilə bir cox azərbaycanlılar kimi Təbrizdən İsfahana köcürülmüş, Təsir də 1650-ci ildə orada anadan olmuşdur.Şairin adı “Möhsün”, təxəllüsü isə “ Təsir”dir.

Təsirin həyat və yaradıcılıgı barədə ilk məlumatı onun müasirləri olan təskirəçilər vermişlər.Məhəmməd Tahir Nəsrabadi onun dövlət iş­lə­rində dürüst dövlət məmuru,gözəl şair oldugunu qeyd etmişdir:”Mirzə Möhsün olduqca məlahətli, zahiri cəhətdən gözəl və görkəmli,batini cə­hətdən isə sanki yer əhalisinin başına göydən səpilmiş müqəddəs cə­vahir tozudur, ya da mənim arzularımı təcəssüm etdirən bir ilahədir. Ona maliyyə dəftərlərindən birini yazmaq tapşırılmışdır.Maliyyə işləri­nin hər cəhətdən bəxti gətirmişdir, ona görə ki, bu cənab son dərəcədə xeyirxah və pak qəlblidir. Şeir də onun ürəyəyatan təbi vardır.Şeirini ilk dəfə oxuduqda belə onun fikri aydin olur”(1,s.171). Şeyx Məhəm­mədəli Həzin təzkirəsində Təsirinin üstad bir şair oldugunu bildirmiş­dir: “O müxtəlif janırlarda şeir qoşardı, sözlərin ən incəliklərini dərk edə­rək, həm məna, həm də forma cəhətdən söz ustası olub, bir sıra tay- tuşla­rın­dan üstün idi” (2,s.72).

Professor Turxan Gəncəyi “İsfahandaki Səfəvi sarayında türk dilinin mövqeyi” adlı məqaləsində şairin müxtəlif ziyafətlər,bayramlar münasi­bəti ilə yazdıgı şeirləri nəzərdən kecirdikdən sonra belə qərara gəlmiş­dir ki, Təsir Şah Suleyman və Sultan Hüseyn zamanında faktiki olaraq sa­rayda məliküş-şüəralıq vəzifəsini də icra etmişdir (3,s.25). Məhəm­mə­dəli Tərbiyət şairin bir sıra qitə və qəzəllərində maddeyi-tarixlər tər­tib etdiyi barədə məlumat vermiş,onun məhşur alim Aga Hüseyn Xan­sarinin vəfatı (h.1093-m.1683), Şah Süleymanin tərifi və Əbdüləziz xan Çingizinin gəlməsi (h.1097-m.1685), Mirzə Əlaəddin Məhəmməd Gü­lüs­taninin vəfatı (h.1100-m.1688), vəzir Şeyxəli xan Zəngənənin vəfatı (h.1101-m.1688), Mirzə Tahir Vəhidin vəzir təyin edilməsi (h.1101-m.1688), Şah Süleymanın vəfatı (h.1105-m.1694), Məhəmməd Mömin xan Bəydilimin vəzir təyin edilməsi (h.1110-m.1699), Agaməhəmməd Bagır Məclisinin vəfatı (h.1111-m.1700), Agarəfi Məsrurun vəfatı (h.1114-m.1702), Yəzd şəhərində baş vermiş qarışıqlıq (h.1116-m.1704) və başqa hadisələr münasibəti ilə şerlər yazdıgın qeyd etmişdir (4, s.334-335).

İran ədəbiyyatşünaslıgında T.Təbrizi yaradıcılıgı ilə ən ardıcıl məş­ğul olan tədqiqatcı Əmin Paşa Eclalı olmuşdur. Onun 1990-cı ildə nəşr etsdirdiyi “Divani-Təsir Təbrizi” kitabında şairin həyat və yaradıcılıgı araş­dırılmış, külliyyatına daxil olan əsərlər (Azərbaycan dilində olan­lar­dan başqa) oxuculara təqdim edilmişdir (5).

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə Qasım Cahani “Azər­bay­can ədəbiyyatnda Nizami əsərləri” adlı əsərində T.Təbrizinin yara­dı­cılığı barədə nisbətən ətraflı danışmış, onun məsnəvilərini təhlil et­miş­dir. Tədqiqatçı əsas diqqəti Təsirin Nizami irsindən bəhrələnməsi mə­sələsinə yönəltsə də, şairin yaradıcılığına Füzuli və Saibin də təsirini nəzərdən keçirmiş, onu poeziyada yeni meyllərin nümayəndəsi kimi təqdim etmişdir. Q.Cahani göstərir ki, Nizami kimi Təsir də poema­la­rında sadə zəhmət adamlarının taleyi, işi, əxlaq və məişətini ətraflı nə­zər­dən keçirmiş, ictimai-əxlaqi görüşlərini oxucuların diqqətinə çatdır­mışdır. Mirzə Möhsünün poemalarının məzmununu ətraflı nəzərdən ke­çirən Q.Cahani şairin bütün yaradıcılığı üçün nikbinliyin səciyyəvi ol­du­ğunu qeyd edərək yazır: “Şair insanları acizliyə çağıran, həyat, səadət uğrunda mübarizədən çəkindirən zahidləri zalımların dəllalı adlandırır. Təsirə görə, nikbin adam həyata bağlı, güclü və mərd olar. Bu ideya “Dəvətül-aşiqin” əsərinin əsas mündəricəsidir(6,s.1991).

