Azərbaycan Milli Kitabxanası
Yüklə 5,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rus dilində
- İnternetdə
|
Ələsgər Alməmməd oğlu (Aşıq Ələsgər) 1821-ci ildə Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində ana- dan olmuşdur. Əsas məşğuliyyəti əkinçilik və dülgərlik olmuşdur. Eyni zamanda, bədahətən söz de- miş, şeir qoşmuş, ara-sıra qoşma, bayatı, gəraylı söyləmişdir. Maddi vəziyyətinin çətinliyindən atası Alməmməd kişi böyük övladı Ələsgəri 14 yaşında Kərbəlayı Qurban adlı bir varlıya nökər vermiş, Ələsgər 4 il Kərbəlayi Qurbanın həyətində nökərçilik etmişdir. Uşaqlıq və yeniyetməlik illərini Ağkilsədə keçirən Aşıq Ələsgər xüsusi təhsil ala bilməmişdi. O, sənətin sirlərini kənd camaatının içində, el sənətkarlarının və ağsaqqallarının yanında öyrənmişdi. Hələ kiçik yaşlarından tez-tez müxtəlif məclislərə gedən Ələsgər mollaların hədislərinə, dərvişlərin nağıllarına, aşıqların dastanlarına həvəslə qulaq asmış, güclü yaddaşı olduğundan eşitdiyi söhbətlərin hamısını sonralar heç bir çətinlik çəkmədən başqalarına danış- mışdı. O, ilk şeirlərini də yeniyetməlik çağlarında aşıqların, xalq sənətkarlarının təsiri ilə söyləmişdir. Atası onu qızılvəngli Aşıq Alının yanına aparmış, Ələsgər Alının şagirdi olmuşdur. Bir müddət ustad yanında şagirdlik edən Ələsgər aşıqlıq sənətinin sirləri ilə bərabər, ədəb və mərifət qaydalarını da öyrənmişdir. Aşıq Alı onu tamam ha- zırlayandan sonra bir toy məclisində Ələsgərlə deyiş- miş və şagirdinin şöhrətini qaldırmaq, onu el içində ucaltmaq məqsədilə özünü qəsdən məğlub edərək sa-
zını qalib tərəfə - Ələsgərə təslim etmək istəmişdir. Ələsgər isə böyük təva- zökarlıq hissi ilə ustadının qarşısında baş əymiş, ona öz ehtiramını bu sözlərlə ifadə etmişdir: Bir şəyird ki, ustadına kəm baxa, Onun gözlərinə qan damar, damar. Şagirdlik dövrünü başa vurduqdan sonra Ələsgər əvvəlcə Göyçədə aşıqlıq etmiş, ağır toy məclisləri aparmışdır. Tezliklə onun şöhrəti qonşu mahallara ya- yılmış, Ələsgər gözəl bir sənətkar kimi İrəvana, Nax- çıvana, Qazaxa, Qarabağa, Cavanşir ellərinə, Gəncəyə, Kəlbəcərə çağırılmış, hər yerdə özünün yüksək məri- fəti, ədəbi, gözəl səsi, bən- 2011
190 illiyi Aşıq Ələsgər 1821-1926
Aşıq
392 zərsiz ifası ilə məclisdəkiləri heyran qoymuşdur.
