Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ƏDƏBİYYAT:

1. 
   الداء والدواء لابن قيم الجوزية، الرياض، 2004
   
2. 
   اليداية والنهاية لابن كثير، ييروت، 1997
   
3. 
   زيت طبقات الحنابلة لابن رجب، القاهرة 2002
   
4. 
   الشذرات الذهب، الرياض
   
5. 
   كشف الظنون، بيروت، 2005
   

Vahid Adil Zahİdoğlu

(Dilçilik İnstitutu)
“Kİtabİ - Dədə Qorqud”un Drezden və Vatİkan əlyazmalarındakı bəzİ leksİk

fərqlər haqqında
“Kitabi - Dədə Qorqud”un Vatikan nüsxəsi haqqında for­ma­laşmış fikirlərdən biri bundan ibarətdir ki, bu nüsxə türk dil­lərinə bələd olma­yan katib tərəfindən üzü köçürülmüş naqis bir nüsxədir. Bu fikrə haqq qazandırılması üçün ən çox Vati­kan nüsxəsində Oğuz abidələri üçün xarakterik olmayan hə­rəkələmə sistemindən istifadə edildiyi, Drezden nüsxəsi ilə mü­qayisədə ixtisarlar aparılması və bir sıra fərqli sözlərin iş­lədilməsi dəlil kimi göstərilir (Bax: 3, 22; 5, 66. Əks nöqteyi - nəzər üçün bax: 2; 4; 7, 9). M. Ergin Drezden və Vatikan nüs­xə­lərini müqa­yisə edərək yazır: “Vatikan nüshası Dresden nüs­ha­sına nazaran çok kötü bir nüshadır. Harekeler çok yanlış bir şekilde konmuştur. Özel adlar bile bir kaç şekilde yazılmış ve harekelenmiştir. Nüshanın bu vasfı esas ve çok iyi bir nüsha olan Dresden nüshasına onun yapacağı yar­dımı çok azaltmak­ta­dır. Dresden nüshası ile ayni bir nüshaya da­yan­dıkları anla­şı­­lan Vatikan nüshasının müstensihi, asıl nüshada anlayama­dığı kelimeleri çok defa atlamıştır. Bir çok yerlerde de ifade farklı bir şekil almış ve bazan birbirinden çok fazla ayrılmıştır. Farklar umu­miy­yetle mensur kısımlarda daha çoktur” (5,66) . Yenə onun fikrinə görə, “... Vatikan nüshası ile Dresden nüs­ha­sı arasında bir çok kelime, ibare ve dil ayrılıkları vardır. Fa­kat bu ayrılıklar Vatikan nüshasının serbest istinsahla elde edil­miş olmasından ileri gelmiş gibi görünmektedir. Yani Va­ti­kan nüshasının müstensihi Vatikan nüshasını meydana geti­rir­ken önüne aldığı nüshaya tam bağlı kalmamış, onun bir çok yerlerini kendisine göre değiştirerek çok serbest bir istinsah yo­luna gitmiştir. Bunu iki nüsha arasındaki yakınlığın ip uçları açıkça göstermektedir. Gerçekten Vatikan nüshasının Dresden nüshası ile çok yakından ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Nüsha­ların karşılaştırılmasında ortaya çıkan ip uçları iki nüshanın birbiri ile ilgili olduğunda şüphe bırakmamaktadır. En azından, her iki nüshanın ortak bir nüshaya dayandığını kabul etmek gerektir. Biz daha ileri giderek Vatikan nüshasının Dresden nüshasın­dan alındığının ileri sürülebileceğini söyliyebiliriz. Bir kere Dresden nüs­hasında istinsah kusuru yüzünden okun­ması ve anlaşılması güç olan kelimeleri Vatikan nüshasının at­lamış olduğunu görüyoruz. Bu bakım­dan Vatikan nüshası Dres­den nüshasının güçlüklerini çözmeğe bekle­nil­diği ve sa­nıldığı gibi yardım edememektedir” (5, 68).