Ə.Səfərli “ XVII – XVIII əsərlər Azərbaycan epik şeiri” adlı tədqi­qa­tında Təsirin poemalarını təhlil etmiş, şairi Nizaminin surət və xarak­ter yaratmaq təcrübəsindən öyrənən, onun bədii və fəlsəfi kəlam­la­rın­dan, yüksək humanist fikirlərindən ilham alan, bununla yanaşı orijinal mövzu seçməyi bacaran sənətkar kimi təqdim etmişdir.

Təsir Təbrizinin anadilli ədəbi irsinin ortaya çıxarılmasında, nəşr və tədqiq edilməsində ən mühüm işi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Paşa Kərimov görmüşdür. O, şairin küllliyyatının Tehranın Sepəhsalar Ali Məd­rəsəsi kitabxanasında saxlanan əlyazmasının sonunda 881-904-cü səhifələrində yerləşən “Türkiyyat” başlıqlı hissəsindəki ana dilində şeir­lərini əldə etmiş, müasir əlifbaya köçürərək geniş ön sözlə çap etdir­mişdir (7). Kitaba həmin əsərlərin fotofaksimələsi də əlavə edilmişdir. P.Kərimov ön sözlə bildirir ki, Təsirin türkcə şeirlərindən bir neçə par­ça bərpa prosesində oxunmaz hala düşüb, ümumi həcmi 447 beyt olan bu əsərlərin yalnız 443 beytini oxumaq mümkündür. Buraya münacat məzmunlu qəzəl, nət, Şah Süleymana həsr edilmiş qəsidə, Sultan Hü­seynin taxta çıxması və Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvinin vəzir təyin edilməsi münasibəti ilə qəzəl, 1 tərcibənd, 4 mürəbbeyi-tərcibənd, 1 mü­xəmməsi-tərcibənd, müxtəlif bayramlar (məb`əs, cümə, ramazan, qur­ban, novruz) münasibəti ilə yazılmış məsnəvi formalı kiçik şeirlər, lirik məzmunlu 16 qəzəl və 5 təkbeyt daxildir.

Tədqiqatçı qeyd edir ki, Təsirin türkcə qəzəlləri əsasən 5-9 beytdən ibarətdir. Bunların içində Füzulinin “Bəhs”, “Görgəc” və “Ləziz” rədif­li şeirlərinə yazılmış nəzirələr də vardır. Mənbələr təsirin Saibdən təsir­lənərək fars dilində “hind üslubu”nda şeirlər yazdığın bildirirlər. Lakin şairin Azərbaycan türkcəsindəki şeirlərində “hind üslubu” bir o qədər də nəzərə çarpmır. Bu əsərlərdə ilkin nəzərə çarpan cəhət müəllifin Fü­zuli irsindən, xalq şeirindən bəhrələnməsidir. Dünyəvi eşqin tərən­nü­mü, real bir gözəlin mədhi şairin əsərlərinin səciyyəvi cəhətlərindəndir.

P.Kərimov Təsirin türkcə şeirlər toplusuna yazdığı ön sözdə şairin dili, yaradıcılığının mövzu dairəsi, forma və bədii ifadə xüsusiyyətləri barədə ətraflı elmi fikir söyləmişdir. Tədqiqatçı göstərir ki, T.Təbrizi əsərlərində dünyəvi eşqin tərənnümünə üstünlük verən mütərəqqi gö­rüşlü şairlərdən olmuşdur. O dilimizin incəliklərinə bələd olan, poetik fiqurlarınadan məharətlə istifadə edən sənətkarlardandır. P.Kərimov bil­dirir ki, Təsir Təbrizi Məsihi, Zəfər, Qövsi Təbrizi, Vəhid Qəzvini, Məczub Təbrizi və digər XVII əsr şairlərimizlə bərabər anadilli poe­ziyamızın inkişafında, dilin sadələşməsində, realizmə doğru irəliləmə­sində xidmətləri olmuş sənətkarlarımızdandır.

Ədəbİyyat:

1. 
   Nəsrabadi Məhəmməd Tahir. Təzkireye-Nəsrabadi. I cild. Tehran: Əsatir, 1378 h.
   
2. 
   Həzin Şeyx Məhəmmədəli. Təzkireye-Həzin. İsfahan: Təyid, 1334 h.
   
3. 
   Gəncəyi Turxan. İsfahandakı Səfəvi sarayında türk dilinin mövqeyi. “Bakı-Təbriz” dərgisi, 2006, N 4.
   
4. 
   Tərbiyət Məhəmmədəli. Danışməndani-Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1987.
   
5. 
   Eclali Əmin Paşa. Divane-Təsir Təbrizi. Tehran, Nəşre-Xave, 1341 h.
   
6. 
   Cahani Qasım. Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələri. Bakı: Elm, 1978.
   
7. 
   Təsir Təbrizinin türkcə şeirləri. Nəşrə hazırlayan və ön söz müəl­lifi: Paşa Kərimov. Bakı: Nurlan, 2011.