Anaxanım adlı bir qızla evlənmişdir. O, gözəl bir ailə başçısı olmuş, həmişə uşaqlarının maddi qayğılarını çəkmişdir. Övladlarının nazı ilə oynayan aşıq, eyni zamanda, öz əməksevərliyi, iş-gücü ilə onlara nümunə göstərmişdir. Aşığın zəngin poetik irsi əsasən qoşma, gəraylı, təcnis, müxəmməs formalarında yazılmış lirik şeirlər- dən ibarətdir. Onun “Bəyistan”, “Güləndam”, “Müş- günaz”, “Telli”, “Xurşud”, “Gülpəri”, “Çıxıbdı”, “Görmədim” rədifli qoşmaları, “Ay üzə-üzə”, “Dal- dala”, “A yana-yana” rədifli təcnisləri, “Kimi”, “De- yin”, “Mollalar” rədifli müxəmməsləri məşhurdur. Ömrünün çoxunu xalqın içərisində, toy, şadlıq məclislərində keçirən Aşıq Ələsgər təkcə Azərbaycan- da yox, Türkiyədə, İranda və Dağıstanda da ustad bir sənətkar kimi tanınmışdır. XIX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq çiynində saz, müxtəlif mahalları gəzib- dolaşan aşıq xalqın şad günündə, toy-düyünündə ça- lıb-çağırmış, onun ağır vəziyyətini gördükdə baisi ya- manlamış, ona lənətlər yağdırmışdır. 1918-1919-cu illərdə daşnakların türklərə qarşı törətdiyi qırğın nəticəsində Göyçə mahalının var-yoxu talanmış, əhali öz dədə-ba- ba yurdunu tərk edib başqa yerlərə köçməyə məcbur olmuşdur. İki ilə qədər Yanşaqda yaşayan aşıq-şair sonra Tərtərə köçmüş, bir neçə ay da orada qalmışdır. aşığı hörmətlə qarşılasalar da, onun ürəyi-gözü Göyçə- də olmuş, qəlbi tez-tez qu- barlanmış, gözünü açıb gör- düyü doğma yerlər üçün darıxmışdır. Nəhayət, 1921-ci ildə o, Ağkilsəyə qayıtmış, ömrü- nün son illərini doğma kəndində yaşamışdır. Aşıq Ələsgər 1926-cı il mart ayının 7-də doğulduğu kənddə vəfat etmiş, Ağkilsə qəbiristanlığında dəfn edil- mişdir.
Əsərləri /Aşıq Ələsgər.- Bakı: Şərq-Qərb, 2004.- 400 s. Hikmət dünyası /Aşıq Ələsgər; Tərt.ed. və red.: E. İsmayıl.-Bakı : Ağrıdağ, 1997.- 40 s.
Şeirlər, dastanlar-rəvayətlər, xatirələr/Aşıq Ələsgər.- Bakı: Çaşıoğlu, 2003.- 496 s.
Bu dünyada üç şey başa bəladı: Şeirlər /Ə.Aşıq //Yeni Azərbaycan.-2010.- 17 iyul.- S.10. Şeirlər /Aşıq Ələsgər //Azərbaycan .-№ 8. - 2006. - S.3-6. İnternetdə www.az.wikipedia.org www.az.wikisource.org www.goyche.info Adilə Abdullayeva 393
Şəmsi Əsədullayev 1841-ci ildə Bakının Əmircan kəndində, çox kasıb bir ailədə doğulmuşdur. Ata babadan əksər əmircanlılar kimi, əkinçi və arabaçı olmuşdu. Əmircan kəndinin əkin sahəsi Suraxanı torpaqları olduğundan Şəmsi Əsədullayev kiçik yaşlarından əkin-biçin işlərində atasına kömək etməyə başlamışdı. Boş vaxtlarında isə arabaçılıq edər, yük daşıyarmış. Bakı-Tiflis dəmir yolu olmayanda araba karvanı ilə Tiflisə, oradan da Bakıya kirayə mal daşıyarmış. XIX əsrin əvvəllərində əmircanlıların əsas əkin sahələri olan Suraxanı torpaqlarının mühüm bir hissəsi rus tacirləri Kokorev və Qubanin tərəfindən çox ucuz qiymətə alınmışdı. Sonralar bu torpaqlarda xeyli miqdarda quyular qazılmağa başlamış və Suraxanı, Əmircan kəndliləri neft mədənlərində işləmək məcburiyyətində qalmışlar. Elə bu arada gələcəyin neftxudası Şəmsi Əsədullayev əkin-biçinin daşını atıb neft işinə baş vurmuşdu. Zəhməti sayəsində o, Kokorevin rəğbətini qa- zanmış və 1860-cı ildə rus taciri iyirmi yaşlı Şəmsini özünə işlər müdiri təyin etmişdi. Bir neçə il sonra Şəmsi, neft və duz podratçılığı ilə məşğul olmağa başlamış, on beş il ərzində qazancını xeyli artırmışdı. Gəlir-çıxarını yaxşı bilən Şəmsi Əsədullayev pod- ratçılıq işini buraxaraq kerosin zavodu inşa etdirmişdi. 