AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 4,02 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II. BALIK topoformantının etimologiyası və bu söz ilə düzələn yer adlarının müxtəlif mənbələrdə əks olunması
- III. TOĞU BALIK yer adı haqqında
- Toğı balıkda
- Tоğu balıkda
- Bеsbаlık
- Y.M. CƏFƏROV YENİ ONOMASTİK VAHİDLƏR - DOMEN ADLARI Açar sözlər
|
E. Ə.ŞÜKÜRLÜ “BALIK” TOPOFORMANTI VƏ BU SÖZLƏ DÜZƏLƏN TÜRK ŞƏHƏR ADLARI (Toğu Balık, Bеsbаlık toponimləri əsasında) Açar sözlər: balık, şəhər, türk, yazılı abidələr Ключевые слова: балык, город, турецкий, письменные памятники Key words: balik, city, Turkish, monuments I. GİRİŞ İstənilən dildə mövcud olan xüsusi adları dəyişməz, sabit bir kateqoriya kimi qəbul etmək olmaz. Adlardan bəziləri aktiv istifadədən çıxaraq yox olduqları halda, digərləri yeni yaranır. Məsələ burasındadır ki, müxtəlif zamanlarda insanların onomastikləşdirdiyi əşyalar və anlayışlar, yəni qavramlar müxtəlif cəhətdən dəyişikliyə uğramışdır. Belə ki, sivilizasiyanın inkişafının aşağı səviyyəsindəki insanların dünyagörüşünə diqqət yetirdiyimiz zaman onların canlı və ya cansız əşyalar arasında ciddi sərhəd qoymadıqlarının şahidi oluruq. Bildiyimiz kimi, digər sözlər və anlayışlardan fərqləndirilərək xüsusiləşdirilən adlar müəyyən onomastik sahəyə daxil olur. Onomastik sahə bu və ya digər xalqın dilində istifadə olunan və real hipotetik və fantastik obyektlərin adlandırılmasına xidmət edən xüsusi adlar toplusudur (14, səh. 9). Buna görə də məişətdə istifadə olunan onomastik vahidləri real və fantastik-mifik olaraq iki hissəyə ayırmaq olar. Real onomastik vahidlər bütün xalqların dilində demək olar ki, müəyyən mənada fərqlənmədiyi halda fantastik onomastik vahidlər hər bir xalqın mifoloji dünyagörüşü ilə sıx əlaqədardır. Teonimiya, demonimiya və mifonimiyanın analizi humanitar elmlərin, eləcə də linqvistik tədqiqat üçün geniş qiymətli material verə bilər. Belə ki, bu sözlərin çoxu məhz qədim dövrlərdən qalmış formalardır (14, səh. 15). Onomastika insan təxəyyülünün məhsuludur. Burada hər-hansı bir mənəvi dəyərin qabardılması, bənzətmə və insanların gələcəklə bağlı arzusu, istəyi mühüm rol oynayır. Burada konkret ərazilərin adlandırılmasında sabit qaydalar olmasa da, müəyyən qanunauyğunluqlar mövcud olmuşdur. Məsələn, eyni sinifdən olan müxtəlif obyektlər yerləşim, linqvistik əhatə dairəsi və işlənmə sahəsi baxımından müxtəlif adlara malik ola bilər. Müxtəlif ərazilərdə yerləşən çaylar, dağlar, düzənliklər fərqli fonetik tərkibə malik olan adlara malik olur. Lakin coğrafi baxımdan eyni məkanda yerləşən müxtəlif kateqoriyaya daxil olan onomastik vahidlər bəzən eyni və ya yaxın ada sahib olur. Məsələn, Qafqaz sıra dağları silsiləsinə daxil olan Kazbek dağının adına uyğun olaraq Şimali Qafqazda rast gəlinən Kazbek şəxs adına və Kazbek çay adına rast gəlirik. Biz buna müxtəlif dillərin onomastik sahələri ilə yanaşı qədim türk yazılı abidələrin dilində də rast gəlirik. Qədim türk yazılı abidələrində yer adları müxtəlif formalarda yaranmışdır. Bunlardan biri də balık topoformantı ilə yaranan şəhər adlarıdır. Bu məqalədə balık topoformantının etimiloji xüsusiyyətləri, eləcə də bu sözlə yaranan toponimlərin bəziləri analiz edilmişdir.
