Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

6 avqust 2011-ci il

ADIM AYRILIQDIR
Şeirimiz tarixində həsrət şairləri az deyil və onların ara­sında ən qüdrətlisi, yəqin ki, Məhəmməd Füzulidir. Məhəm­məd Füzuli nəyin həsrətini çəkir? Əzəli və əbədi dünyanın. Haqqın dərgahında olan həmin əzəli və əbədi dünyaya qo­vuşmağın yolunu Məhəmməd Füzuli nədə görür? Aşiqlikdə, Allaha və Allahın təcəllası olan insana məhəbbətdə. Aşiqlik təlimini Məhəmməd Füzuli, heç şübhəsiz, özündən qabaqkı şairlərimizdən, məsələn, anadilli yazılı şeirimizin ilk qüdrətli nümayəndələrindən biri olan Yunus Əmrədən alır:
Həsrət ilə ölməyəlim,

Gəl dosta gedəlim, könül.

… Bir ikən ayrılmayalım,

Gəl dosta gedəlim, könül.

(Yunus Əmrə. Şeirlər. Ankara, 1990, səh. 108)
Yunus Əmrənin “dost” dediyi məhz Allahdır və o, Allah dərgahındakı dünyanın həsrətini çəkməyi sadə bir dillə ifadə edir. Məhəmməd Füzuli sələflərdən aldığı eşq təlimini sadə dillə ifadə etməsə də, bu təlimin poetik ifadəsini əlçatmaz bir mərtəbəyə qaldırır. Məhəmməd Füzuli şeirindəki bədiilik, söhbətimizin əsas mövzusu olmadığından şairin həsrət və qəribliklə bağlı bir beytini xatırlatmaqla kifayətlənirəm:
Nolar ağlarsa Füzuli rövzeyi-kuyin anıb,

Lacərəm, giryan olur qılğac vətən yadın qərib.

Görkəmli füzulişünas Sabir Əlim Xəliloğlunun fikirlə­rinə əsaslanıb (S.Ə.Xəliloğlu. Füzuli qəzəlləri şərhi, 4 cilddə, 1-ci cild. Bakı, Adiloğlu, 2004, səh. 221) beytin mənasını belə başa düşmək olar: Füzuli sənin cənnət məhəlləni anıb ağlasa, təəccüblü deyil, vətənini yad edəndə qərib, əlbəttə, ağlayar. Beytdəki “vətən” və “qərib” sözləri sufi anlamındadır. Vətən əzəli dünyaya; qəriblik, qürbət isə aşiqin yaşadığı maddi dünyaya işarədir. Deməli, aşiq qürbət saydığı maddi dünyada vətən bildiyi axirət dünyasına qovuşmaq eşqilə çırpınır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, həsrət, qürbət, qəriblik sözlərinin bu cür sufiyanə mənası poeziyamızda son əsrlərəcən özünü gös­tərib. Məsələn, ömür-gününü vətəndən çox da uzaqlarda ke­çir­məmiş Molla Vəli Vidadinin tez-tez qürbətdən bəhs etmə­sinin də kökündə, çox güman ki, klassik şairlərimizdən, ən çox da Məhəmməd Füzulidən gəlmə nöqtələr var. Amma mən bu məqamda Molla Vəli Vidadi yaradıcılığına da baş vurmuş olsam, mətləbdən çox aralı düşərəm. Axı bu yazıda mən klas­sik şairlərimizdən yox, çağdaş şeirimizin tanınmış nümayən­dələ­­rindən biri olan Adil Cəmildən danışmaq fikrindəyəm. Klassikanı, ötəri də olsa, xatırlatmaq sadəcə olaraq yazının başlığından irəli gəldi. Yazının başlığı, əlbəttə, təsadüfən qo­yul­mayıb. Məsələ burasındadır ki, 60 illik yubileyi ərəfəsində Adil Cəmilin çapdan çıxan ikicildliyini (Adil Cəmil. Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə. Bakı, Elm və təhsil, 2014) gözdən keçi­rəndə, yəni ikicildliyə daxil edilən şeirləri və poemaları illər üzrə ardıcıllıqla izləyəndə o əsərlərdən bir həsrət xəttinin keçdiyini gördüm. Və təəccübləndim: necə olub ki, insan və şair kimi nə vaxtdan bəri tanıdığım Adil Cəmilin qəm-qüs­səyə, dərd-məlala, həsrət-nisgilə bu qədər yaxın yoldaş oldu­ğunu hiss etməmişəm?! Buna səbəb Adil Cəmilin yaradıcı­lığını bu vaxtacan diqqətlə izləməməkmi olub? Bəlkə, o həsrət-nisgili dərindən hiss etməməyimin başqa səbəbləri var? Məsələn, belə bir səbəb: Adil Cəmil deyib-gülməyi, zarafat­laş­mağı bacaran bir adamdır. Bəlkə, baməzəlik Adil Cəmil­dən ötrü dərd-səri dost-tanışdan gizlətməyin bir yolu olub? Mümkündür, hər şey mümkündür. Amma fakt faktlığında qa­lır: Adil Cəmil həsrət şairidir. Bu həsrətin tarixi heç də Kəl­bəcərin işğal olunmasından başlamır. İşğaldan sonra Kəlbəcər həsrəti ilə şeirlər, poemalar yazmaq ən sıravi oxucunun belə şairdən umduğu bir iş, gözlədiyi bir haldır. Diqqət yetirdikdə aydın olur ki, Adil Cəmil yaradıcılığında həsrətin tarixi lap əvvəldən – ilk şeirlərin yazıldığı vaxtdan başlayır. Müsa­hi­bələrinin birində Adil Cəmil deyir: “Üçüncü sinifdə oxuyanda mənim Mingəçevirdə yaşayan əmim atama dedi ki, Adili aparaq Mingəçevirə, qalan təhsilini orada davam etdirsin… Mən dördüncü sinifdən başlayaraq Mingəçevirdə oxumağa başladım, amma bütün yayı yenə atamın yanında, Kəlbəcərdə olurdum. Bax o həsrət məni şeirə gətirdi. Ata uzaqda, ana uzaq­da, başı dumanlı dağlar uzaqda… istər-istəməz qəribsə­yirdim. Uşaqlıq illərindəki o hisslər, o duyğular içimdə nəsə oyadırdı. Əvvəl başladım rəsmlə məşğul olmağa, amma gör­düm ki, yox, hisslərimi tam ifadə eləyə bilmirəm. Onda baş­ladım söz düzməyə, “şairlik” eləməyə” (V.Yusifli. A.Cəmilin sənət yolu. Bakı, Elm və təhsil, 2014, s.117). Doqquz yaşında ikən Mingəçevirə oxumağa getməsini şeirlərində Adil Cəmil “ilk ayrılıq” kimi mənalandırır:
Yadımdadır doqquz yaşım,