Görkəmli tədqiqatçının dastanın əlyazma nüsxələrinin hər­tə­rəf­li mü­qayisəsi əsasında gəldiyi elmi nəticələrdə müəyyən hə­qiqət vardır: Drez­den və Vatikan nüsxələri ortaq bir qaynaq nüsxədən köçürül­müş­dür; Vatikan nüsxəsi katibi qaynaq nüs­xədəki mətnə tam sadiq qalma­mış, bir sıra hallarda mətnlə bağ­lı ixtisarlar və əlavələr etmişdir. Lakin bu cəhətlər Vatikan nüsxəsinin elmi - tənqidi mətn tərtibi üçün tam yararsız bir nüsxə olduğunu söyləməyə əsas vermir. Vaxtilə biz M.Er­gi­nin Vatikan nüsxəsində hərəkələrin yanlış qoyulduğuna dair söy­lədiyi fikrə qarşı çıxaraq bu nüsxədəki hərəkələmə sistemi­nin Misir ərazisində yazılmış qıpçaq abidələrində də (Kərdərli Mahmudun “Nəhcül - fəra­dis”, Əbu Həyyanın “Əd- Dürrətül- müdiyyə fil-luğatit-türkiyyə” və s.) eynilə tətbiq edildiyini gös­tərmiş və bu səbəbdən də Vatikan nüsxəsinin Misir ərazi­sin­də köçürülməsi barədə ehtimalımızı dilə gətirmişdik (8, 153-167). Məlumdur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”un Vatikan nüs­xəsi Qa­hirədə yaşamış Sidqi təxəllüslü müəllifin (əsl adı Seyid Əhməd bin Hə­sən Bali əd- Dəvədaridir) XVI əsrin orta­larında üzü köçürülmüş “Heka­yəti-lətifeyi-ücubə və məhcube­yi-zərifə” adlı əsəri ilə eyni məcmuə­dədir (1,13). Bu faktın özü Vatikan nüsxəsinin Misirdə (Qahirədə?) kö­çürülməsi barədəki bizim ehtimalımıza qüvvətli şəkildə dəstək verir. Burada biz Vatikan nüsxəsi katibinin mətnə etdiyi əlavələrin, bəzi fərqli söz və ifadələrin mətnə uyğunluğunu, Drezden nüsxəsindəki söz və ifa­dələrlə nə dərəcədə səsləşdiyini aydınlaşdırmağı qar­şıya məqsəd qoy­muşuq. Dastanın hər iki nüsxəsi arasındakı leksik fərqlərin sistemli şə­kil­də araşdırılması və onların obyek­tiv tarixi-linqvistik izahının veril­məsi bu qədim abidənin öy­rə­nilməsində ortaya çıxan bir sıra problem­lərin həlli üçün son də­rəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Vatikan nüsxəsi katibi müəyyən hallarda fikrin tam şəkildə anlaşıl­ması üçün mətnə bütöv cümlələr daxil etmişdir. Məs.:

D. 44- də: Qavum qabla mənim qoma yurdum!

Qulanla sığın keyikə qoñşı yurdum!

Səni yağı nerədən darımış, gözəl yurdum?

Vatikan nüsxəsində Səni yağı nerədən darımış, gözəl yur­dum! Mis­rasından əvvəl mətnə Alaca atlu kafirdən sapa yur­dum! misrası əlavə edil­mişdir. İlk baxışda lüzumsuz kimi gö­rünən bu əlavə ilə həm əvvəlki misranın məzmunu tamam­la­nır, həm də sonrakı misrada ifadə olunan sualın verilməsi üçün zəmin hazırlanır. Başqa sözlə desək, qulanla sığın keyikə qon­şu olan Qazanın yurdu sapa (kənar) yerdə imiş və kafirlər onu belə asanlıqla tapmamalı imiş. Məhz buna görə də Qazan yur­da mü­raciətlə: Yağı haradan qəfil hücumla sənin üstünü al­mışdır? sualını verir.

D. 62-də: Kafirləri it ardına bırağub xorlayan, eldən çıqub Ay­ğırgözlər suyından at yüzdürən, əlli yedi qəl’ənüñ kilidin alan, Ağ Mə­lik Çeşmə qızına nikah edən, Sufi Sandal Məlikə qan qusduran, qırq cüb­bə bürünüb otuz yedi qəl’ə bəginüñ məh­bub qızlarını çalub bir-bir boynın qucan, yüzində-doda­ğında öpən İlək Qoca oğlı Alp Ərən çapar yetdi... Bu parça Va­tikan nüsxəsində aşağıdakı şəkildədir:

V. 66: Anuñ ardınca it adına xorlayan, eldən çıqub Ay­ğır­gözlər suyın­dan at yüzdürən, əlli [yedi] qəl’ənüñ kilidin alan, Ağ Məlik [Çeş­mə] qızına nikah edən, Sufi Sandal Məlikə qan qusduran, otuz yedi qəl’ə bəginüñ qızlarınuñ çalub bir-bir boy­nın öpən İlək Qoca oğlı Alp Ərən çapar gəldi... S.Tezcan Va­tikan nüsxəsindəki it adına xorlayan ya­zılışının katib xətası olduğunu güman edərək Drezden nüsxəsinə əsa­sən ifadəyə [ka­firləri] it a[r]dına [bırağub] xorlayan şəklində düzəliş ver­mişdir. (7, 254). Lakin Alp Ərənə aid həmin ifadə D. 288-də də öz adına xorlayan kimi öz əksini tapmışdır. Yazıçıoğlu Əlinin “Tarixi-ali-Səlcuq” əsərinin əvvəlində verilmiş Oğuz­na­mə parçasında Alp Ərənin adı İtil Alp şəklində keçir:

Dəmür qapı Dərbəndin dəpüb yıqan / Toqsan toquz qəl’ə­nüñ kilidin alan/ Saru Sandal qızına nikah qılan / Alınmaduq yerlərdən xərac alan / Yasılmaduq düşməni yasan / Kürə kafir ellərin basan / İllərşə oğlu İtil Alp.

Bundan görünür ki, Vatikan nüsxəsi katibi səhvə yol ver­məmişdir. İtil adının it sözü ilə qismən uyğun gəlməsi, həmçi­nin kafirlərin ardına it buraxıb həqarət etdiyi üçün Alp Ərən eyni zamanda İtil adı ilə (və ya İt ləqəbi ilə) çağrılmış, bu, onu əsəbiləşdirdiyinə görə öz adına xor bax­mışdır.

Vatikan nüsxəsi katibinin mətnə etdiyi əlavələrin bir qismi (M.Ergin bunları da fazlalıklar kimi qiymətləndirir) Drezden nüsxəsinin müxtəlif yerlərində eynilə təkrarlanan standart cüm­lələrdir. Məs.: D. 120- də: Gum­bur - gumbur naqaralar dö­gil­di. Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı. V. 52-də hə­min parça belədir: Naqaralar çalındı, borılar ötdi. Cigərində olanlar bəlirtdi. Müxənnəslər kənar sıyırtdı. Bəg nökər­dən, nö­kər bəgdən ayrıldı. Qiyamətüñ bir güni oldı, meydan baş ilə tol­dı. Göründüyü kimi, Drezden nüsxəsindən fərqli olaraq Va­tikan nüsxə­sində kafirlərlə döyüş səhnəsinin təsviri bir qədər təfsilatlıdır. Lakin bu cümlələrə Drezden nüsxəsindəki döyüş səhnələrinin təsvirində də (D.109, 132, 152, 204 və s.) təsadüf edilir: Ol gün cigərində olan ər yi­git­lər bəlürdi. Ol gün na­mərd­lər sapa yer gözətdi. Bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı. Qiyamətüñ bir güni oldı. Bəg nökərdən, nökər bəg­dən ayrıldı. (D. 152). Bu parçalar dastan və nağıllardakı qafi­yə­li standart ifadələri xatırladır (Az getdi, uz getdi, dərə, təpə düz get­di...). Vatikan nüsxəsindəki kənar sıyırtdı ifadəsi hər iki nüsxədə tez-tez təkrarlanan sapa yer gözətdi ifadəsinin tam se­mantik qarşılığıdır. Araş­dırmalar göstərir ki, Vatikan nüsxəsi katibinin mətnə daxil etdiyi bir çox fərqli sözlər təsadüfi xa­rak­ter daşımır və mətnin məzmunu ilə bir­ba­şa bağlıdır. Həmin sözlərin hərtərəfli tədqiqi Vatikan nüsxəsi katibinə yö­nəldilmiş ittihamların heç də həmişə obyektiv səciyyə daşımadığı qə­naə­ti­ni ortaya qoyur.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un mövcud nüsxələrindəki leksik fərq­lərin əksəriyyəti eyni və ya yaxın mənalı sözlərin bir-bi­rinin əvəzində işlədil­məsi nəticəsində meydana çıxmışdır. Bu tip­li əvəzetmələrdə bir sıra spe­sifik cəhətlər müşahidə olunur.

1. Vatikan nüsxəsindəki fərqli söz həmin məqamda Drez­den nüs­xə­sində işlənmiş leksik vahidlə semantik və üslubi cə­hətdən eyni funksi­yanı ifadə edir. Məs.: Ügin- /uyun-: D. 105: Bağır kibi üginəndə yo­ğurt­dan nə var? - V. 42: Bağır kibi uyu­nanda yoğurtdan nə var?