Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Könül Hacıyeva

(Ədəbiyyat İnstitutu)
“Cİnas”, “təlmİh” və “İstİfhəm”İn Bədr Şİrvanİ və Həqİqİnİn dİvanlarında İşlənməsi
XV əsr Azərbaycan şairi Bədr Şirvaninin dövrümüzədək gə­lib ça­tan divanı 12473 beytdən ibarət olub, özündə qəzəl, qə­sidə, rübai, mə­ra­si, müqəttiat, mütəyyibat, məsnəvi, həz­liy­yat, təvarix, müsəmmət, mütə­fər­riqat, müəmma kimi janr­la­rı əhatə edir. Divan hal-hazırda Özbə­kis­tan Elmlər Akade­mi­­yasının Əbu Reyhan Birunu adına Şərqşünaslıq ins­ti­tutunda 132-ci nömrə altında qorunmaqdadır. (9) Məhəmmədəli Tər­bi­­yətim verdiyi məlumata görə, şairin ayrı-ayrı şeirlərinə müx­tə­lif təz­kirə və məcmuələrdə də rast gəlinir.(11) Onun yaz­dığına görə, bunlar­dan biri Tehranda, mərhum Hacı Məlik Xo­ra­saninin şəxsi kitabxa­na­sın­da saxlanılır ki, burada da Bədr Şir­vaninin həyatı, yaradıcılığı barədə mə­lumat verilərək 500 beyt şeiri misal gətirilmişdir. Şairin hələlik ye­ganə divanı he­sab edilən Daşkənd nüsxəsinin mətni nəstəliq, şeir­lərə ve­rilən başlıqlar isə süls xətti ilə yazılmışdır. Divanın mətnini Mos­kva­da nəşr etdirərək ona ön söz yazan görkəmli Azər­bay­­­can alimi Ə.Rəhi­movun fikrincə, Bədr Şirvaninin diva­nının üzü XVI əsrin əvvəllərində Şamaxıda köçürülmüşdür (13). Bir ne­çə mühüm faktın mövcudluğu ali­mə bu qənaətə gəlməyə əsas verir. Belə ki, əlyazmada adı çəkilən üç xəlifə-Əbu Bəkr, Ömər və Osman şair tərəfindən rəğbətlə anılır. De­məli, Diva­nın üzünün köçürülməsi Şirvanın Səfəvilər dövlətinə tabe ol­­duğu vaxtdan əvvələ təsadüf etmişdir. Əks təqdirdə, sünnülərə müs­bət münasibət bəsləməyən Səfəvilər dövlətinin hökmran­lıq etdiyi əra­zidə hazırlanan əlyazmada onların adı götürülər, ya da İmam Əlinin adı ilə əvəz olunardı.

Araşdırmalarımız bir daha təsdiq edir ki, Bədr Şirvani özü şeirləri­ni toplayaraq Divan halına salmağı qərara almışdır. Aşağıdakı beytlər bunu sübut edir.

گاه درخلوت بفكرجمع اشعارخودم تا بنام شه گذارم نام و ديوان يادگار

(Bəzən xəlvətdə öz şeirlərimi toplamaq fikrinə düşürəm ki, şahın şərəfinə ad-san və Divan yadigar qoyub gedim).(13,129)

Bədr Şirvani "Divan"ının Daşkənddəki əlyazmasının məhz elə oriji­naldan köçürülərək hazırlandığını güman etmək olar. Şairin sağlığında dün­yasını dəyişən hökmdarlara-Şeyx Ibrahi­mə, Əmir Qəzənfərə və Şah­ruxa həsr olunmuş şeirlərin başlıq­larında onlardan vəfat etmiş şəxs­lər kimi bəhs edilməsi buna sübutdur. Bədr Şirvaninin vəfatından son­ra dünyadan köçən Xə­lilullaha, Cahanşah Qaraqoyunluya yazılmış şeirlə­rin baş­lıqlarında isə ərəbcədən tərcüməsi "allah onun şahlı­ğını da­vam­lı etsin" kimi ifadələr vardır. Deməli, "Divan"ın əldə olan əlyazma nüs­xə­si birbaşa şairin öz qələmindən çıxan "Divan"­dan köçürülmüşdür. "Di­vanın sonunda başqa şair tə­rə­fin­dən yazıldığı ehtimal olunan iki mad­deyi-tarix verilmiş­dir. Bunla­rın biri səkkiz, digəri isə iki beytdən ibarət olub Bədr Şir­va­ninin vəfat tarixini bildirir. Maddeyi-tarixlərdən alı­nan nəticə­yə görə, şair hicri 854-cü ilin şəvval ayının iyir­mi­sində, yə­ni, 1450-ci ilin noyabr ayının iyirmi altısında dünya­sını dəyiş­miş­dir. Həmin beytlərin müəllifi Bədr Şirvani­nin sənətini yüksək qiymətlən­dirərək onu Xaqani, Ənvəri, Əttar, Salman Savəci kimi söz ustadları ilə müqayisə edir.