Yadımdadır ilk ayrılıq…

Ürəyimin səngiməyən

Odundadır ilk ayrılıq.

İsti ana qucağından

Ayrı düşdüm uşaq ikən.

Ata-baba ocağından

Üzülüşdüm uşaq ikən.

(“Otuz yaşım”)
Bu ayrılıq, ilk növbədə, anadan, atadan, kənddə görüb təmasda, ünsiyyətdə olduğun doğma adamlardan ayrı düşmək, onların isti nəfəsindən ötrü darıxmaqdır. Və isti nəfəsindən ötrü darıxdığı adamlar barədə Adil Cəmilin xeyli şeiri var. Amma bu şeirlər onun başı qarlı dağlar barədə yazdıqlarından çox deyil. Bəli, Adil Cəmil “isti ana qucağından ayrıldım” deyəndə həm də qoynunda doğulduğu o sirli-sehrli dağlardan ayrılmağını nəzərdə tutur:
Bulud məni yağışına çağırır,

Zirvə məni yoxuşuna çağırır,

Dərə məni ağuşuna çağırır,

Göyəribdir yamac indi, yal indi.

(“Dağlara qayıtmışam”)
Doğma adamlarla doğma təbiət ayrı-ayrılıqda yox, bir­likdə, bir bütöv şəklində yurd yeri deyilən bir obraza çevrilib Adil Cəmilin şeirlərinə hopmağa başlayır. Səhra, suyu canına çəkən kimi, Adil Cəmil şeiri də yurd havasını canına çəkir:
Dağlar mənə nəfəs verə,

Seyrək havam arta bir az.

(“Bir az”)
Adil Cəmilin dərd-məlalı məhz yurd havası çatmayanda başlayır:

Adım ayrılıqdır, həsrət oğluyam,

Mən kədər övladı, zillət oğluyam.