Bu leksik vahid vasitəsilə yaranan toponimlər coğrafi xüsusiyyət daşıyan ən qədim sözlərdən biridir (10, səh.161). V.V.Bartold bu topoformantın türk-monqol sözü olduğunu və şəhər mənası ifadə etdiyini bildirir (1, səh. 492). Lakin müəllifin bu sözü eyni zamanda monqol sözü kimi də qeyd etməsinin səbəbi aydın deyil. Belə ki, bu sözün sırf türk sözü olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Ola bilsin ki, akad. V.V.Bartold bu sözün sonradan monqol dilinə keçdiyini qeyd etmək istəmişdir. Çünki, elə həmin mənbədə müəllif bu sözü bu dəfə qədim türk sözü adlandırır: “şəhər mənasını ifadə edən balık və onun omonimi olan balıq sözü də ən qədim türk sözlərindən biridir və bütün türk dillərində rast gəlinir”(1, səh. 492). Balık topoformantı ilə yaranan və müxtəlif coğrafi ərazilərdə və mənbələrdə adı çəkilən toponimlərə nəzər salaq:
Balık sözünün etimoloji qatlarına nəzər salmazdan öncə bu sözün lüğətlərdə nə şəkildə əks olunduğuna nəzər salaq: Balık – 1. Palçıq/gil 2. divar və ya divarla əhatə olunmuş şəhər 3. qala, istehkam 4. şəhər 5. şəhər kənarı 6. balıq Balık sözünün quruluşuna nəzər saldıqda, eyni zamanda türk dillərində sözlərin formalaşma mexanizmini göz önünə alaraq bu sözün iki morfemdən – bal morfemindən, eyni zamanda adlardan və fellərdən ad düzəldən +ık morfemindən yarandığını söyləməyə əsas verir. Balık sözünün yuxarıda göstərilmiş mənaları, onların eyni semantik kökdən qaynaqlandığını göstərir. Etimoloji lüğətlərdən aldığımız məlumatlar da bunu deməyə əsas verir ki, həm qədim türk yazılı abidələrində, həm də müasir dilimizdə müxtəlif mənalarda işlənən balık sözünün əsasında bal morfemi dayanmaqdadır. Belə ki, qədim türk dilində bal məna etibarilə durğun, palçıqlı su mənasını bildirir. Buna görə də müasir dilimizdə geniş şəkildə işlənən və ərzaq mənasını bildirən bal sözünun, qəribə də olsa məhz vizual baxımdan oxşarlığa görə buradan götürüldüyünü təxmin etmək olar. Lakin, eyni zamanda türkologiyada bal sözünün Hind-Avropa dillərindən olan alınmış söz olduğu haqqındq fikirlər də səslənmişdir. Bu sözün qədim yunan dilindən alınmış olduğu və m səsinin b səsinə keçdiyi qeyd edilməkdədir (13, səh. 47). Həm də bu söz türk dillərində m səsinin söz başında işlənməsinin qəbuledilməz olduğu bir dövrdə dilimizə keçdiyi qeyd edilmişdir (6, səh. 330a). Deyilənləri nəzərə alaraq həm bal, həm də balık sözünün eyni kökdən qaynaqlandığını söyləmək olar. Şəhər adını düzəldən topoformant olaraq istifadə olunmuş balık sözünün, eləcə də qədim türk yazılı abidələrinin ətrafında tapılmış gil heykəllərin bal-bal adının əsasında palçıq-gil mənasını bildirən balık ismi dayanır. Təsadüfi deyil ki, balık sözünün özünə də biz palçıq/gil, palçıqdan və ya gildən tikilmiş divar mənasında işləndiyinə rast gəlirik. Lakin balık sözü qədim türk dilinə ilk növbədə şəhər mənasını ifadə etmişdir (12, səh. 1495). Qədim türk dilində yaşayış məntəqəsini bildirmək üçün bir sıra terminlərdən istifadə olunmuşdur ki, bunlardan daha sıx rast gələnlər bunlardır: balık, ordu, kent, kurqan, qışlak/kışlak, kapuq, tura və s. Qədim türk yazılı abidələrinin dilində daha çox istifadə olunan bu topoformantlardan daha çox istifadə olunanalardan biri də əlbəttə ki, balık sözüdür. Əski türk dilində bu sözə palçıq, qala, şəhər, yaralanmaq və balıq mənasında rast gəlinir (3, səh. 80). Ümumiyyətlə, balık komponentli yer adlarına Orxon-Yenisey abidələrində də rast gəlirik. Bu fakt həmin yer adlarının tarixiliyini göstərməklə yanaşı, geniş və müxtəlif adlar adı altında yayıldığını da göstərir. Məsələn, Beşbalık yer adına Bilgə xaqan, Kül Çor və ya ihe-Huşotu abidələrində; Baybalık yer adına Şine-Usu və ya Moyun Çor abidəsində; Toğu balık yer adına Kül tiqin və Bilgə xaqan abidələrində; Koçu balık və Süğçu balık yer adlarına IV uyğur əlyazmalarında rast gəlirik. Bu çoxsaylı qədim türk şəhərlərindən bəziləri ilə yaxından tanış olaq.