والی ملك سخن بدر كه در دور قمر بود خاقانی ثانی بكمال سخن او

انوری وار رسا نيده سخن را بفلك خسروملك سخن گشته بشعرحسن او

درتراكيب سخن بود چو سلمان بكمال وزلطافت شده مشهورچو درعدن او

گرچه عطارسخن بود زشيرين سخنی بود آريش هر محفل و هرانجمن او

(Söz səltənətinin sahibi, ay ətrafında dövr edən Bədr özü­nün bütün şeiriyyəti ilə ikinci Xaqani idi. Ənvəri tək sözü göy­lərə qaldıraraq gözəl şeiri ilə söz mülkünün padşahı ol­muş­du. Söz yaratmaqda Salman kimi kamil idi. Lətafətdə "Ədən in­cisi" tək məşhur olmuşdu. Şirinsözlülükdə sözün "Əttar"ı sa­yıl­sa da hər cəmiyyətin və məclisin yaraşığı idi.) (13,679)

Haqqında V.Minorskinin, L.Hüseynzadənin tədqiqat apar­­dıq­ları Ca­han­­şah Həqiqinin yaradıcılığı da zəngin bədii xüsu­siy­­yətlərilə seçilir (4). Şeirləri böyük fars-tacik şairi Əbdür­rəh­man Cami tərəfindən təq­dir olunan və yüksək qiymət­lən­­dirilən Həqiqinin farsca yaradıcılı­ğının Ruminin təsirilə ər­sə­yə gəldiyi söylənirsə, türkcə, yəni, azərbaycanca ya­ratdığı bədii irsinin isə Nəsimidən bəhrələndiyi qeyd olunur. Bu cür bö­yük şairlərin yaradıcılıqlarına yaxından bələd olması və on­la­rın şeir­lərindən təsirlənməsinin nəticəsidir ki, Həqiqi çoxlu sayda qəzəl, rübai, müstəzad və məsnəvinin müəllifi­dir. (5) Bu nəzm əsərlərində yeri gəl­dikcə müxtəlif poetik fi­qur­lar­dan istifadə olunması həmin əsərləri mə­na və məz­mun eti­ba­ri­lə maraqlı və oxunaqlı etmiş, forma və sənətkarlıq baxımın­dan isə yüksək səviyyəyə çatdırmışdır. Təsadüfi deyil ki, “Hə­qiqinin bir çox şeirlәri Nәsiminin divanlarında kiçik fәrqlәrlә (Nәsimi tә­xәllusu ilә) köçürülübdür.Hüseynzadə yazir Hәqi­qi­nin “Ey xәttü xa­lun kәlamüllah, hәm ümmül-kitab, hәsrәtindәn dideyi-üşşaq olubdur ğәr­qi-ab” mәtlәli qәzәli yanlış olaraq Nә­siminin şerlәri içәrisindә daxil edilmışdir.”(15 )O cümlə­dən, Hәqiqinin onbir qәzәli və üc rubaisinin Nәsiminin müx­tәlif әlyazma divanlarında “Nәsimi” tәxәllüsü ilә ona aid edil­diyi iddia edilir. Cahanşah Həqiqi ilə bağlı böyük məqa­lə­lər­lə çı­xış edən iranlı araşdırmaçı Mehran Bahari onun farsca qə­zəl­lərində Moləvi, Hafiz və Camidən təsirləndiyini yazır. Həqi­qi­nin fəlsəfə ilə də yaxından maraqlandığını vurğulayan təd­qi­qatçı onun öz şeirlərini Şəms Təbrizi, Şeyx Mahmud Şə­büs­təri və Mövlana Gülbari kimi filosof şair­lərə bağışladığından bəhs edir. Mehran Bahari yazır: “Bu onun şair və fi­lo­soflara ehtira­mı­nın göstəricisidir” (15). Həqiqinin şeir sənətinə və şairlərə böyük qiymət verdiyini göstərən daha bir məqam onun hələ pad­­şahlıqdan (12) öncə, Şirazın əmiri olarkən ədəbiyyata qar­şı nü­mayiş etdirdiyi münasibətdir. Belə ki, o, Şahruxdan aldı­ğı əlli min qızıl tən­gə­ni şəhərin şairləri arasında bölüşdür­müş­dü. M.Baharinin qeyd etdiyi kimi, Cahanşah öz sarayında qa­biliy­yətli və xoş zövqlü şairləri yığaraq özü də onlarla fars və türk (Azərbaycan) dillərində Həqiqi təxəllüsü ilə şeirlər söy­ləyirdi.