1890-cı ildə 50 yaşlı Şəmsi Əsədullayev özünə neft sahəsi almış və Rusiyanın iri şəhərlərinin bazarları ilə
əlaqələrini gücləndirib onla- ra kerosin satmağa başla- mışdı. Yetərincə ağıla və bacarığa malik olan Əsədul- layev neftin Rusiyaya da- şınmasının üstün cəhətlərini vaxtında anlamışdı. 1890-cı ildə o, neft işin- dən yaxşı başı çıxan bir neçə nəfərlə birlikdə müş- tərək neft şirkəti açmışdı. 1891-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq neftin Xəzər dənizi vasitəsilə daşınması üçün iki və üçdorlu gəminin hazırlanmasını sifariş et- mişdi. 1893-cü ildə milyon- çunun şəxsi neft şirkəti işə başlamışdı. Bakı şəhərinin mər- kəzində Qoqol və Tolstoy küçələrinin kəsişdiyi yerdə əzəmətli mülk tikdirmişdi. Deyilənə görə, Şəmsi Əsə- dullayev məşhur “Nobel qardaşları” şirkəti ilə rəqa- bət aparırmış. Camaat ara- sında ona “Nobellərin qəni- mi” deyirdilər. Çünki bütün Rusiyada, Türküstanda, 2011
170 illiyi Şəmsi Əsədullayev 1841-1913
Milyonçu 394 İranda, Finlandiyada və digər ölkələrdə Nobellərin dü- kanı və kontorları ilə üzbəüz, ya da ki, yanaşı kontor və dükan açar, Nobellərin satdığından daha ucuz qiy- mətə neft və neft məhsulları satar və onlara mane olardı.
Məlumata görə, 1908-1912-ci illərdə Ş.Əsədul- layevin istehsal etdiyi neftin miqdarı təxminən 6-8 milyon pud təşkil etmişdir. Milyonçu həm də xeyriyyəçi kimi də tanınmışdı. Belə ki, Tiflis Müəllimlər İnstitutuna himayədarlıq etməklə yanaşı, öz adına iki təqaüd təsis etmişdi. Ru- siyanın müxtəlif şəhərlərində məscid, məktəb və s. binalar tikdirmiş, xeyli xeyriyyə tədbirləri keçirmiş, kasıb azərbaycanlı tələbələrin xaricdə təhsil alma- larına köməklik göstərmişdi. 1889-cu ildə Rusiyanın kübar cəmiyyətində öz yeri olan Şəmsinin gözü rus gözəli Mariya Petrovnanı tutmuş və onunla evlənmişdir. Bu nigahdan Şəmsinin bir oğlu dünyaya gəlmişdi. Həyat yoldaşı Ümsəlmə xanım bunu qəbul etməmiş və nəticədə söz-söhbətdən bezən Əsədullayev 1903-cü ildə birdəfəlik Moskvaya köçmüşdür. Rusiyada yaşadığı vaxt- larda Əsədullayev Peter- burqda və Moskvada bir neçə iri mülklər tikdirmişdi. Rusiyadakı xeyriyyəçilik iş- lərində isə Mariya Şəmsi ilə birlikdə çalışmış, onunla bərabər yaşadığı illər ərzin- də 20 milyon rubl toplaya bilmişdir. Həyatının son illərini Şəmsi daha çox Vətənində, övladlarının yanında keçir- mişdir. Rəsmi məlumatlara görə Azərbaycan neft sənayesin- də var-dövlətinin miqdarına görə üçüncü yeri tutan Şəm- si Əsədullayev 1913-cü il aprel ayının 21-də Yaltada dincələrkən 72 yaşında gün- vurmadan vəfat etmişdir.