Tоğu Bаlık – Türk qəbilələrinin məskən sаldıqlаrı, Tola çayının sahillərində qədim şəhərin аdıdır (11, səh. 391). Оlsun ki, şərq mənаsını bildirən tоğsık və şəhər mənаsını ifаdə еdən bаlık sözünün birləşməsindən törəmişdir. Аncаq tоğsık sözünün -sık şəkilçisi iхtisаrа düşdüyünə görə tоğubаlık söz birləşməsi şəklində birləşərək bir vurğulu lеksik vаhidə çеvrilmişdir. Köktürk аbidələrində bu şəhər аdı həm bitişik, həm də аyrılıqdа Tоğа şəklindədir. Аyrılıqdа işlədilən və аrха dаmаq аhənginə tаbе оlаn Tоğа sözünün «t» sаmit səsi Köktürk ədəbi dilinin imlа qаydаsınа uyğun оlаrаq incə qаrşılığı оlаn qаlın T hərfi ilə yаzılmışdır. Bunu həmişə qаlın tələffüz оlunаn sözlərin tərkibində işlədilmiş оlаn «ğ» sаmit səsini ifаdə еdən G hərfi hаqqındа dа söyləmək оlаr. Sözün birinci hеcаsındа «t» sаmit səsindən sоnrа gələn «о» sаit səsi, аdətən, yаzılmışdır. İkinci hеcаsının sоnundа gəldiyinə görə «а» sаit səsi də, аdətən, yаzılmışdır: mdşğüs:aDQLB:oGoT:iklığ Äŋ ilki Toğı balıkda söŋüşdim Ən ilki Toğu Balıkda vuruşdum (KTb. 30) Bаlık sözü ilə bitişik hаldа işlədilmiş оlаn Tоğubаlık (Tоğu şəhəri) şəhər аdı birinci tərkib hissəsinin sоnundа «а» səsi dеyil, «u» sаit səsi yаzılmışdır. Bundаn əlаvə, Tоğubаlık şəhər аdının tərkib hissələri bir yеrdə bitişik, bаşqа yеrdə аyrı yаzılmışdır. Bu isə həmin tоpоnimik vаhidin imlаsının VIII yüzildə hələ sаbitləşmədiyini göstərir: zmdşğüs:aDQLB:oGoT:klığ Än ilk(i) Tоğu balıkda süŋ(ü)şd(i)m(i)z Ən əvvəl Toğu şəhərində vuruşduq IV. BЕSBАLIK yer adı haqqında Bеs bаlık–Türk хаlqlаrı tаriхində аdı tеz-tеz çəkilən qədim Türk şəhərinin аdıdır. Adı M.Kaşğarinin əsərində də çəkilir, indiki Urumçi şəhərinin (Çinin qərbində, Uyğurustanda) yerində olmuşdur, nə vaxt salındığı məlum deyil, lakin VII əsrdən başlayaraq türklərin həyatında mühüm rol oynamışdır (11, səh. 389). Besbalık “Beş şəhər” deməkdir. Çin Xalq Respublikasında Sincan Uyğur Muxtar Bölgəsinin şimal-şərqində, Sançi Hui Muxtar Vilayətinin Jimisar rayonunda xarabalıq bir şəhərdir. Besbalık şəhərinin qalıqları 1988-ci ildən Çin Xalq Respublikasının qoruq siyahısına alınmışdır (19). Bu şəhər аdı bеs (bеş) miqdаr sаyının şəhər mənаsını bildirən bаlık sözü ilə birləşməsindən törəmişdir. Tədqiqаtа cəlb оlunаn dörd Köktürk yаzılı qаynаqlаrı sırаsındа Bеsbаlık yеr аdınа yаlnız Bilgə kаğаn аbidəsində təsаdüf оlunur. Bu yеr аdının birinci tərkib hissəsinin ön dаmаqdа, ikinci tərkib hissəsinin isə аrха dаmаqdа tələffüz оlunmаsı оnlаrın bir yеrdə birləşərək bir vurğu аltındа qаynаyıb qаrışmаsınа mаnе оlmаmışdır. Bеləliklə, Bеsbаlık tоpоniminin birinci tərkib hissəsini təşkil еdən “b, s” sаmit səsləri əski imlа qаydаsının tələbinə uyğun оlаrаq qаlın qаrşılığı оlаn incə b (b) və s(s) hərfləri ilə, ikinci tərkib hissəsinin (bаlık sözünün) “b, l” sаmit səsləri isə incə qаrşılığı оlаn qаlın B (b), L (l) və həmişə qаlın tələffüz оlunаn “ќ” sаmit səsi üçbucаq şəkilli Q və ya ox şəkili O hərfi ilə yаzılmışdır. Sözün ön dаmаqаdа tələffüz оlunаn hissəsinin “е” sаit səsi imlа qаydаsınа uyğun оlаrаq yаzılmаmışdır. Lаkin incə b (b), QLBsb:b(е)sb(а)l(ı)k (BK. 28) Küli-çur аbidəsində Bеsbаlık yеr аdının sоnundа gələn “ќ” sаmit səsi üçbucаqlı Q hərfi ilə dеyil, оха bənzəyən O hərfi ilə yаzılmışıdır: OLBsb:b(е)sb(а)l(ı)k (KÇ. 11) V. NƏTİCƏ Qədim türk yazılı abidələrindəki məlumatlara istinad edərək qeyd etmək olar ki, türklər tarix boyu müxtəlif formalı toponimlər yaratmışlar. Bu toponimlərin bir qismi sadə sözdən ibarət olduğu halda, digər qismi müxtəlif sözlərin birləşməsi nəticəsində mürəkkəb söz yaratmışdır. Mürəkkəb yer adını formalaşdıran topoformantların bir qismi arxaikləşərək dilimizdən çıxdığı halda, digər qismi hələ də müasir türk dillərində rast gəlinir. Şəhər adlarının formalsşdırılmasında geniş şəkildə istifadə olunan belə topoformantlardan biri də balık sözüdür. Bu söz üzərində aparılan araşdırmaların nəticəsi olaraq bizə aşağıdakı müddəaları irəli sürməyə əsas verir:
VI. Ədəbiyyat
Резюме Слово балык, которое использовалось в древнетюркских памятниках используется и в настоящее время в современных тюркских языках в качестве топоформанта. Слово балык встречается в словарях в следующих значениях: грязь или глина, стена построенная из глины, город окруженная стеной и в значении город. В значении города топоформант балык широко использовался в древнетюркских письменных памятниках. Summary The word “balik” which has been used in old Turkish monuments is being applied nowadays in the role of the place names in modern Turkish languages. The word “balik” is introduced in dictionaries in the following meanings: mud or clay, the wall built with clay, city surround with wall and city. The word “balik” is widely applied in the meaning of “city” in old Turkish monuments. Y.M. CƏFƏROV YENİ ONOMASTİK VAHİDLƏR - DOMEN ADLARI Açar sözlər: domen, domen adları sistemi, inzibatçı, qeydiyyatçı, reqistrant, kiberskvotter, taypskvottinq. Məqalə domen adlarının linqvistik tədqiqi məsələlərinə həsr edilmişdir. Bu dil vahidlərinin xüsusi adlarla oxşar və fərqli cəhətləri nəzərdən keçirilmişdir. Domen adlarının da onomastik vahidlər olduğu elmi baxımdan əsaslandırılmışdır. Eyni zamanda domen adlarının yaradılması prinsipləri, qeydiyyatı, qorunması, alqı-satqısı və s. məsələlərlə bağlı geniş məlumat verilmişdir. 