(“Gözləyən var”)

Adil Cəmilə şeir yazdıran da ən çox nisgil və dərd-qəmdir:

Mən səni kefimdən yazmıram, şeirim,

Dərdimin, sərimin libası sənsən.

(“Şeir haqqında şeir”)

Dərd-sərdən libas geyən şeirlərdən çoxunun baş qəhrə­manı, heç şübhəsiz, şairin özüdür. Amma Adil Cəmil avtopor­tretlə kifayətlənmir və yeri gəldikcə başqa şairlərin də por­tre­tini yaratmağa təşəbbüs göstərir. Aydın olur ki, həmin portret­lərdə Adil Cəmilin qabarıq canlandırmaq istədiyi motiv-ştrix məhz qəriblikdir. Adil Cəmilin nəzərində: Lermontov öz nəğ­məsini bir bülbül kimi Rusiya adlı bir qəfəsdə oxuyur (“Öl­məzlik”) ; dustaq həyatı yaşayan Nazim Hikmət günəş işığına möhtacdır (“Divar çatdağından süzülən işıq”) ; ömrü boyu dərdə gülən Məmməd Aslan gülən dərddir, həsrətin özü boy­da bir qürbətdir (“Məmməd Aslan”); Vətənoğlu adı daşıyan şair Bəhmən sərgərdan düşüb özünə isti bir yuva axtarır (“Bəhmən Vətənoğluna”).

Adil Cəmil gül-çiçək, ağac, meşə, bulaq, çay, dəniz, dağ-daş və s. barədə az yazmayıb və tərəddüdsüz-filansız Adil Cəmili təbiət şairi adlandıra və təbiət şairlərimiz sıra­sında onun özünəməxsus yerini müəyyənləşdirə bilərik. Am­ma bu məqamda məni maraqlandıran başqa məsələdir: Adil Cəmil təbiət obrazlarına hansı nöqtədən daha çox yana­şır? Bu suala cavab vermək üçün Adil Cəmilin təbiət obraz­larından bəzilərini yada salmaq bəs edir: ev gülləri, səhra çiçəyi, tək palıd, qayalıqda bitən meşə, qurumuş göl, qərib quşlar… Heç də tam olmayan bu siyahı Adil Cəmili bir təbiət şairi kimi duymağa işıq ucu verir. Aydın olur ki, güllər arasında Adil Cəmilin şeirə gətirdiyi dibçək gülləridir – isti otaqların pəncərəsindən dəli həsrətlə günəşə baxan, sevincini qönçə-qönçə açıb, dərdini yarpaq-yarpaq tökən dibçək gülləri (“Ev gülləri”). Çiçəklər arasında Adil Cəmilin şeirə gətirdiyi səhra çiçəyidir – qərib yolçunun son nəfəsindən göyərən səhra çiçəyi (“Səhra çiçəyi”). Palıdlar arasında Adil Cəmilin şeirə gətirdiyi “təklik odunun” yandırdığı palıddır (“Etüd”). Adil Cəmil hər ağaclığı yox, dağ başında, qayalar arasında bitib ana meşədən aralı düşən qərib meşəni qələmə alır (“Qaya­lıqda bitən meşə”); suyun altında qalıb qurumaqda olan, “pu­çur-puçur ağlamağa, yarpaq-yarpaq hönkürməyə” həsrət qa­lan Samux meşələrini qələmə alır (“Sualtı meşə”). Adil Cəmil hər bulağı yox, insan nəfəsinə möhtac qalan Novlu bulağı qə­ləmə alır (“Belə qəribsəmə”). Şübhə yoxdur ki, başqa şairlər kimi, Adil Cəmil də göylərdə uçan quşlarla öz könlü arasında bir yaxınlıq görür və bu səbəbdən “Könlüm uçub qənşərinə o kəndin, Yuva salıb qarşıdakı qayada” deyir (“Həyata bax, həyata”). Bu, öz yerində. Amma quşlara ayrıca şeir həsr edəndə Adil Cəmilin üz tutduğu məhz qərib quşlar olur:

Yollar yorub açmadığım iz – qərib,

Ürəyimi yuva bilən söz – qərib…

Nə dilərsiz mən qəribdən siz qərib –

Qərib quşlar, pəncərəmdən çəkilin.

