Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Betty Blair və Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən
tərcümə etdi: Ülviyyə Məmmədova Yoxladı: Aytən Əliyeva Redaktə etdi: Aydan Nəcəfova GÖRKƏMLİ TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏR ________________________________________ 136 MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDOV: ÖZ DÖVRÜNÜ QABAQLAYAN ƏLİFBA İSLAHATÇISI Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 8.1 (Yaz 2000) © Azerbaijan International. lyazmalar Institutunun arxivləri içərisində Mirzə Fətəli Axundova (1812-1878) həsr olunmuş xüsusi bir bölmə var. Bura onun həm nəşr olunmuş, həm də nəşr olunmamış əl- yazmaları daxildir. Axundovun əsasən teatr və dram sahəsində özül qoyduğuna görə xatırlanmasına baxmayaraq, onun əlifba islahatına da yardımı çox böyük olub. Ə Axundov Tiflisdə (Gürcüstan) tərcüməçi kimi işləmiş və əlifba islahatı üzərində işinə 1850-ci ildən başlamışdır. Onun ilk cəhdi ərəb əlifbasında onun azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə uyğun olması üçün bəzi dəyişikliklər etməsi oldu. Əvvəlcə o, təkid etdi ki, hər bir səs ayrı simvol ilə göstərilməlidir - heç bir ikiləşdir- mə və ya buraxılmalar olmamalıdır. Ərəb əlifbasında yalnız üç sait səs göstərilib, Azərbaycan dilində isə doqquz sait səs göstəril- məlidir. Ikinci olaraq o, əlifbadan “nöqtə və hərəkələr” kimi hər- füstü və hərfaltı işarələri yox etməyə ümid edirdi, çünki, onun fikrincə bu işarələr yazı prosesini yavaşıdırdı. Üçüncü, onun fik- rincə əgər yazı qrafikası bir yerdə, sözlərdə ara buraxılmadan yazılsa bu, savadlılığı artırar. Bu, insanlara sözlərin harada başlayıb harada bitməsini asan ayırmaq imkanı verər. 1863-cü ildə Axundov Istanbula getdi və öz fikirlərini şəxsən Osmanlı Elmi Cəmiyyətinə təqdim etdi. Onun təklifləri Tür- kiyə qəzetlərində ciddi mübahisələrə səbəb oldu. Bir çox naşir və ziyalılar bu islahatın əksinə idilər. Lakin şair Namiq Kamal təkidlə onun cəhdlərini müdafiə edirdi. Qızğın mübahisələr yarandı, Türk dillərini saflaşdırmaq və türk lüğətindən bütün ərəb və fars sözlərini təmizləmək tərəfdarları bu mübahisələri daha gücləndirdi. Sonda təkcə Azərbaycanda deyil, Türkiyədə də mühafizəkar qüvvələr qalib gəldi. Belə də fikir- ləşənlər var idi ki, Qur’an ərəb dilində yazıldığından bu əlifba mü- qəddəsdir və ona müdaxilə edilməməlidir. Elə ən böyük müqavimət 137 də onlar tərəfindən göstərildi. Axundov sonda dərk etdi ki, ərəb əlifbası barəsində hətta cüzi dəyişiklik etmək belə qeyri-mümkün olacaq. Arxiv materialları Iranın Türkiyədəki səfirinin şərh etdiyi fikirlərə əsasən göstərir ki, Iran tamamilə bu layihəyə zidd gedirdi. 1878-ci ilədək Axundov ərəb əlifbasında islahatlar etmək fikrindən daşınmışdı və fikrini bir neçə kiril işarəsi olan latın əlifba- sını təqdim etməkdə cəmləşdirmişdi. Axundov deyirdi: “Ənənəvi ərəb əlifbasından istifadə etmək istəyənlər ondan istifadə edə bilər, digərləri isə, yeni əlifbanı seçə bilər.” Hər halda onun təklif etdiyi əlifbaya bir neçə kiril işarəsi əlavə etməsinə baxmayaraq Rus höküməti onun cəhdlərinə heç bir dayaq göstərmədi. Və yenidən bu layihə də uğursuzluqla nəticələndi. Bununla belə, o, bu məsələləri ictimayətin müzakirəsinə çı- xara bildi və bəzi ziyalılar onu mətbuat orqanlarında müzakirə etməyə başladılar. 1886-cı ildə Axundovun vəfatından 7 il sonra “Qafqaz” qəzeti Mirzə Əliməmmədin ərəb əlifbasının dəyişdiril- məsinə çağıran məqaləsini nəşr etdirdi. 1898-ci ildə həmin qəzetin bir neçə nömrəsində Firudin bəy Köçərlinin yazdığı “Ərəb əlifbası və onun qüsurları” adlı uzun bir məqalə nəşr olundu. Məşhur “Molla Nəsrəddin” jurnalının (1906-1931) redakto- ru Cəlil Məmmədquluzadə ərəb əlifbası və islahatın zəruriliyi barədə qeydlər etmişdi: “Bu heroqlifləri latın əlifbası ilə əvəz etmək lazımdır.” Əsrin əvvəllərində hökümətin fəal üzvlərindən olan Nə- riman Nərimanov da ərəb əlifbasını tənqid edirdi. Nərimanov kiril əlifbasını qəbul etməyi təklif edirdi. O, romanlarının bəzilərini özü- nün yaratdığı azəri fonetikasının xüsusiyyətlərini əks etdirən dəyişdirilmiş əlifbada yazmışdı. Axundov fikirləri yalnız yarım əsr keçdikdən sonra qəbul edilən uzaqgörən bir şəxs idi. Azərbaycan latın əlifbasını rəsmi olaraq 1923-cü il oktyab- rın 20-si qəbul etdi. Əvvəlcə həm ərəb, həm də latın əlifbasının kütləvi şəkildə istifadə edilməsinə icazə verilirdi. Lakin artıq 1929- cu il yanvarın 1-dən ateist Sovet höküməti Azərbaycanda ərəb əlifbasının istifadəsini qadağan etdi. Bu əlifbanı yaddaşdan silmək üçün böyük kitab yandırma kampaniyaları həyata keçirildi. Azərbaycanın latın əlifbasını təqdim etdiyindən 5 il sonra Türkiyə də 1928-ci ilin noyabrında eyni qərara gəldi. Bu qanun 1929-cu ilin 1 yanvarından qüvvəyə mindi. 138 Lakin Türkiyənin Sovet Türk xalqlarının oxuya biləcəyi əlifbanı seçməsi Stalini narahat edirdi. Çünki, o, qorxurdu ki, bu xalqlar onun hakimiyyətinə qarşı Türkiyə ilə birləşər. O, Türkiyənin də latın əlifbasını qəbul etməyini gözləmirdi. Buna görə də 10 il sonra 1939-cu ildə Stalin təcili olaraq belə cəhdləri pozdu və tez Sovet dövlətinin bütün islam respublikalarında kiril əlifbasının geniş istifadəsini qəbul etdirdi. Heç şübhə yox ki, Axundov yeni müstəqil Azərbaycan Res- publikasının Parlamenti tərəfindən atılmış ilk mühüm addımlardan birinin latın əlifbasının yenidən qəbul edilməsi olduğunu bilsəydi gülümsəyərdi. Bu qərar müstəqillikdən yalnız bir neçə həftə sonra – 1991-ci il dekabrın 25-də verildi. Axundovun mirası hələ də yaşamaqdadır. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|