1969-cu ildə ABŞ-da hərbi təmayüllü dövlət layihəsi kimi meydana çıxan İnternet, qısa bir dövr ərzində öz ilkin təyinatından uzaqlaşaraq, qlobal informasiya-kommunikasiya sisteminə, ümumbəşəri sərvətə, əsrlərdən bəri həllini gözləyən problemlərin həlli vasitəsinə çevrilmiş, maddi aləmə paralel bir dünyanın - virtual aləmin yaranmasına səbəb olmuşdur. Qısa müddət ərzində keçdiyi sürətli inkişaf yolunun təzadlarına, doğurduğu siyasi, ideoloji qarşıdurmalara, mühafizəkar düşüncə tərzinin, mental dəyərlərin itirilmə qorxusuna rəğmən, İnternet getdikcə daha böyük sürətlə insanların gündəlik həyatına nüfuz etməkdədir. Bu mənada, İnterneti bəşər tarixində analoqu olmayan, heç bir vasitə ilə müqayisəyə gəlməyən, inkişaf perspektivlərinin, təsirlərinin, yaratdığı imkan və təhlükələrin dəqiq proqnozlaşdırılması mümkün olmayan qeyri-adi bir fenomen kimi qiymətləndirənlər öz mövqelərində tam haqlıdırlar. Son illər İnternetin və ümumilikdə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) inkişafı sahəsində əldə edilən misilsiz nailiyyətlər müxtəlif elm sahələrində inkişaf perspektivlərini artırmaqdadır. Bu nailiyyətlərin tətbiqi ilə əlaqədar olaraq yeni elmi istiqamətlərin müəyyənləşməsi humanitar elmlərin də tədqiqat hüdudlarını genişləndirir. Bu baxımdan, müasir dilçilik elmində izlədiyimiz yeni meyllər xüsusilə mühüm aktuallığa malikdir. Bu gün dünya dilçiliyində ənənəvi tədqiqat mövzuları ilə yanaşı, mətnin formal təhlili, maşın tərcüməsi, elektron lüğətçilik və s. kimi mövzulara marağın artması dövrün inkişaf məntiqindən irəli gəlir. İKT-nin inkişafı dilin cəmiyyətdə daşıdığı funksiyaları daha da artırmışdır. Bu gün dil bir işarələr sistemi olaraq təkcə insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış etmir, eyni zamanda insanla maşın arasında verbal əlaqəni və virtual dünyanın potensial sakini kimi hər bir insanın rəqəmli dünyadakı ünsiyyətini təmin edir. Belə bir qarşılıqlı əlaqə zaman keçdikcə saysız-hesabsız dil işarələri sırasından ən uyğun olanlarını seçməklə özünün təkmilləşmiş ünsiyyət sistemini formalaşdırır. Bu ünsiyyətin ən vacib elementlərindən biri də onomastik vahidlərdir. Əhatəmizdəki fərdləri, coğrafi obyektləri, istehlakçısı olduğumuz məhsulları bir anlıq adsız, ünvansız təsəvvür etsək, xüsusi adların real dünyadakı rolu barədə tam qənaətə gələ bilərik. Virtual dünya real aləmin rəqəmsal modeli olduğundan virtual dünyada da heç nəyi adsız-ünvansız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Eyni zamanda real dünya ilə müqayisədə virtual dünyada bütün münasibətlərin təkrarolunmaz, vahid, birqiymətli rəqəmlərin dili ilə reallaşması burada konkret adlar, ünvanlarla bağlı hər hansı təhrif və istisnalara yer qoymur. Real dünyada üz tutduğumuz coğrafi məkanı toponimlərin, müraciət etməli olduğumuz şəxsi antroponimlərin, alacağımız məhsulun çeşidini, növünü ktematonimlərin və s. köməyi ilə müəyyənləşdiririk. Virtual dünyada isə bu vəzifəni, ilk növbədə, domen adları yerinə yetirir. Məlum olduğu kimi, hər bir kompüter İnternet mühitində təkrarolunmaz ünvana malikdir. İnternet şəbəkəsinə qoşulmuş istənilən kompüter müəyyən rəqəmlər yığımını əks etdirən unikal kodla identifikasiya olunur. Özünün texniki mahiyyətinə görə belə kod verilən kompyüterin İP-ünvanını təşkil edir. İP-ünvan 8 rəqəmdən ibarət olur. Şəbəkə istifadəçilərinə İnternetdəki kompyuterlərin ünvanlarını İP-ünvanla ifadə edərək əməliyyat aparmaq, rəqəmləri yadda saxlamaq çətin olduğundan, bu məqsədlə domen adları sistemi (Domain Name System, DNS) yaradılmışdır. Latın dilində “sahib olma”, “malik olma” mənası verən “dominium” sözündən əmələ gəlmiş domenlər İnternet infrastrukturunun ən mühüm komponentlərindən biri sayılır {3, s. 1}. Domen adları nöqtələrlə ayrılmış simvol sahələrindən ibarətdir, səkkiz rəqəmli ədəd əvəzinə www., müvafiq ad, .com və ya .net, .org, yaxud digər domenlər yazılır. Məsələn: www.azerbaijan.com, www.ict.az və s. Domenlər birinci, ikinci və üçüncü səviyyəli olur. Birinci səviyyəli