(“Qərib quşlar, pəncərəmdən çəkilin”)
Adil Cəmil məhəbbətdən də çox yazıb. O qədər yazıb ki, məhəbbət şeirlərindən ibarət “Bir dəli sevgidən göyərib dün­ya” adlı ayrıca kitab çap etdirib. Adil Cəmili təbiət şairi ad­lan­dırdığımız kimi, məhəbbət şairi də adlandıra bilərik və ax­tarsaq, görərik ki, o, heç də çağdaş məhəbbət şairlərimizdən geri qalmır. Amma bu yerdə mənim aydınlaşdırmaq istədiyim məsələ hansı şairin daha çox irəlidə olması məsələsi deyil. Aydınlaşdırmaq istədiyim məsələ – məhəbbətə Adil Cəmilin hansı yöndən yanaşıb-yanaşmamasıdır. Məsələn, çox da qəliz olmayan belə bir suala cavab tapmaq istəyirəm: Adil Cəmilin sevgi lirikasında aşiq vüsalın sevincindən söhbət açır, ya hicranın nisgilindən? Əlbəttə, hər ikisindən. Amma görmək çətin deyil ki, Adil Cəmilin hicran şeirləri vüsal şeirlərindən hiss olunacaq qədər çoxdur. Adil Cəmilin məhəbbət şeirləri­nin əksəriyyətində vüsal – uzaq keçmiş və əlçatmaz bir gə­ləcəkdir. Bu şeirlərdə indiki zaman isə daha çox hicranla, həs­rətlə bağlıdır, yəni aşiq bu gün baş verən olaylar içində özünü bir nakam kimi görür. Nakam aşiqin nəzərində: vüsal hava­sıyla gülən baharı hicran nəfəsi qəhr edir (“Sən məni unut”); sevgi – uçurumlar ağzında bitən bir çiçəkdir (“Bağışla, mən səni sevə bilmədim”); sevgili – üzdükcə gedib çatılmayan bir adadır (“İlk məhəbbət yarası”); aşiqin göz yaşından göl yara­nıb, sevgili bu gölün sonasıdır (“Göz yaşımdan göl yaranıb”); dövran, aşiqi qoynu bürkülü aran düzünə, sevgilini isə boynu bükülü bənövşəyə döndərib (“Heyif o günlərin şirinliyinə”); aşiq – özgə zirvədə əriyən qar, sevgili – özgə zirvədə ağlayan bulaqdır (“Sən özgə, mən özgə”); aşiq için-için sızlayır, onun sinəsində ürək adlı bir kəmanə var (“Xoşbəxt o kəsdir ki”); sevgili – alovda bişməyən od parçasıdır (“Sən”); aşiq – özü boyda hicran dağı, həsrət alovudur (“Həsrət alovuyam”); aşiq, eşqi ürəkdə bir qəlpə kimi gəzdirir (“Belə sevən tapılmaz”); həsrət, aşiqi bir nar kimi dənələyir, aslan dişli intizar onu didib parçalayır (“Hardasan?”).

Adil Cəmilin məhəbbət lirikasında aşiq özünü Məcnuna, Kərəmə tay tutur (“Tapşır gözlərinə, tək bənə baxsın”); sev­gilisi aşiqi Kərəmin qarlı dağına göndərir (“Ürəyim boş səhra idi”); aşiq Məcnuna dönsə də, sərgərdan gəzib-dolanmağa düz tapa bilmir (“Nədir qəsdin?”). Adil Cəmilin məhəbbət lirika­sında aşiqin hicrana fəlsəfi münasibətində də Məcnundan (Məhəmməd Füzulidən) gəlmə nöqtələr var. Məcnun öz xoş­bəxtliyini eşqin əzabında axtardığı kimi, Adil Cəmilin də lirik qəhrəmanı dərin kədər, uzun həsrət qarşısında əyilmir, sınmır (“Səni görmək üçün gəldim dünyaya”); gəmisi dəryada tufana tuş gəlsə də (“Sevərək yaşamaq”); kürəkdə hicran yükü, bi­lək­də qandal daşısa da (“Gec olmamış”), eşq əzabını şirin bir nemət sayır, dözümdə Fərhaddan geri qalmadığını bildirir:

Mən Fərhaddan dözümlüyəm dözümdə –

Əzabından öpə-öpə gəzirəm.

(“Gəzirəm”)
Sən mənim şipşirin dərdim, məlalım,

Gündüz günəşimsən, gecə hilalım.

(“Bu necə sevgidir”)
Aman, Allah, bu nə sevda –

Belə şirin qəm olarmı?..

(“Qınamasın məni bu el”)
Adil Cəmilin sevgi şeirlərində baş qəhrəman sadəcə olaraq hicrandan danışmağı ilə yox, həm də bu hicrana ömrün mənası kimi baxmağı ilə Məcnunu, Fərhadı xatırladırsa, onda söhbətimizin lap əvvəlinə qayıdıb həsrət poeziyasının uzaq keçmişi ilə bu günü arasında yüngülvari tutuşdurma apara bilərik. Poeziyanın “uzaq keçmişi” bu yerdə Yunus Əmrə və Məhəmməd Füzuli, poeziyanın “bu günü” bu yerdə Adil Cəmildir. Yunus Əmrə və Məhəmməd Füzuli sözünün əvvəli Allah, axırı Allahdır. Yuxarıda misal çəkdiyim “Aman, Allah, bu nə sevda” misrası göstərir ki, Allaha müraciət Adil Cəmil şeiri üçün də səciyyəvidir. Amma bu fakta əsaslanıb, gözələ məhəbbət – Allaha məhəbbətdir, gözələ qovuşmaq – Allaha qovuşmaqdır fəlsəfəsini (Yunus Əmrə və Məhəmməd Füzuli fəlsəfəsini) Adil Cəmil üçün də səciyyəvi xətt saya bilərikmi? Əlbəttə, yox. Adil Cəmilin həsrət poeziyası ilə klassik həsrət poeziyası arasında ən başlıca məzmun yaxınlığı hissənin tamdan ayrı düşməyi və tamın intizarı ilə yanıb-yaxılmağıdır. Tamdan, bütövdən aralı düşmək Adil Cəmilin təbiət və məhəbbət mövzulu şeirlərindən bir ana xətt kimi necə keçirsə, onun tənqidi ruhlu şeirlərindən də eləcə keçir. Adil Cəmil kimləri tənqid edir? Göz önündə kol-kos sayaq əyilən, ayaqlar altında qara qum kimi döyülən yaltaqları (“Bir yaltağa”) ; gözləri köhnə şinel ilgəyinə, qaşları bisavad vergülünə oxşayan simasızları (“Adsız şeir”) ; qurumuş bir çay ola-ola yerli-yersiz coşub-kükrəyən millət qəhrəmanlarını (“Səni tanıyıram”)… Belə adamları tənqid edərkən də Adil Cəmil özünü məhz həsrət şairi kimi göstərir. Məsələ burasın­dadır ki, özünə yad saydığı və qətiyyən qaynayıb-qarışa bil­mə­diyi belə adamlar arasında Adil Cəmil tənhalaşır və arxa­sız-köməksiz bir qəribə dönür (“Vətən mənə qürbət oldu”). Səhra çiçəyi gülüstan, tək palıd sıx orman… həsrətində ol­du­ğu kimi, Adil Cəmil də gülü-gülüstanı, ağacı-meşəsi, ən baş­lıcası isə adamları ilə ona doğmadan doğma olan xəyali bir dün­ya həsrətindədir. Tam və bütöv dediyimiz həmin xəyali dünyadır, hissə dediyimiz isə şairin lirik qəhrəmanıdır. Özünü “həsrət oğlu” adlandıran bu qəhrəman dərd içindədir, buludlar – bu dərdin gəzəri büstüdür (“Tapmadım”); şair dopdolu sün­bül kimidir, küləklər sovurur onu, dənələyib dənə-dənə, sac üstdə qovurur onu (“Yıxılmışam öz içimdən”). Amma bu yanıb-yaxılma və sac üstdə qovrulmalar “şipşirin” dərd-məlal doğurduğuna görə şairə güc verir, onun əzmini, mətanətini artırır: qurd gözünün alovunda ardıcların şaxı sınır, gilə-gilə əriyir qar, selə dönüb yeriyir qar (“Qış gecəsinin trilogiyası”). Və şair “dərdin qarında çiçəkləyir” (“Fəridə Ləman”).

Həsrət şairi adlandırdığım Adil Cəmilin əzmli və mətin olmaqdan başqa çarəsi yoxdur, çünki görüləsi iş, deyiləsi söz çoxdur hələ. O ki qaldı 60 məsələsinə, bu yaş ustad yaşıdır. Qoy ustadlıq məsuliyyəti Adil Cəmilin əl-qolunu bağlamasın, əksinə, qol-qanad verib ona yeni-yeni əsərlər yazdırsın!