Şərq poetikasının rəngarəng ifadə və təsvir vasitələrin­dən fayda­la­naraq gözəl poeziya nümunələri yaradan Həqiqi şeir­ləri­nin həm məna, həm də forma cəhətdən maraqlı və cəlbedi­­ci olmasına diqqət yetir­miş­dir.

Bədr Şirvani öz əsərlərində bir çox poetik fiqurlardan isti­fa­­də etmiş­dir. Bunlardan təşbih, cinas, məcaz, istiarə, mübaliğə və onun ayrı-ayrı növləri, təzad, qəlb, bədii mükalimə, bədii su­­al, müəmma, maddeyi-tarix və s.-yə onun şeirlərində daha çox təsadüf olunur. Bədr Şirvanini digər şairlərdən fərqlən­di­rən mühüm cəhət onun bir məfhum üçün çox­lu müxtəlif təş­bih­lər işlətməsidir. Digər tərəfdən isə o, başqa şairlərin az istifadə etdiyi poetik fiqurlara şeirlərində tez-tez yer verməsi ilə seçilirdi. O, yüksək sənətkarlıq qabiliyyətinə malik, söz sənəti və şeir tex­nikasının incəliklərinə dərindən bələd olan, klassik poetikanın qay­da-qanunlarını bilən, bunlara əməl edən şair idi. Bədr poetik irsin özü­nə­qədərki nailiyyətlərini mənim­səmiş, coşqun təbi, tükənməz ilhamı ilə seçilməyə müvəffəq ola bilmişdi. Bunu biz onun klassik şeirin ənənə­vi vasitələrini orijinal zəmində bədii məqsədə uyğun işlətmək ba­carığın­da aydın görürük. Qeyd etdiyimiz kimi, hər iki sənətkarın di­va­nına daxil olan şeirlərdə cinas, təlmih və istifhəmin geniş iş­ləndiyini gör­mək mümkündür. Bu şairlər cinas və təcnislərə əsərlərində çox yer vermişlər. Həqiqiyə aid rübailərin birində oxuyuruq:

Eşq odu ilə düşmənəm bir yanə mən,

Mən haçan bu eşq odundan yanəmən,

Yanmazam eşq odundan ta əbəd,

Gər bu həsrət atəşindən yanə mən.(1,258)

Buradakı “yanə mən” və “yanəmən” ifadələri cinasdır və bu cinası Azərbaycan dilinin o dövrkü inkişaf səviyyəsini, söz­lə­rin işlənmə və­ziy­­yətini nəzərə almaqla uğurlu hesab etmək olar.

Məsnədi-iqbalü dövlət bulmuşam,

Ta səri-kuyində qoydum yüz yerə,

Şərhi-ovsafi-cəmalı söyləsəm,

Gör­sədər bir dəmdə məna yüz yerə.(1,258)

Nəzərdən keçirdiyimiz bu rübaidə də cinasdan yerli – ye­rin­də isti­fa­də olunmuşdur. Şeirdəki “yüz yerə”, yəni “üz ye­rə” və “yüz yerə” ifa­dələri cinas təşkil edir. Şairin cinas­dan istifa­də edərkən şifahi xalq ya­radıcılığından, daha dəqiq desək, ba­yatılardan bəhrələndiyini də gör­mə­mək mümkün deyil. Azər­bay­can dilində yaranan yazılı ədəbiyyatda xalq şeirimizin əla­mətləri daim özünü biruzə verməkdədir. Bədrin şeir­lərində də cinasa, hətta onun bəzi növlərinə rast gəlirik. Bu növ, yazı­lı­şı eyni olub müxtəlif cür oxunan sözlərdən yaranır. Məsələn:

ای شهنشاهیكه ذاتت هست دردولت بعيش هست بدخواه تودراندوه ودرمحنت برنج

بدرچون ساكن درين ملكست وميگويد دعا حاليا ازكشتزاردولتت خواهم برنج

(Ey ölkədə varlığını şadlıqla sürdürən hökmdar ! Sənin bəd­xah­ların qüssə və möhnət içində əzab çəkirlər. Bədr bu di­yar­da məskunlaşdığı üçün dua edir. İndi sənin səltənətinin zəmisin­dən düyü təvəqqe edi­rəm) (13,483).

Şeirdəki "berənc" və "berenc" sözləri naqis cinasdır. Bun­lar­dan bi­rin­cisi "əzabla", ikincisi isə "düyü" mənasında işlən­miş­dir. Naqis cina­sa aid daha bir maraqlı misala baxaq:

تابود فلك فلك ملك تنت آباد باد كشتی عمرت زگرداب خطرآزاد باد

(Nə qədər ki, ruzıgarın gəmisi var, can mülkün abad olsun! Qoy sə­nin ömür gəmin təhlükə burulğanından azad olsun!) (13,232)

Beytdəki eyni şəkildə yazılıb müxtəlif cür oxunan "folk" və "fələk" söz­ləri naqis cinasa misaldır və o da Bədrin yaratdığı orijinal təcnis­lər­dəndir.

Təlmih də şairlər tərəfindən çox müraciət olunan poetik fiqurlar­dan­dır. Həqiqinin şeirlərində də ona sıx rast gəlinir.

Şirin qəmində canımı təslim qılmışam,

Xosrov hekayətin demən əfsanələrdəmən.(1,251)

Şair “Xosrov və Şirin” rəvayətinə işarə edərək təlmihdən yararlan­mış­dır.

Mənsurivar əgərçi məni dara çəksələr,

Darüş-şəfa derəm mən ani,dar bilmənəm.(1,249)

Bu beytdə isə Həllac Mənsurun edam edilməsinə işarə olu­nur. Şeir­də təşbih (Mənsurivar) işlənsə də əslində təlmih əla­mə­tinin də olduğu gö­rünür.

Həqiqi ilə eyni dövrdə yazıb-yaradan Bədr Şirvaninin şeir­lə­rində də təlmihə çox rast gəlinir. Şairin bir çox şeirlərində dastan və rəvayətlərə işarə etdiyini görmək mümkündür. Mə­sələn:

گردمی برآتش اندازد نسيم خلق تو

آتش سوزان درآن دم گلستان خواهد شدن

(Sənin təbinin mehi öz nəfəsini alov üzərinə salsa, yandırıcı atəş elə o an gülüstana çevriləcəkdir.)(13,81)

Fikrimizcə, şair Nəmrudun İbrahim peyğəmbəri oda atdır­ma­sı və odun gülüstana çevrilməsinə işarə etmişdir. Buna görə də gətirilən mi­salda təlmihdən istifadə edildiyini söyləmək olar. Şairin şeir yazmağa başladığı tarixi bildirmək üçün söy­­lədiyi maddeyi - tarixdə "söz nəfə­simdən Məsih kimi cana gəldi" deməsi İsa peyğəmbərin nəfəsi ilə ölü diriltməsinə işa­rə­dir. Biz bu şeirlərdə həzrəti - Musanın əsasının ilana çev­ril­məsi, Xızrın dirilik suyunu əldə etməsi kimi dini - mifoloji gö­rüş­lərlə bağlı təlmihlərin verildiyinin, "Qurani-kərim" dən ayələr gətiril­diyinin də şahidi oluruq. Şairin hiss və həyəcanını tam ifadə etməsinə im­kan yaradan daha bir poetik fiqur “bədii sual”dır (2). Şeir müəllifləri sualdan istifadə edərkən cavab al­ma­ğı qarşılarına məqsəd qoymurlar. Burada əsas qayə ifadə olu­nan fikrin daha qabarıq şəkildə vurğulan­ma­sından ibarətdir (3). Bədr Şirvaninin qəzəl və qəsidələrində “bədii sual”a çox rast gəlinir. O bu ifadə vasitəsi ilə olduqca maraqlı və oriji­nal bədii lövhələr yaratmağa nail olmuşdur.

تحفه ای نی كه بريارفرستم چكنم بفرستم مگرازحال پريشان خبری

گوهراشكم راگربپذيرد آن شوخ درنظردارم ازآن نقد روان ماحضری

(Yara göndərməyə bir töhfəm yoxdur, nə edim?! Pərişan halımdan soraqmı göndərim?! O dilbər göz yaşımın incilə­ri­ni qəbul etsə... İndi mən­də nəqd halda hazır olan odur.) (13,652)

Yad diyarda özünə həmdəm, sirdaş görməyən şair doğma yerlərdə qoyub getdiyi yarı üçün də darıxır, ona göndərməyə başqa heç bir şeyi olmadığından inci, gövhər hesab etdiyi göz yaşlarını yarına töhfə ola­raq yollayır. Şair nəinki “bədii sual”, həm də “sual-cavab” kimi maraqlı ifadə vasitəsindən də yeri gəldikcə istifadə edərək əsərlərinə xüsusi oxu­naqlılıq və bə­diilik qazandırmışdır. Buna ədəbiyyatda "bədii mü­ka­limə" də deyilir. Bu zaman şeir dialoq şəklində qurulur və şair bu yolla, ifadə olunan fikrin daha qüvvətli alınmasına təmin edir.

گفتم ای جان ازتودل دانی چه خواهد،گفت وصل

گفتم اندركوی توبيدل چه جويد،گفت راه

(Dedim: – Ey can, ürək səndən nə istəyir, bilirsən?

Dedi: – Vüsal.

Dedim: – Ürəyini əldən vermiş sənin kuyində nə arayır?

Dedi: – Yol. )(13,638)

Həqiqi yaradıcılığına gəldikdə, onun qəzəllərində də bu poe­tik fi­qura geniş yer verilir. İfadəni qüvvətləndirmək üçün is­tifadə olunan bu bədii vasitədə fikir sual şəklində verilir və onun cavabını almaq məq­sədi güdülmür. Nəzəriyyədə buna "is­tifhəm" də deyilir. Həqiqinin qə­zəl­lərinin ayrı-ayrı beytlə­rində rast gəlinən “bədii sual”a, eyni zamanda bütöv bir qəzəl boyu da təsadüf edilir. Şairin bəzi şeirlərində əvvəldən sona qə­dər “bədii sual”dan faydalanması qəzəlin daha canlı və ob­razlı alınmasına səbəb olmuşdur.

Cəmalın rovzeyi–rizvan deyilmi?

Dodağın çeşmeyi-heyvan deyilmi?

Səqahüm rəbbihüm xəmri ləbindən,

Bəyani-ayətü bürhan deyilmi?

Ruxü zülfünbəyazilə səvadı,

Biri küfrü biri iman deyilmi?

Sənin məstanə eynin sağərindən,

Cahan sərgəştəvü giryan deyilmi?

Şəha, eşqin yolunda canı qurban

Buyursan qılmağı asan deyilmi?(1,248)

Qəzəl axıra qədər bu cür davam edir və sualın sənətkar qə­ləmi ilə şeirdə nə dərəcədə bədii rol oynaya bildiyini nümayiş etdirir.

Biz XV əsrin iki böyük şairinin öz əsərlərində cinas,təlmih və istif­həm kimi bədii kateqoriyalara və poetik fiqurlara necə yer verdiyini, şairlik təbi və ilhamının söz sənətinin hansı incə məqamlarında par­la­dı­ğını bir məqalə çərçivəsində nəzərdən ke­çir­məyə çalışdıq. Göründüyü kimi, şairlərin yaradıcılığını yanaşı gözdən keçirmək, poetik xüsusiy­yət­lərini araşdırarkən paralellər və müqayisələr aparmaq bizləri bir çox maraqlı nə­ticələrə gətirir. Nəhayətdə bu və ya digər şairin poetik özəl­lik­lərinə məxsus cəhətlər özünü daha qabarıq biruzə verərək təd­qiqatın maraqlı gedişatla irəliləməsinə şərait yaradır.