domenlər İnternet şəbəkəsinə üzv olan ölkələrə məxsus domenlərdir. Onlar həmin ölkələri bildirmək üçün istifadə edilən və adətən, həmin ölkələrin adlarındakı hərf birləşmələri əsasında yaradılan iki simvoldan ibarətdir. Birinci səviyyəli domenlərə «.az» domenini nümunə göstərmək olar. Bu, həmin domenin məhz Azərbaycana aid olduğunu bildirir. İnternetdə Adlar və Nömrələr üzrə Qeydiyyat Korporasiyası (Internet Corporation For Assigned Names and Numbers, ICANN müəl.) 1993-cü il 25 avqust tarixində “.az” domen zonasının Azərbaycan dövlətinə verilməsi barədə qərar qəbul etmişdir. İkinci səviyyəli domenlər, daha çox sahəvi xarakterə malikdir. Bu domenlər əsasən, təhsil, elm, idarəetmə, məlumatlandırma və s. bu kimi konkret sahələrlə bağlı olur. .Com, .edu, .gov, .net, .info domenləri buna misal sayıla bilər. Üçüncü səviyyəli domen adları isə son illərin populyar peşə sahiblərinə çevrilmiş bloggerlərin öz bloqları üşün seçdikləri adlardan ibarətdir. Məs.: http://altaygeyushev.blogspot.com/ elminh.blogspot.com və s. Birinci səviyyəli domenlərin idarə edilməsi ilə İCANN-ın tapşırığı əsasında xüsusi təşkilatlar məşğul olur. İP-ünvanların paylanması, domen adların qeydiyyatı, eləcə də digər xüsusi məsələlərin yerinə yetirilməsi məqsədilə yaradılmış İCANN ABŞ hökuməti qarşısında məsuliyyət daşıyır. Bu cür təşkilatlar qeyri-kommersiya istiqamətini əsas götürərək İnternet ictimaiyyətinin maraqlarından çıxış edir. Domen adları ən müxtəlif məqsədlərlə (informasiya müharibəsi, kommersiya və s.) qeydiyyatdan keçirilə bilər. Hər bir domenin qeydiyyatı üçün müəyyən məbləğdə haqq ödənilir və domen adını qeydiyyatdan keçirən şəxs bu domenə aid bütün hüquqlara malik olur. Domen adlarının yaradılması dilçilik baxımından bir sıra prinsiplərə əsaslanır. Məlum olduğu kimi, bu onomastik vahidlər ən müxtəlif məqsədlərlə (reklam, alqı-satqı, təbliğat, maarifləndirmə, məlumatlandırma, informasiya müharibəsi və s.) yaradılır və təkcə milli arealda deyil, İnternetin köməyi ilə ümumən qlobal məkanda bu məqsədlərin həyata keçirilməsinə xidmət edir. Ona görə də domen adlarının yaradılması zamanı aşağıdakı dil meyarlarının nəzərə alınması mühüm şərtdir: 1) Fonetik meyar: domen adı kimi seçilən söz müxtəlif dillərdə asan tələffüz edilməlidir; 2) Psixolinqvistik meyar: domen adının səslənməsi dinləyicinin şüurunda müəyyən təsviri assosiasiya doğurmalıdır; 3) Denotativ meyar: ad elə seçilməlidir ki, ifadə etdiyi predmeti çoxluqdan fərqləndirə bilsin; 4) Konnotativ meyar: domen adı kimi seçilən söz predmetin fərqli keyfiyyətini, xüsusi özəlliyini, təsir qüvvəsini nəzərə çatdırmalıdır; 5) Assosiativ meyar: domen adı kimi seçilən söz istinad etdiyi predmetlə birbaşa assosiasiya olunmalıdır və s. Domen adları indiyə qədər dilçilik istiqaməti üzrə az tədqiq edildiyindən bu vahidlərin hansı dil səviyyəsinə aid edilməsi, onların xüsusi ad, yoxsa apelyativ kimi qəbul olunması sualı indi xeyli aktualdır. “Linqvistik nöqteyi-nəzərdən domen adları xüsusi adlardır, onlar özünəməxsus sistem xüsusiyyətlərinə malikdir və onomastikanın xüsusi sahəsini təşkil edir. Lakin onomastik məkanda domen adlarının vəziyyətini müəyyənləşdirmək və müxtəlif nominativ təsnifatlarda onların yerini təyin etmək xeyli çətin görünür. Bu halda onomastikanın bir sahəsi kimi domen adları ilə bağlı məsələlərin kompleks şəkildə, yəni diçilik, informasiya texnologiyaları, iqtisadi və hüquqi aspektlərdə həlli zəruridir” {6.}. Domen adları özünün xarakterik xüsusiyyətlərinə görə ümumi sözlərdən də, xüsusi adlardan da fərqlənir. Domen adlarının yaradılması və işlənməsi linqvistik qanunlardan daha çox, konkret texniki normalara əsaslandığından onlar özünəməxsus quruluş tipinə malikdir. Bu adlar bir çox hallarda milli dil normalarından kənara çıxır. Domen adları seçilərkən, əsasən, hazır dil vahidlərindən istifadə edilsə də, bu vahidin hansı milli dilə aidliyi məsələsində böyük sərbəstlik vardır. İstənilən dilə məxsus hansısa sözü, söz birləşməsini, cümləni, hətta mətni götürərək domen adına çevirmək mümkündür. Ümumi sözlərdən və xüsusi adlardan fərqli olaraq domen adları heç bir mənaya malik olmaya bilər. Bu baxımdan, domen adlarını hər hansı semantik yükü olmayan köməkçi nitq hissələri, numerativ və predikativ sözlər, heç bir qrammatik və məntiqi əsasa söykənməyən təsadüfi hərf birləşmələri əsasında da yaratmaq olar. Ümumi sözlərdən və xüsusi adlardan