Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

A.H. NƏZƏROVA
ALINMA FƏLSƏFİ TERMİNLƏRİN DİLİMİZƏ

UYĞUNLAŞDIRILMASI YOLLARI
Açar sözlər: alınma terminlər, üslub, terminlərin qarşılığı, istifadə qaydaları

Ключевые слова: заимствованные термины, стилъ, соотествие тер­ми­нов, пра­­­­вила исполъзования

Key words: borrowings, style, equivalent of terms, rights of using
Müasir dövrün qanunauyğunluğunu nəzərə alaraq, deyə bilərik ki, artıq is­tə­ni­lən elm sahəsinə aid mətnləri terminlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Lakin bu, o demək deyil ki, hər söz termindir. Termin - hər şeydən əvvəl, müəyyən elm sa­hə­sinə aid olub, məhz bir anlayışı ifadə edir; formaca yığcam və istifadə qay­da­sı olduqca rahatdır.

Azərbaycan dilində, eləcə də dünya dillərinin çoxunda alınma terminologiya mil­li mənşəli terminologiyadan daha geniş yayılmışdır. Müasir Azərbaycan di­lin­də alınma fəlsəfi terminlərin işlənmə qaydalarında bəzi problemlərin də olduğu diq­qətdən yayınmır. Bu problemlərdən başlıcası, alınma mənşəli terminlərdən isti­fa­də edərkən, qarşılığının verilməməsidir.

Dilimizdə tez-tez rast gəldiyimiz alınma terminlər var ki, onların Azər­ba­y­can dilində qarşılığı var. Məsələn: konfort – rahatlıq, tolerant –dözümlü; sillabus - təd­ris proqramı; bonus – pay, hədiyyə; fundament – özül, kontrol – yoxlama; abs­trakt - mücərrəd; natura - təbiət; perespektiv – gələcək; unversal – hərtərəfli və s. Bədii və elmi əsərlərdə bu terminlərin işlədilməsi daha məq­sə­də­uy­ğun­dur.

Məlum olduğu kimi, terminlər hər hansı bir elm sahəsi ilə əlaqədar olur. Sö­zün elmi üslubdakı əsas işinə, vəzifəsinə onun terminoloji funksiyası deyilir. Mətn­də bilavasitə terminoloji funksiya daşıyan söz, yaxud ifadə isə termindir. Əs­lin­də terminlər bütün elm sahələri üçün xarakterikdir və elmi üslubu terminsiz tə­səv­vür etmək olmaz. Bədii və elmi əsərlərdə milli terminlərin daha çox işlə­dil­mə­si məq­sədəuyğundur. Lakin milli terminlərin dilimizə tətbiq edilməsi üçün mü­əy­yən ədə­biyyatlar və bu ədəbiyyatların təhsildə tətbiqi yolları haqqında proq­ram­lar, la­yi­hələr işlənib hazırlanmalıdır.

Elmi tədqiqatlar göstərir ki, getdikcə dünyada fəlsəfi təfəkkürün inteq­ra­si­ya­sı güclənir. Hər bir tədqiqatçı çalışdığı sahə üzrə bütün təlimləri, konsepsiyaların ad­larını, mülahizələri və onların mahiyyətini mənimsəməyə cəhd göstərir. Ona gö­rə də dünyanın əsas dillərini bilmək, daha doğrusu, ixtisasa aid müxtəlif dil­lər­də məlumatları bilavasitə qəbul etmək lazım gəlir. Bu baxımdan milli termi­no­lo­gi­­yanı yaymağın və alınma terminlərin dilimizə uyğunlaşdırılmasının təmin olun­ma­sı məsələlərinin həlli yollarından biri də tədqiqat işlərində həmin terminlərin düz­gün istifadə qaydalarıdır.

Odur ki, dilçi alımlərimiz öz ideya və nəzəriyyələrini geniş miqyasda təq­dim edərkən milli söz və terminlərdən ən yüksək dərəcədə istifadə etməlidir. Öl­kə­mizdə inkişafda olan bütün sahələrdə hər hansı bir layihəni təqdim edərkən onun mətnində dilimizin imkanları hesabına yaranmış terminlərdən istifadəsi va­cib­dir. Bu baxımdan qarşıya çıxan problemləri həll etmək və terminlərin istifadə qay­dalarını müəyyənləşdirmək üçün dilçi mütəxəsislərlə, dilçi alimlərlə məs­ləhət­ləş­mələr aparmaq zəruridir.

Bildiyimiz kimi, terminlərin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1. 
   hər bir dilin elmi üslubunda beynəlmiləl terminlər milli terminləri sı­xış­dı­­rır;
   
2. 
   elmi üslub get-gedə daha çox formullara, şərti işarələrə, müxtəlif xalq­lar­­dan olan mütəxəssislərin hamısı üçün anlaşıqlı digər vasitələrə meyil edir;
   
3. 
   müxtəlif araşdırmaların nəticələrinin daha çox elan edildiyi dillər (mə­sə­lən, ingilis, alman, fransız, rus və s.) müəyyənləşir.
   

Azərbaycan ədəbiyyatında istifadə olunan terminologiyanın böyük bir his­sə­si məhz ərəb və fars dillərindən keçən söz və ifadələrdir. Avropa dilindən keçən ter­mi­­nologiya, əsasən, rus dili vasitəsilə dilimizə keçmişdir. Bunun bir neçə tarixi-qne­seoloji səbəbləri vardır: belə ki, ilkin orta əsrlərdə Azərbaycanın da daxil ol­du­ğu İslam mədəni bölgəsində fəlsəfi, xüsusilə də elmi dil olaraq ərəb dilinə üs­tün­lük verilirdi. Bu dilin ifadə imkanları olduqca geniş olduğundan sözlərin əmə­lə­gəl­mə, törəmə prosesi imkan verirdi ki, üç və ya dörd samitli feillərdən müxtəlif for­­malarda xeyli miqdarda söz əmələ gəlsin. Bu səbəbdən ərəb ədəbi dilində min­lər­­cə söz ehtiyatı, hər bir kəlmənin çoxsaylı sinonimi vardır. Keçən əs­rin əvvəl­lə­rin­­də Azərbaycanda ərəb əlifbası mövcud olduğu üçün dil və ədəbiyyat sa­hə­sində də ərəb mənşəli terminlər daha üstünlük təşkil edirdi. Bu dövrdə şeir, ümu­miy­yət­lə, poeziya sahəsində fars dili digər dillərlə müqayisədə xeyli öndə idi. Da­nışıq di­li olaraq isə bölgədə türk dili geniş yayılmışdı. Türk dilindən danışıqda çox isti­fa­də edilməsi bu dövrə aid dastanların dilinə, şifahi xalq ədəbiyyatı nümu­nə­lərində öz əksini tapır.

Müasir Azərbaycan dilində milli terminologiyanı mövcud dil bazası və hə­min elm sahəsinə müvafiq söz və ifadələrə şəkilçilər artırmaqla zənginləşdirmək olar. Beləliklə, terminlərin izahında sözün mahiyyəti və mənbəyi aydın göstə­ril­mə­lidir. Alınma terminlərdən istifadə zamanı həmin terminin yazılışı və deyilişi Azər­baycan ədəbi dilinə uyğunlşdırılmalıdır. Bu zaman dilçi alimlərin kö­mə­yin­dən istifadə olunması daha səmərəli nəticələr verər.