Bağırova, N. Əsədullayevlər ailəsinin arxivindən olan fotoalbom haqqında //Azərbaycan tarixi muzeyi.-2005.-Bakı, 2005.- S. 245-249. İlkin, Q. Milyonçu Şəmsi Əsədullayev //Xalq qəzeti.- 2002.- 15 dekabr. İlkin, Q. Bakı milyonçuları: [Ş. Əsədullayev haqqında] //İlkin, Q. Bakı və Bakılılar.- Bakı, 1998.- S.236-262. Mahmudov, C. Şəmsi Əsədullayev /C.Mahmudov //Bakı nefti, neft milyonçuları və Nobel qardaşları.- Bakı, 2006.- S.129-139. Rəhmanlı, N. Azərbaycanlı milyonçunun nişanələri: Şəmsi Əsədullayev haqqında //Respublika.- 2010.- 1 avqust.- S.6. Rus dilində Ахундов, Ф. Ага Шамси Асадуллаев и широта души и благородство помыслов //Огонек.- 1996.-май (спец.вып.).- С.38-39.
www.az.wikipedia.org www.deyerler.orq
395 Mehmet Ziya (Ziya Göyalp) 1876-cı ildə Diyarbəkirdə doğulmuşdur. Təh- silinə Diyarbəkirdə başlayan Ziya Göyalp, eyni şəhərdə 1890-1894-cü il- lərdə hərbi xidmətdə olmuşdur. Ziya Göyalp tibb məktəblilərinin despotizmə son vermək üçün qurduqları Qiyam Komitəsinə daxil olmuş, məktəbdəki fəaliyyətləri və oxuduğu fransızca kitabların zərərli sayılması səbəbilə həbs edilmişdir. İstanbula döndükdən sonra isə məktəbdən uzaqlaşdırılmışdır. Ziya Göyalp “Zəbtiyə nəzarəti altında saxlanılmaq şərtilə” Diyarbəkirə gön- dərilmişdi. Ziya Rüştiyə məktəbində oxuyarkən atası ölmüş, onun yerini islam fəlsəfəsini yaxşı bilən, ziyalı əmisi Hasib əfəndi tutmuşdur. O, İbn Sina, İbn Rüşd, İmam Qəzzali kimi böyük islam filosoflarını Ziyaya tanıtdırmış, ərəb, fars və digər vacib araşdırma metodlarını öyrətmişdir. Daha sonra vəfat etmiş əmisinin vəsiyyətinə əməl edərək Ziya, onun qızı ilə evlənmişdir. Siyasət, fəlsəfə və tarix elmində araş- dırmalar edərkən, despotizm əleyhinə gizli fəaliy- yətlərə də qatılmışdır. Göyalpın ilk əsəri “Şaki İbrahim” dastanı olmuşdur. II Hökumətin elanından sonra, Ziya Göyalpın qurduğu gizli cəmiyyətin yerini Osmanlı İttihat və Tərəqqi Cəmiyyəti Diyarbəkir şöbəsi əvəz etmişdi. 1909-cu ildə partiyanın Selanikdəki kon- qresinə el nümayəndəsi olaraq qatılmışdı. Bir il İstan- bul Darülfünununda psixologiya üzrə təhsil almış və Diyarbəkir maarif müfəttişi işlədikdən sonra, yenidən
Selanikə gəlmişdir. Qatıldı- ğı partiya konqresindən sonra ümumi mərkəz üzv- lüyünə seçilmişdir. Burada “Gənc qələm- lər”, “Yeni fəlsəfə”, “Ru- meli” kimi jurnal və qəzet- lərdəki yazılarıyla Türkçü- lük və dildə sadələşmə hə- rəkatlarının qabaqcılları arasında iştirak edən Göy- alp, milli duyğuları, tarix şüurunu, elmə və texnikaya dəyər verən düşüncələrini şeirləriylə təbliğ etmişdir. 1912-ci ildə İttihat və Tə- rəqqi Ümumi Mərkəzi İs- tanbula köçürülmüş, Z.Gö- yalp da İstanbula gəlmişdir. Həmin il Ergani mədənin- dən millət vəkili seçilmiş- dir. 1919-1921-ci illərdə İs- tanbulun işğalı nəticəsində həbs olunaraq iki il Maltada sürgündə olmuşdur. Sür- gündən qayıtdıqdan sonra 1923-cü ildə Diyarbəkirdən millət vəkili seçilmişdir. “Hakimiyyəti Milliyə”, “Yeni Gün”, “Respublika” 2011
135 illiyi Ziya Göyalp 1876-1924
Siyasi xadim 396 qəzetlərində müntəzəm olaraq məqalələr çap etdirmiş- di. 1923-cü ildə “Qızıl işıq”, “Türkçülüyün əsasları”, “Türk adəti” kimi kitablarını nəşr etdirmişdir. Res- publika Xalq Partiyasının proqramını araşdıran və şərh edən “Doğru Yol” (1923) adlı araşdırmasını da yenə bu dövrdə qələmə almışdır. O dövrdə yazdığı “Türk mədəniyyət tarixi” adlı kitabı isə 1926-cı ildə ölümündən sonra çap olunmuşdu. Yenə ölümündən sonra müxtəlif qəzet və jurnallarda çıxmış yazılarıyla məktubları müxtəlif kitablarda yığılmışdır. 1939-cu il- də “Çinaraltı”, 1947-ci ildə “Təriqət nədir?”, 1950-ci il- də “Ziya Göyalp deyir ki” adlı kitabları işıq üzü gör- müşdür. Ziya Göyalpın nəşr edilməmiş yeddi əsəri və ailə məktubları olmuşdur. Görkəmli ictimai xadim və yazıçı 25 oktyabr 1924-cü ildə vəfat etmişdir.