fərqli olaraq domen adlarında çoxvariantlılıq mümkün deyil. Eyni zamanda, müqayisə edilən dil vahidlərindən fərqli olaraq domen adları üçün rəsmilik xarakterikdir. Belə ki, bütün domen adları rəsmən qeydiyyatdan keçməlidir. Yerinə yetirdiyi funksiya baxımından domen adlarını xüsusi adlarla birləşdirən cəhətlər çoxdur. İlk növbədə, əgər xüsusi adlar varlığı tək olan, yəni bir-birinin eyni olmayan əşyanın adını bildirir və ayrı-ayrı şəxsləri, əşyaları, hadisələri başqa şəxslərdən, əşyalardan, hadisələrdən fərqləndirməyə xidmət edirsə, domen adları da tək olan, bir-birini təkrar etməyən virtual ünvanları bir-birindən fərqləndirməklə İnternet məkanının sonsuz sayda subyektlərinin hər birini fərdiləşdirir. Domen adları da xüsusi adlar kimi, əksər hallarda ümumi sözlər əsasında yaranır və məna baxımından həmin sözlə əlaqəsi birbaşa deyil, konstitutiv xarakterə malik olur. Xüsusi adlar kimi, domen adlarının da əsasını təşkil edən sözlər hansı nitq hissəsinə aidliyindən asılı olmayaraq substantivləşir. Akademik A.Axundovun qeyd etdiyi kimi, “...semantik konversiya, demək olar ki, tamamilə onomastika sahəsinə aid olub, daha çox xüsusi isimlərdə özünü göstərir. Odur ki, semantik konversiya yalnız substantivləşmə ilə məhdudlaşır” {1, s. 147}. Domen adlarının yaradılması zamanı da bir nitq hissəsinə daxil olan müəyyən qrup sözlər semantik konversiya nəticəsində aid olduğu nitq hissəsi ilə semantik və qrammatik əlaqələrini itirərək yeni bir nitq hissəsinə çevrilir. Xüsusi adlar kimi, domen adları da müəyyən edilərkən onun məntiqi və kateqoriya uyğunluğu yox, gündəlik tələbatı nəzərdə tutulur ki, bu da hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirilir. Xüsusi adlarla domen adlarının daha bir oxşar əlaməti isə qeyd edildiyi kimi, onların müəyyən səbəb və məqsədlərlə əlaqədar yaradılmasıdır. Odur ki, xüsusi adlar kimi, domen adlarının da bir qismi çox məhsuldar, işlək, digər bir qismi isə qeyri-məhsuldar olur. Lakin xüsusi adlardan fərqli olaraq domen adlarının uğuru, uzunömürlülüyü, ən əsası isə qiymətliliyi onun işləklik səviyyəsindən asılıdır. Çünki domen adları virtual dünyada ünvan funksiyasını yerinə yetirməklə bərabər, real dünyada da gəlirli bir biznes məhsulu kimi çıxış edir. Hər bir domen alqı-satqı predmeti ola bilər. Azərbaycanda domen adları biznesi yenicə təşəkkül tapmağa başlasa da, bir sıra xarici ölkələrdə bu sahə ənənəvi biznes fəaliyyəti növləri ilə rəqabət aparacaq səviyyədə inkişaf etmişdir. Müasir dünyada bir sıra məşhur domenlərin qiyməti bir neçə milyon dollar arasında dəyişir. Domenlərin əsas satışı təkrar bazarda gedir. Yəni cəmi 5-10 dollar müqabilində qeydiyyatdan keçirilən istənilən domen virtual dünyada uğur qazandıqdan sonra təkrar bazarda milyonlarla dollar vəsaitə satıla bilər. Cəmi 7 dollara alınan domenin bir müddətdən sonra 7 milyon dollara satılması faktı İnternetin tarixindən məlumdur. Məsələn, «fund.com» adı 10, «business.com» adı hələ 1999-cu ildə 7,5 milyon dollara satılmışdır. Oyuncaqlar mənasını verən “toys.com” adının qiyməti isə 5 milyon dollardan bahadır. İstənilən halda indi dünyada qiyməti 1 milyon dollardan baha olan yüzlərlə domen adına təsadüf etmək olar. Domen adı biznesinin maraqlı cəhəti bundan ibarətdir ki, burada heç bir adın perspektivini irəlicədən görmək mümkün deyildir. Qeydiyyatdan keçirilən domen adının nə qədər uğurlu olduğunu daim gələcək göstərir {6.}. Azərbaycanda domen adlarının qara bazarındakı dinamikanın və domen adlarının qiymətinin hələlik bir o qədər də yüksək olmaması isə iki səbəblə izah edilə bilər. Birincisi, ölkəmizdə İnternet mühiti hələ xaricdəki qədər inkişaf etməmişdir. Digər tərəfdən, domen adlarının uğurunu təmin edən ən başlıca amil onun bütün dünyada tanınmasıdır ki, “.az” domenləri də bu baxımdan hələ “.com” qədər məşhurluq qazana bilməmişdir. Bununla belə, qiyməti bir neçə min manata çatan domen adları artıq Azərbaycanda da yenilik sayılmır. Azərbaycan Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin açıqladığı məlumata görə, son illərdə “.az” domen adlarına meyl sürətlə artmaqdadır. 14 aprel 2012-ci il tarixinə olan məlumata görə, “.az” domen zonasında artıq 14000 domen adı qeydiyyatdan keçmişdir. Bu isə son illərdə 2-3 dəfə artım deməkdir {7.}. Domen adlarının alqı-satqısında müəyyən məhdudiyyətlər vardır. Bu məhdudiyyətlər, əsasən, xüsusi əhəmiyyəti olan tarixi-coğrafi adlar və ticarət nişanları ilə bağlı domenlərə tətbiq edilir. Sonluğu “.com”, “.edu”, “.org” olan domen adı əgər, məsələn, “cococola.com”, “microsoft.org” kimi ticarət nişanları, eyni zamanda intellektual mülkiyyətdirsə, bu cür domenlər kənar şəxslərə satıla bilməz. “Azerbaycan.com” kimi ümumi xarakterli domen adlarının alınıb-satılmasında elə bir məhdudiyyətin olmaması isə erməni yalanlarına və ölkəmiz əleyhinə təxribatlar törədən digər düşmən qüvvələrə qarşı informasiya müharibəsini dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən elan etmiş Azərbaycan üçün son illər virtual aləmdə bir sıra ciddi problemlər yaratmaqdadır. İnternet istifadəçilərinə yaxşı məlumdur ki, hər bir istifadəçi İnternetin köməyi ilə hər hansı ölkə, tarixi hadisə, şəxsiyyət və s. haqqında məlumat əldə etmək istəyərkən ilk növbədə müvafiq axtarış sisteminə uyğun açar sözü daxil edir. Yaxud, həmin ölkənin, tarixi faktın, şəxsiyyətin adına uyğun domenlərdən istifadə edir. Məsələn, İnternetə daxil olaraq Azərbaycan dövləti, Dağlıq Qarabağ konflikti, Azərbaycanın bir çox şəhərləri haqqında nə isə öyrənmək istədikdə ilk yazacağımız domen adları, yəqin ki, aşağıdakılar olacaqdır: www.azerbaijan.com, www.baku.com, www.karabakh.com, www.susha.com, www.lachin.com, www.sumqait.org və s. Lakin bu ünvanlara daxil olarkən həmin saytların Azərbaycana heç bir aidiyyəti olmayan materiallardan təşkil olunduğunu, yaxud ilk baxışda hər birimizi heyrətləndirəcək yalanlarla doldurulduğunu görəcəyik. Məsələn, www.sumqait.info saytında azərbaycanlıların Sumqayıtda guya ermənilərə qarşı törətdikləri «soyqırımı» haqqında məlumatlar, yaxud www.karabakh.net saytında qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası haqqında materiallar Azərbaycan həqiqətləri haqqında az-çox məlumatlı olan istənilən oxucunu heyrətləndirəcək. Bu, anti-təbliğatın bir növüdür və əfsuslar olsun ki, erməni lobbisi hələ ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından Azərbaycana qarşı belə bir anti-təbliğat kampaniyasından geniş istifadə etməkdədir. Xarici ölkələrdə yaşayan erməni əsilli iş adamları Azərbaycanın demək olar ki, bütün regionlarının adlarını ikinci dərəcəli domen adları kimi qeydiyyatdan keçirərək hazırda bu domenlərdən müxtəlif məqsədlərlə istifadə etməkdədirlər. Məsələn, www.baku.net domeni 2001-ci ildə Hindistanda, www.baku.co.uk, www.ordubad.com domenləri Honk-Konqda, www.nakhchivan.com domeni 2000-ci ildə İngiltərədə, www.babek.am, www.susha.net, www.sumqait.info domenləri Ashot Amatuni adlı şəxs tərəfındən 2003-cü ildə Yerevanda, www.nakhchivan.net, www.yevlakh.com, www.yevlakh.net domenləri 1999-cu ildə Amerikada alınmışdır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu Azərbaycana aid coğrafi adları, mədəni tarixi dəyərləri özündə əks etdirən bəzi domen adlarını onların qeydiyyatçıları ilə birlikdə təqdim etmişdir. İnstitut mütəxəssislərinin üzə çıxarmış olduqları aşağıdakı faktlar ermənilərin daha bir məkrli fəaliyyətinin ifadəsi kimi heç bir şərhə yer qoymur. Çünki həmin saytlardakı informasiyaların kimlərin mənafeyini əks etdirdiyi ilk baxışdan bəllidir:
Bu cür faktların ortaya çıxmasını informasiya müharibəsinin ölkəmiz tərəfindən zəif təşkili kimi dəyərləndirmək düzgün olmazdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, İnternetin Azərbaycanın ictimai həyatına hələ yenicə daxil olduğu təxminən 10-15 il əvvəl erməni lobbisi dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində artıq çoxdan bu imkanlara sahib idi. Erməni lobbisi domen adlarının informasiya müharibəsində yaradacağı gələcək perspektivi qabaqcadan görürdü. Onu da qeyd etməliyik ki, oxşar problem təkcə Azərbaycan üçün xarakterik deyildir. Domen adlarının seçilməsi və qeydiyyata alınması istiqamətində, bəzi domen zonalarındakı liberal məhdudiyyətlər nəzərə alınmazsa, demək olar ki, tam sərbəstlik və bu sərbəstliyin bir çox işbazlar üçün yaratdığı imkanlar bir sıra kommersiya qurumlarının, intellektual mülkiyyət sahiblərinin də əsaslı narahatlığına səbəb olur. Məsələn, son illərin təcrübəsində domen adlarının xüsusi alverçilər - kiberskvotterlər tərəfindən ələ keçirilərək, sonradan baha qiymətə satılmasına dair onlarla fakt mövcuddur. Domen fırıldaqçıları - taypskvottinqlər isə məşhur adlara yaxın domen adları tapır (məsələn, «panasonic - panasonik», «kommersant.ru - commersant.ru» və s.) və bu yolla pul qazanırlar {11.