Türkçülüyün əsasları /Ziya Göyalp; Azərbaycan türkcəsinə çevirən, ön söz, izah və şərhlərin müəllifi E.Mustafaoğlu; hazırlayan İ.Allahverdiyev.- Bakı: Maarif, 1991.-175 s. Aydın Abi Aydın. Ziya Göyalp: Anadan olmasının 130 illiyi münasibətilə /Aydın Abi Aydın; red. R.Təhməzoğlu.- Bakı, 2006.- 64 s. Qaliboğlu, E. Böyük ideal sahibləri Ziya Göyalp türkçülük, millətçilik sahəsində sistem yaradıb /E.Qaliboğlu //Xalq cəbhəsi.- 2009.- 24 iyul.- S.14.
www.az.wikipedia.org Adilə Abdullayeva
397
Mustafa Kamal Atatürk 1881-ci ildə Səlanikdə (Saloniki) dünyaya gəlmişdir. 1896-1899-cu illərdə müa- sir Makedoniya ərazisində yerləşən Monastır Hərbi məktəbini bitirərək İstanbul Hərb Məktəbinə qəbul olunmuşdur. 1902-ci ildə leytenant rütbəsi ilə məzun olmuş, Hərbi Akademiyada təhsilinə davam etmişdir. 1905-ci il yanvar ayının 11-də kapitan rütbəsi ilə akademiyanı bitirmişdir. 1905-1907-ci illər arasında Dəməşqdə 5-ci Orduda xidmət etmiş, 1907-ci ildə adyutant rütbəsi almışdır. Daha sonra Monastıra 3-cü Orduya təyin olunmuşdur. 1909-cu il aprel ayının 19-da İstanbula girən Hərəkat Ordusunda qərargah rəisi olaraq xidmət etmişdir. 1910-cu ildə Fransaya göndərilmiş, Pikardi manevrlərində iştirak etmişdir. 1911-ci ildə İstanbulda Baş Qərargah Mərkəzində xidmətə başlamışdır. Mustafa Kamal 1911-1912-ci illərdə Türk-İtaliya müharibəsində bir qrup yoldaşıyla birlikdə Tobruk və Dərnə bölgəsində xidmət etmiş, 31 oktyabr 1918-ci ildə İldırım Orduları Qrupuna komandir təyin olunmuş, bu ordunun ləğvindən sonra 13 noyabr 1918-ci ildə İstanbula gələrək Müdafiə Nazirliyində vəzifəyə başlamışdır. 1919-1923-cü illərdə Antanta dövlətlərinin Os- manlı ərazilərini işğal etməyə başlamasından sonra Mustafa Kamal 19 may 1919-cu ildə Samsuna get- mişdir. 1919-cu il 23 iyul -7 avqust tarixləri arasında Ərzurum, 4-11 sentyabr tarixləri arasında isə Sivas Konqresini çağıraraq ölkə- nin işğal olunan ərazilərinin geri qaytarılması üçün gö- rülməsi lazım olan işləri müəyyənləşdirmişdir. Osmanlı dövlətinin müs- təqil dövlət kimi varlığına əslində son qoyan Mudros barışığı (1918) ilə razılaş- mayan Atatürk 1919-cu il mayın 19-da Samsunda “mübarək Vətəni və milləti parçalanmaq təhlükəsindən qurtarmaq, yunan və ermə- ni istəklərinə qurban ver- məmək üçün” milli qur- tuluş savaşına başlamış və sonradan onun adı ilə ad- lanan “Kamalçılar hərə- katı”nın rəhbəri olmuşdur. Antanta orduları İstanbulu ələ keçirəndən (1920, 16 mart) və ingilislər ”Məclisi- Məbusan”ı (“Deputatlar palatası”) dağıtdıqdan son- ra, Atatürk 1920-ci il apre- lin 23-də Ankarada yeni Parlament – Türkiyə Böyük Millət Məclisini (TBMM) yaratmışdır. Atatürk
2011 130 illiyi Mustafa Kamal Atatürk
1881-1938
Siyasi xadim 398 TBMM-in və onun təşkil etdiyi hökumətin başçısı (prezident seçkilərinədək) olmuşdur. “Ya istiqlal, ya ölüm!” çağırışı ilə işğalçılara qarşı Milli azadlıq mübarizəsinə başçılıq edən Atatürk İstiqlal Savaşını uğurla başa çatdırmış, müxalifətçilərin ölkədən qovulmasına və Türkiyənin ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsinə nail olmuşdur. Sakarya zəfərindən sonra 19 sentyabr 1921-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi Mustafa Kamala “Marşal” rütbəsi və “Qazi” (“qalib”) titulu vermişdir. İşğalçıların ordularını darmadağın edən Atatürk bununla böyük dövlətlərin Türkiyə ərazisini bölüşdürərək, dünyanın sonuncu türk dövlətini yox etmək planlarını, habelə mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxan və xaricdən kömək alan erməni-daşnak quldurlarının Şərqi Anadoluda “Böyük Ermənistan” yaratmaq niyyətlərini puça çıxarmışdır. Qurtuluş Mübarizəsi 24 iyul 1923-cü ildə imza- lanan Lozanna müqaviləsi ilə sona çatmışdı. Beləliklə, Sevr müqaviləsi ilə parçalanan, türklərə 5-6 vilayət böyüklüyündə ərazi verilən Türkiyə torpaqları üzə- rində, milli birliyə əsaslanan yeni türk dövlətinin qurulması üçün heç bir əngəl qalmamışdır. 1 noyabr 1922-ci ildə xilafət və monarxiya bir- birindən ayrılmış, monarxiya ləğv edilmiş, Osmanlı İmperiyasının mövcudluğuna son qoyulmuşdur. 29 oktyabr 1923-cü ildə Respublika elan edilmiş, Atatürk yekdilliklə ilk prezident seçilmişdir. 30 oktyabr 1923-cü ildə İsmət İnönü tərəfindən respublikanın ilk hökuməti qurulmuşdur. Türkiyə Respublikası, “Hakimiyyət qeyd-şərtsiz millətindir” və “Yurdda sülh, cahanda sülh” ideoloji əsasları üzə- rində qurulmuşdur. Dahi dövlət xadimi olduqca müd- rik, uzaqgörən xarici siyasət yeritməklə və cəsarətli daxili islahatlar keçirməklə Türkiyəni müasir inkişaf yoluna çıxardı və çağdaş dünyaya qovuşdurdu. Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti 20-ci, xüsusilə 30-cu illərdə ölkənin inkişafı, millətin mütəşək- killiyinin gücləndirilməsi üçün bir çox mədəni-mənə- vi tədbirlər görülməsinin təşəbbüsçüsü olmuşdur. Ona görə də biz bu gün Atatürkün mədəniyyət, mə- nəviyyat, dil siyasətindən cəsarətlə danışır, böyük dövlət qurucusunun bu sa- hədəki təcrübəsinin uğurlu örnək olduğunu qəbul edi- rik. Bu gün demokratik, hü- quqi, dünyəvi dövlət kimi dünya birliyində böyük nü- fuz qazanan və türk islam dünyasının önündə gedən qüdrətli Türkiyə Cümhu- riyyəti Atatürk ideyalarının və onun əməli fəaliyyətinin parlaq bəhrəsidir. Atatür- kün dahiliyi onda idi ki, o, yaşadığı dövrdə dağılmış Osmanlı imperiyasının xa- rabaları üzərində yenicə yaranan, lakin hələ çox zəif olan Türkiyə Cümhuriy- yətinin o zaman öhdəsindən gələ bilməyəcəyi ağır bey- nəlxalq hərbi-siyasi qarşı- durmalara girməsinə yol vermədi. Dahi siyasətçi qurmaqda olduğu gənc və hələ cana gəlməkdə olan Türkiyə Cümhuriyyətini qoruyub saxlamaqla, əslin- də, ümumtürk dövlətçiliyini tarix səhnəsindən silinməyə qoymadı. Atatürk, bununla, həm də əsarətdə olan dünya türkləri üçün, yeganə ümid yerini – Türkiyə dövlətini qoruyub saxladı. 29 yanvar 1923-cü ildə Latifə xanımla evlənmiş, bu evlilik 5 avqust 1925-ci ilədək davam etmişdir. Uşaqları çox sevən Atatürk 399 Afət (İnan), Sabiha (Gökçen), Fikriyə, Ülkü, Nebile, Ruqiyə, Zəhra adlı qızları və Mustafa adlı çoban oğlanı mənəvi övladlığa götürmüş, Əbdürrəhim və İhsan adlı iki uşağı isə himayəsinə almışdır. Mustafa Kamala “Atatürk” soyadı Türkiyədə fa- miliya qəbulu ilə bağlı olaraq 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən verilmişdir. Fransız və alman dillərini bilirdi. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müxtəlif münasibətlərlə dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, “Atatürkü XX əsrin əvvəllərindən fəaliyyət göstərmiş müsəlman dünyası siyasi-ictimai xadimlərindən fərqləndirən əsas cəhət, ondan ibarətdir ki, o yalnız proqressiv ideyalar irəli sürməklə kifayətlənməmiş, həmin ideyaları həyata keçirmiş, bununla da kifayətlənməyərək qurmuş olduğu dövlətin inkişaf edib möhkəmlənməsi üçün tarixi stimullar müəyyən etmiş, zəngin ideya qay- naqları aşkara çıxarmışdır”. Böyük Atatürkün əziz xatirəsi Azərbaycanda da həmişə ehtiramla yad edilir. Azərbaycan xalqının dahi oğlu Heydər Əliyev özünün müvafiq çıxışlarında Atatürkə yüksək qiymət vermişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 2001-ci il 9 mart tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycanda Atatürk mər- kəzi yaradılmışdır. Azər- baycan Respublikasında Atatürk irsinin araşdırılma- sına böyük maraq göstərilir. Mustafa Kamal Atatürk 10 noyabr 1938-ci ildə tutulduğu sirroz xəstəliyin- dən İstanbulda, Dolmabax- ça Sarayında vəfat etmişdir. Cənazəsi 21 noyabr 1938-ci ildə müvəqqəti olaraq An- kara Etnoqrafiya Muzeyin- də dəfn edilmiş, Mavzoleyi tikildikdən sonra 10 noyabr 1953-cü ildə oraya köçürül- müşdür.
Əhmədli, N. Mustafa Kamal Atatürk: (portret cizgiləri) /N.Əhmədli.- Bakı: AzAtaM, 2002.- 218 s. Əli, A. Böyük ömrün anları: Mustafa Kamal Atatürkün və Heydər Əliyevin şərəfli ömür yolundan bəhs edən fəlsəfi-publisistik foto-illüstrativ esse /Akif Əli.- Bakı: Təhsil, 2004.-220 s. Mustafa Kamal Atatürk və türkçülük (Elmi konfransın materialları) /tərt. ed. Osman Musayev.- Bakı, 2006.- 74 s. Nəzərli, S. Heydər Əliyev Atatürk haqqında /S.Nəzərli.- Bakı: AzAtaM, 2003.- 80 s.
İnternetdə www.anl.az www.ataturkiye.com www.az.wikipedia.org Nailə Alışova |