}. Amma Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini, coğrafi adlarını özündə əks etdirən domenlərin sırf fırıldaqçı və alverçilər tərəfindən mənimsənildiyini düşünmək sadəlövhlük olardı. Aydın məsələdir ki, Azərbaycan adları altında yaradılan domen adlarının əsl mahiyyəti başqadır və bu, ölkəmizə qarşı antitəbliğat kampaniyasının əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir. Domen adları üzərində qurulan bu cür kampaniyalar, əsasən, iki formada tətbiq edilir. Birinci halda, məsələn, Azərbaycana aid domen adları altında fəaliyyət göstərən veb-resurslarda Azərbaycana qarşı əks-təbliğat kampaniyası aparılır. İkinci halda isə Azərbaycana məxsus məşhur adların əks olunduğu veb-saytlar məşğul edilərək donuq vəziyyətə salınır. Başqa sözlə, domen adı «öldürülür» və ölkə ətrafında informasiya blokadası yaradılır. Virtual məkanda bu cür prosesləri tənzimləməkdən ötrü beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş sənəd və mexanizmlər olmamış deyildir. İnformasiya cəmiyyəti məsələlərinə həsr olunmuş dünya sammitlərinin sənədləri (Cenevrə - 2003, Tunis -2005), BMT-nin XI Konqresi (aprel, 2005), Avropa Şurasının «Kompüter cinayətkarlığı ilə mübarizə haqqında» Konvensiyası, WIPO (Ümumdünya İntellektual Mülkiyyət Təşkilatı) və İCANN tərəfindən hazırlanmış «Domen adları üzrə mübahisələrin araşdırılması üzrə vahid siyasət və Qaydalar»ı (UDRP) buna misaldır. WIPO, İCANN, Avropa Şurası, BMT kimi müvafiq qurumlara müraciət etməklə, virtual məkanda Azərbaycan adlarına təcavüz etmiş adamlara qarşı mübarizə aparmaq mümkündür. Belə ki, zəbt olunmuş domen adlarının qaytarılması ilə bağlı bəzi şirkətlərin bir neçə dəfə beynəlxalq arbitraj məhkəmələrinə cəlb olunması, onlar tərəfindən qeyri-qanuni ələ keçirilmiş domen adlarının həqiqi sahiblərinə qaytarılması faktları məlumdur. Lakin bunun üçün kifayət qədər mürəkkəb və vaxt aparan prosedurlardan keçmək lazım gəlir. Eyni zamanda İnternetlə bağlı hüquqi mübahisələrin həlli sahəsində münasibətlərin yoluna qoyulmasının özü də bu gün ciddi bir problemdir. İnternet şəbəkəsinin yaratdığı geniş imkanlar insanların düşüncə tərzində, ünsiyyətində, fəaliyyətində və sosial münasibətlərində böyük dəyişikliklərə səbəb olduğu kimi, coğrafi sərhədlər çərçivəsində tətbiq olunan beynəlxalq hüquq normaları və ölkə qanunlarını da gücsüz vəziyyətə gətirir. İnternet texnologiyalarının imkanları hesabına formalaşan virtual münasibətləri mövcud qanunlarla tənzimləmək xeyli çətinləşir və bəzi hallarda hətta mümkün olmur. Ona görə də bu gün İnternetin ayrı-ayrı seqmentlərinə münasibətdə dövlət yurisdiksiyasının hüdudları ilə bağlı problemlər müasir hüququn ən mühüm və mürəkkəb məsələlərindən biri kimi çıxış edir. Bu kimi məqamları nəzərə alaraq Azərbaycana aid domen adları ilə bağlı məlum problemin həllində təkcə beynəlxalq hüquq normalarına bel bağlamaq düzgün olmazdı. Məsələnin məhkəmə qaydasında həllindən başqa, belə domen adlarını satın almaq yolu ilə geri qaytarmaq da mümkündür. Amma bu cür adları satışa çıxaran şəxslər müqabilində külli-miqdarda vəsait tələb etdiklərindən, bu, Azərbaycanın dövlət büdcəsi üçün əlavə yükdür. Mütəxəssislər isə hesab edirlər ki, belə informasiya hücumlarının qarşını almaq üçün ən yaxşı çıxış yolu Azərbaycanın öz informasiya resurslarını genişləndirməsi və təkmilləşdirməsidir. Yəni, Azərbaycanın həmin adları baha qiymətə geri almasındansa, onların əvəzinə yüksək keyfiyyətli yeni saytların yaradılması, orada ətraflı məlumatların yerləşdirilməsi daha məqsədəuyğun olardı. Eyni zamanda virtual məkanda strateji əhəmiyyət daşıyan adlarımız düşmənlərin əlinə keçməmiş, onların domen adı kimi qeydiyyatdan keçirilərək məşğul (bron) edilməsi də təxirəsalınmaz tədbir kimi diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Həmin adların dəqiq siyahısının hazırlanması, onların konkret təsnifat qrupları üzrə sistemləşdirilməsi isə müvafıq elmi-tədqiqat institutları və dövlət qurumlarının birgə missiyasıdır. Yüklə 4,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
(s) hərflərinin yаrdımı ilə həmin sаit səsi bərpа еtmək mümkün оlmuş (və mümkündür). Sözün аrха dаmаqdа tələffüz оlunаn bаlık tərkib hissəsinin də “а” sаit səsi həmin imlа qаydаsınа görə yаzılmаmışdır, ikinci hеcаsındа yеr аlаn “ı” sаit səsi yаzılmаlı оlduğu hаldа, tаriхi-ənənəvi prinsipin tələbinə görə, görünür, həmişə əski ənənəyə üyğun оlаrаq yаzılmаmışdır: