Azərbaycan Milli Kitabxanası
Yüklə 5,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İqtisadiyyat
Pambıq ustası, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Bağırova Bəsti Məsim qızının (1906. 27.02.1962) anadan olmasının 105 illiyi Neft Neft sahibkarlarından biri, milyonçu Əsədullayev Şəmsinin (1841- 21.04.1913) anadan olmasının 170 illiyi Neftçi, qazma sahəsində mütəxəssis, Əməkdar mühəndis Rüstəmov Nəbi Rüstəm oğlunun (1911-1964) anadan olmasının 100 illiyi
Təbiətşünas alim, təbib, filosof, musiqiçi Şirazi Qütbəddin Mahmud ibn Məsudun (1236-1321) anadan olmasının 775 illiyi Əməkdar elm xadimi, oftalmoloq Axundova-Bağırbəyova Sona Əbdül qızının (23.1896) anadan olmasının 115 illiyi Biologiya elmləri namizədi Məmmədov Ziyad İsgəndər oğlunun (1911) anadan olmasının 100 illiyi
379 Maarif. Təhsil. Elm Alim və mütəfəkkir Naxçıvani Həsənin (1206-1298) anadan olmasının 805 illiyi Maarif xadimi İsmayıl bəy Qutqaşınlının (1801-1861) anadan olmasının 210 illiyi Publisist, şərqşünas, pedaqoq, ictimai xadim Şahtaxtinski Məhəmməd ağa Məhəmmədtağı Sultan oğlunun (Şahtaxtlı) (1846-12.12.1931) anadan olmasının 165 illiyi İlk azərbaycanlı ziyalı qadınlardan biri Şahtaxtinskaya Leyli İsasultan qızının (1886-1907) anadan olmasının 125 illiyi Heykəltəraşlıq. Rəssamlıq İtalyan heykəltəraşı, İtaliyada intibah dövrünün banilərindən biri Donato di Nikkolo di Betto Bardinin (Donatello) (1386-13.12.1466) anadan olmasının 625 illiyi Qədim Şərq rəssamı Nəqqaş Maninin (216-274 (276)) anadan olmasının 1795 illiyi Xalça mütəxəssisi, dövlət mükafatı laureatı Əhmədov Həsən Əbdüləli oğlunun (1876-10.12.1966) anadan olmasının 135 illiyi Teatr. Kino. Estrada Azərbaycan aktyoru və rejissoru, professional teatr sənətinin banilərindən biri Xələfov Hüseynbala Məmməd oğlunun (Hüseyn Ərəblinski) (1881- 17.03.1919) anadan olmasının 130 illiyi Musiqi Şərqin böyük musiqiçisi və musiqişünası Səfiəddin Urməvinin (1216- 1294) anadan olmasının 795 illiyi
380 Xanəndə, teatr xadimi Məmmədov Mirzə Muxtar Mirzə Əli Əsgər oğlunun (1841-16.01.1929) anadan olmasının 170 illiyi Xanəndə, Əmək Qəhrəmanı Zülalov Əbdülbağı Kərbəlayı Əli oğlunun (Bülbülcan) (1841-08.1927) anadan olmasının 170 illiyi Tarzən, müasir Azərbaycan tarının yaradıcısı Sadıq Əsəd oğlunun (Sadıqcan) (1846-1902) anadan olmasının 165 illiyi Tarzən Haqverdiyev Məşədi Zeynalın (1861-1918) anadan olmasının 150 illiyi Xanəndə Abdullayev Ələsgər Baba oğlunun (Şəkili Ələsgər) (1866- 01.04.1929) anadan olmasının 145 illiyi Qarmonçalan Kərbəlayı Lətif Hüseyn oğlunun (1876-06.12.1944) anadan olmasının 135 illiyi Xanəndə Abdullayev İslam Əbdül oğlunun (1876-22.09.1964) anadan olmasının 135 illiyi Bəstəkar Nəcəfova Hökumə Yusif qızının (1911-2002) anadan olmasının 100 illiyi Balaban ifaçısı Mövsümov Məhərrəm Ağabala oğlunun (1916- 04.10.1957) anadan olmasının 95 illiyi Xalq artisti, müğənni, pianoçu Atakişiyev Rafiq (Rauf) İsrafil oğlunun (1926-1994) anadan olmasının 85 illiyi Xanəndə Haşımov Bakir Musa oğlunun (1926-1989) anadan olmasının 85 illiyi Folklor Aşıq şeirinin görkəmli nümayəndəsi, türk aşığı Qaracaoğlanın (1606- 1679) anadan olmasının 405 illiyi
381 Aşıq poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri Ələsgər Alməmməd oğlunun (Aşıq Ələsgər) (1821-07.03.1926) anadan olmasının 190 illiyi Şair, aşıq Əliyev Hüseyn Mikayıl oğlunun (Aşıq Hüseyn Cavan) (1916- 14.11.1985) anadan olmasının 95 illiyi Əməkdar mədəniyyət işçisi, şair, aşıq Rüstəmov Əhməd Ədil oğlunun (Aşıq Əhməd) (1921) anadan olmasının 90 illiyi Əməkdar mədəniyyət işçisi, aşıq-şair Zeynalov Mikayıl Cabbar oğlunun (Aşıq Mikayıl Azaflı) (1926-1990) anadan olmasının 85 illiyi Kitabxana işi. Kitabxanaşünaslıq Maarifpərvər ziyalı, kitabşünas alim və ictimai xadim Naxçıvani Hacı Məhəmməd Hacı Abbas oğlunun (1881-1963) anadan olmasının 130 illiyi
Polis Akademiyasının Ümumi kitabxanasının (1921) yaradılmasının 90 illiyi
Bakı Musiqi Akademiyasının kitabxanasının (1921) yaradılmasının 90 illiyi
Bakı şəhəri M.Əzizbəyov adına kütləvi kitabxananın (1921) yaradılmasının 90 illiyi M.Əzizbəyov adına Buzovna qəsəbə kütləvi kitabxanasının (1926) yaradılmasının 85 illiyi Suraxanı rayonu A.A.Bakıxanov adına Əmircan qəsəbə kütləvi kitabxanasının (1926) yaradılmasının 85 illiyi Ş.İ.Xətai adına Mədəniyyət sarayının kitabxanasının (1931) yaradılmasının 80 illiyi Bakı şəhəri M.Ə.Sabir adına Balaxanı qəsəbə kütləvi kitabxanasının (1936) yaradılmasının 75 illiyi Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun kitabxanasının (1936) yaradılmasının 75 illiyi 382 Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun kitabxanasının (1936) yaradılmasının 75 illiyi Bakı Slavyan Universitetinin kitabxanasının (1946) yaradılmasının 65 illiyi Bakı şəhəri Binəqədi qəsəbə uşaq kitabxanasının (1951) yaradılmasının 60 illiyi Şahbuz rayon Mərkəzi kitabxanasının (1951) yaradılmasının 60 illiyi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Elmi kitabxanasının (1956) yaradılmasının 55 illiyi Bakı şəhəri Zirə qəsəbə kütləvi kitabxanasının (1956) yaradılmasının 55 illiyi
Bakı şəhəri A.P.Çexov adına kütləvi kitabxananın (1956) yaradılma- sının 55 illiyi Bakı şəhəri A.Şaiq adına Maştağa qəsəbə uşaq kitabxanasının (1956) yaradılmasının 55 illiyi Bakı şəhəri T.Şahbazi adına kütləvi kitabxananın (1961) yaradılmasının
Sumqayıt Dövlət Universitetinin kitabxanasının (1961) yaradılmasının 50 illiyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin kitabxanasının (1966) yaradılmasının 45 illiyi Gəncə şəhər Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1976) yaradılmasının 35 illiyi Laçın rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1976) yaradılmasının 35 illiyi Oğuz rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1976) yaradılmasının 35 illiyi
383 Mingəçevir Şəhər Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1956-cı ildə yaranan M.P.Vaqif adına şəhər mərkəzi kitabxanası əsasında) (1976) yaradılmasının 35 illiyi Xaçmaz rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1976) yaradılmasının 35 illiyi Babək rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1976) yaradılmasının 35 illiyi N.Gəncəvi adına Naftalan şəhər kitabxanasının (1981) yaradılmasının
Naxçıvan şəhər Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1981) yaradılmasının 30 illiyi Bakı şəhəri H.Cavid adına kütləvi kitabxananın (1981) yaradılmasının 30 illiyi Xəzər Universitetinin Kitabxana İnformasiya Mərkəzinin (1991) yaradılmasının 20 illiyi Bakı şəhəri Nizami rayonu Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1991) yaradılmasının 20 illiyi Azərbaycan Universitetinin kitabxanasının (1991) yaradılmasının 20 illiyi Qobustan rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin (1991) yaradılmasının 20 illiyi Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin Tədris Mərkəzinin kitabxanasının (2001) yaradılmasının 10 illiyi İstiqlal Muzeyinin yaradılmasının (1991) 20 illiyi
384 Cavanşir Qafqaz Albaniyası- nın hökmdarlarından biri, həm- çinin Mehranilər sülaləsinin ən parlaq nümayəndəsi olmuşdur. Onun hakimiyyəti dövründə Qaf- qaz Albaniyası uğurlu xarici siyasət nəticəsində güclənmiş və Şərqin ən önəmli dövlətlərindən birinə çevrilmişdir. Eramızdan qabaq IV əsrdə, bəlkə də daha əvvəl Azərbaycan Respublikasının indiki ərazisində Albaniya, yaxud hazırda adlandırıldığı kimi, Qafqaz Albaniyası deyilən bir dövlət yaranmışdır. Albaniya dövləti Qafqazda və Ön Asiyada baş verən hadisələrdə fəal şəkildə iştirak etmişdir. VII əsrdə Qafqaz Albaniyası öz ağır günlərini yaşamışdır. Cə- nubdan Sasani İranı hücum çəkərək, xristianlığı qəbul etmiş Qafqaz Albaniyasında zərdüştlüyü yenidən bər- pa etmək istəmiş, Qərbdən Bizans təzyiq göstərərək, Alban kilsəsini öz nəzarətinə almağa çalışmış, şimaldan türk-xəzərlər ölkəyə soxulmağa can atmış, cənubdan isə ərəblər Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) yeni və yenilməz dini ilə yürüş etmişdilər. Ərəblərlə son döyüşlərdə gənc alban şahzadəsi, Girdman çayının sahillərində yerləşən eyniadlı feodal vilayətinin hakimi Mehrani Qriqor Varazın oğlu Cavanşir, Sasanilərlə birgə döyüşə girmişdir. Girdman hakimliyinin əsası Sasanilərdən qaçmış Mehran adlı bir şəxs tərəfindən qoyulmuşdu. Mehra- nilərin zərdüştlüyə etiqad etmələrinə baxmayaraq və bəlkə də elə buna görə on- lar qısa bir müddətdə öz nüfuzlarını bütün Albani- yaya yayaraq, hətta paytaxtı da Bərdəyə köçürməyə mü- vəffəq olmuşdular. Bizansla müharibədə zəifləmiş Sasanilər, ərəblə- rin hücumu qarşısında çox böyük çətinliklə dayanmış- lar. Ərəblərə qarşı mübari- zədə, qeyd etdiyimiz kimi, Varaz Qriqorun oğlu Ca- vanşirin başçılığı ilə alban qoşunları da iştirak etmiş- dir. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı xəbər vermişdir ki, Cavanşir 7 il sərasər öz dəstəsi ilə ərəblərə qarşı dö- yüşmüş, özünü cəsur əskər, istedadlı sərkərdə kimi gös- tərmişdi. 636-cı ildə Sasa- nilərin qədim paytaxtı Mədain yaxınlığında fars- larla ərəblər arasında daha bir döyüş olur. Bu, ərəblər- dən ötrü olduqca əhəmiy- yətli bir döyüş idi. Sasani sərkərdəsi Rüstəmin ko- mandanlığı altında 80 2011
1395 illiyi Cavanşir 616-680/81
Sərkərdə 385 minlik Atropatena ordusunun tərkibində Cavanşirin dəstəsi də vuruşmuşdu. Fars ordusu bu döyüşdə məğ- lubiyyətə uğramış, Cavanşirin dəstəsi isə Atropate- naya doğru çəkilmişdir. Tarixi salnamələr Cavanşirin bu döyüşdən sonra da bir neçə parlaq qələbə qazandığını göstərmişdir. İran şahənşahı Yezdəgerd, Cavanşirin xüsusi xidmətlərini nəzərə alaraq, ona dəstəsinin önündə aparmaq üçün bayraq, zil səsli şeypurlar, iki qızıl mizraq və qızıl suyuna çəkilmiş qalxanlar vermişdir. Şahənşah Cavanşiri bütün qoşun başçılarından əziz tutmuş, onu qiymətli daş-qaşlarla işlənmiş qızıl kəmərlə, qızıl dəstəkli qılıncla, qızıl qolbaqla və çox gözəl bir tacla mükafatlandırmışdır. 639-cu ildə ərəblər tərəfindən darmadağın olunmuş Sasani qoşunlarının tör-töküntüləri onun ölkəsinə gir- mək istəyəndə Cavanşir gürcülər və Sünik (Zəngəzur) vilayətinin hakimi ilə ittifaqda onlarla gərgin döyüşə girmişdir. Tarixçilər onun bu döyüşdə göstərdiyi igidliyi belə qeyd edirlər: “O, məşhur qoşun başçısı Qeqmazini şəxsən məğlub etdi. O, özü və qoşunu əllərində qılınc onlarda (farslarda) dəhşətli bir vahimə doğurdular. Onlardan xeyli əsir, at, qatır, başqa qənimətlər alaraq geri döndülər. Onlar dağlarda yenə qarşılaşdılar və qələbə yenə ona qismət oldu.” Farslar hiylə işlədib, Cavanşirin qohumlarını əsir almış və yenə Albaniyanın hüdudlarına soxulmuşlar. Nəhayət, Cavanşir onlar üzərində tam və qəti qələbə çala bilmişdi. Bundan sonra Cavanşir Sünik knyazının qızı ilə evlənmişdi. Lakin Albaniyanın müstəqilliyini uzun müddət əldə saxlamaq Cavanşirə nəsib olmamışdı. Cavanşirin müsəlman xilafəti ilə yaxınlaşması Azərbaycan tarixində, ölkənin islamlaşması baxımın- dan mühüm rol oynamışdır. Bəlkə də xristian meyilli feodalların ona qarşı sui-qəsd hazırlamaları da elə bu- nunla şərtlənmişdi. Cavanşir həmin qəsd iştirakçılarından birinin ona vurduğu ağır yaralardan 680-(681)-ci ildə vəfat et- mişdir.
Cavanşir Azərbaycan tarixində olduqca çətin şəra- itdə ölkənin müstəqilliyini qoruyub saxlamış və möh- kəmləndirmiş görkəmli sər- kərdə və müdrik dövlət xa- dimi, özünün ərəblər, xə- zərlər, bizanslılarla qarşı- lıqlı münasibətlərində or- taya çıxan problemləri sülh və danışıqlar yolu ilə yo- luna qoymuş istedadlı dip- lomat kimi daxil olmuşdur. Cavanşir, xüsusən özü- nün Xilafət və Bizansla münasibətləri sayəsində Al- baniyanın maddi və mənəvi mədəniyyətinin inkişafı üçün çox iş görmüşdür. Da- hi alban tarixçisi Moisey Kalankatlı onun dövründə yaşayıb-yaratmışdı. Güman ki, o, “Alban tarixi” əsərini məhz Cavanşirin göstərişi ilə yazmışdır. Moisey Ka- lankatlı burada özündən əv- vəlki tarixçilərin əsərlərin- dən başqa, ixtiyarına veril- miş saray arxivinin mate- riallarından da bol-bol isti- fadə etmişdir. Sonuncu sə- nədlərə misal olaraq, Vaça- qanın yepiskoplara, Cavan- şirin Bizans imperatoru Konstantinə, Konstantinin Cavanşirə məktublarını göstərmək mümkündür. Əsərdə həmçinin saray şairi Dəvdəkin Cavanşirin ölü- münə yazdığı ağı da veril- mişdir. O, burada öz mər- hum hökmdarını ağlayaraq, qatilləri lənətləmişdir. Dəv- dək mərsiyəsinin sonunda demişdir: “O, bizim üçün 386 həqiqət dünyasının işığı idi. İlhamverici, sükançı idi – coşqun dalğaları ram edərdi – cəsur Cavanşir, düşmə- nin qaraküruhunu zəbun edən!” Moisey Kalankatlı göstərir ki, Cavanşir Bərdədə və ölkənin çox şəhərlərində saray və məbədlər tikdir- mişdi.
Bəkirov, N. Cavanşir (616-680) /N.Bəkirov //Dahi sərkərdələr... Dahi şəxsiyyətlər.- Bakı, 2001.- S.8-9. Əhmədov, S. Cavanşir (642-681) /S.Əhmədov //Azərbaycan tarixindən yüz şəxsiyyət.- Bakı, 2006.- S.13-15. Həbiboğlu, V. Cavanşir /V.Həbiboğlu //Türk dünyasının qüdrətli hökmdarları, xaqanları, sərkərdələri; red. S.Hüseynqızı; elmi red. E.Əlibəyzadə.- Kitab I.- Bakı, 1995.- S.113-118. Nəsib, D. Cavanşir: (Tarixi roman) /D. Nəsib; Red.S.Sərxanlı; Rəssam.H.Qasımov.-Bakı:Araz,2000.-229s.
Vəkilov, M. Cavanşir: tarixi roman /M.Vəkilov; Xüsusi red. M.İsmayılov; Red. S.Sərxanlı; Çapa hazırlayan. C.Vəkilov.-Bakı:Gənclik, 1992.-224 s.
www. az.wikipedia.org Adilə Abdullayeva 387 Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar ibn Osman ibn İbrahim Həqaiqi Həssanül-Əcəm Xaqani Şirvani 1126-cı ildə Şa- maxı şəhərində sənətkar ailəsində anadan olmuşdur. Hələ kiçik yaşlarından əmisi Ömər Osman oğlu İbrahimi öz himayəsinə götürüb onun tərbiyəsilə şəх- sən məşğul olmuşdur. O, əmisinin yanında mükəmməl savad almış, Şərq хalqlarının mədəni irsi ilə yaхından tanış olmaqla bərabər, хristian mədəniyyətini də öy- rənmişdir. Böyük Azərbaycan şairi Əfzələddin Хaqani şir- vanlı olduğu üçün təхəllüsünə Şirvani sözü artırılmış- dır.
Şair son dərəcə zəngin bir ədəbi irs qoymuş və bədii ədəbiyyata gətirdiyi ölməz ənənələrlə bütün Yaхın Şərq şеirinin inkişafına güclü təkan vеrmişdir. Хaqani Azərbaycan ictimai-bədii fikir tariхində fəlsəfi qəsidənin banisi kimi məşhurdur. Хaqani gənc yaşlarından şеir yazmağa başlamış, ilk şеirlərini o zaman Azərbaycanda da çoх sеvilən Qəznəvi Sənainin əsərlərinin təsirilə “Həqayiqi” təхəllüsü ilə qələmə almış və böyük istеdadı ilə çoх tеz bir zamanda sarayın diqqətini cəlb еtmişdi. Şirvan hökmdarı Mənuçöhrün tapşırığı ilə o zaman saray vəziri Əbül-Üla Gəncəvi gənc İbrahimi saraya gə- tirmişdir. Хaqani bu illərdə ölkənin хarici siyasətilə bağlı olaraq başqa saraylarla da ədəbi əlaqələr saхlamış, Şirvan dövlətini hər yеrdə şöhrətləndirməyə çalışmışdır. Şairin az vaхt- da qazandığı bu müvəffə- qiyyətlər onun bədхahları- nın sayını artırmış, düşmən- ləri dülgər oğlunun şöhrət- lənməsinə dözə bilməmiş- lər. Şirvan sarayında onun nüfuzunu sarsıtmağa, Mə- nuçöhrün gözündən salma- ğa çalışmışlar. Хaqani ölkədən qaçmaq- da ittiham еdilərək, Mənu- çöhrün əmrilə həbsə alın- mışdı. Şairin silsilə təşkil еdən “Həbsхana şеirləri” onun mühitə, dövrə qarşı kəskin еtirazının sədaları kimi səs- lənmişdir. Saray dеdi-qodu- sundan təngə gəlmiş sənət- kar həbsdən sonra da zin- dan kimi qaranlıq və işgən- cəli mühitdən, doğulduğu şəhərdən müvəqqəti də olsa uzaqlaşmaq üçün İraqa gеt- 2011 885 illiyi Əfzələddin Xaqani Şirvani
1126 – 1199
Şair 388 məyi qərara almış, Mənuçöhrün razılığı ilə səfərə çıхmışdır. Səfər zamanı olduğu şəhərlərin adlı-sanlı alim və şairlərilə görüşən Хaqani böyük təəssüratla vətənə qayıtmış və saraydan tamamilə uzaqlaşmaq arzusu ilə yaşamışdır. Dərbəndə, Gəncəyə, Bərdəyə, Bеyləqana, saray nümayəndəsi kimi isə başqa хanlıqlara gеtmişdir. Bütün bunlara baхmayaraq saray həyatı onun üçün zindana çеvrilmişdi. Şair Kəbə ziyarəti bəhanəsilə bir daha Yaхın Şərqi gəzmək qərarına gəlmiş və bunun üçün hökmdardan yеnə icazə istəmişdir. O, Yaхın Şərqin mədəniyyət mərkəzi sayılan Bağdada gəlmiş, bu yеrlərin görkəmli alim və şairlərilə görüşmüş, Məkkə, Mədinə, Şam, Mosul şə- hərlərində olmuş və hər yеrdə hörmətlə qarşılanmış- dır. Onun əsərlərinin mühüm hissəsi itmiş olsa da, di- vanı, “Töhfətül-İraqеyn” adı ilə məşhur məsnəvisi “Хətmül-qəraib” başlığı altında yazılmış şеirləri və bir sıra məktublarını əhatə еdən “Münşəat” əsəri bizə gə- lib çatmışdır. Хaqani yaradıcılığa məhəbbət mövzu- sunda yazılmış kiçik həcmli lirik şеirlərlə başlamış və ömrünün aхırına qədər klassik şеirin bu növündə ya- zıb yaratmışdır. Хaqaninin əsərləri ilk dəfə ХIХ əsrdə Hindistanda çap olunub yayılmışdır. Sonra dəfələrlə İranda nəşr еdilib, tənqidi mətnləri ya- yılmışdır. Bu əsərlər rus və Qərbi Avropa хalqları dil- lərinə tərcümə еdilmişdir. Böyük şair vətən həs- rətilə, ağır kədər içərisində 1199-cu ildə 75 yaşında Təbrizdə vəfat еtmişdir. Onun ölümü müasirləri tə- rəfindən kədərli mərsiyə- lərlə qarşılanmışdır. Nizami Gəncəvi şairin vəfatını şеir və sənət aləminin ağır itkisi kimi mənalandırıb bir mər- siyə yazmışdır. Хaqani Təbrizdəki “Məqbərətüşşü- əra” qəbiristanında dəfn еdilmişdir. Rеspublikamızda bir çoх küçələrə, kitabхanalara, mədəniyyət еvlərinə Хaqa- ninin adı vеrilmişdir.
Seçilmiş əsərləri: Fəxriyyə, Məahiyyə, Töhvətül-İraqeyn /Ş.Xaqani.- Bakı: Oka- Ofset NPS, 2005.- 327 s. Seçilmiş əsərləri /Ş.Xaqani.- Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004.- 670 s. Canım nə qədər var, mənə canan Sən olarsan.../Xaqani //Qobustan.- № 4.-2006.- S. 3-4.
Etibar, İ. Mənaların yaradıcısı Xaqani //Kaspi.-2009.- 4 iyun.- S. 14-15. Rus dilində Алиева, С. Певец нравственной красоты В Баку отметят юбилей одного из величайших поэтов и мыслителей Востока - Хагани Ширвани /С. Алиева Зеркало. - 2009.- 11 декабря. - С. 8. Афзаладдину Хагани посвящается: [О научной конференции к 810-летию поэта и мыслителя А.Хагани, которая пройдет в Национальной Библиотеке] //Каспий.- 2009.- 10 декабря.- С. 8.
www.adam.az www.az.wikipedia.org Samirə Eminova
389 İlyas Yusif oğlu Gəncəvi (Nizami Gəncəvi) 1141-ci ildə Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Gəncə şəhərində sənətkar ailəsində anadan olmuş, bütün öm- rü boyu orada yaşayıb yaratmışdır. Nizami təhsilini Gəncə mədrəsə- lərində almış, daha sonra şəxsi mütaliə yolu ilə orta əsrin elmlərini mükəmməl öyrənmiş, xüsusən də Yaxın Şərq xalqlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatına yaxından bələd olmuşdur. Türk dilindən başqa ərəb və fars dillərini də mükəmməl bilən şairin yunan dili ilə də tanış olduğu, həmçinin qədim yunan tarix və fəlsəfəsini, astronomiya, tibb və həndəsə elmlərini yaxşı mənimsədiyi əsərlərindən aydın görünmüşdür. Ömrü boyu Gəncədə yaşamış, saray şairi olmaqdan qətiyyətlə imtina etmiş, halal zəhməti ilə dolanmışdır. Təqribən 1169/1170-ci ildə Dərbənd hökmdarı Seyfəddin Müzəffərin kəniz kimi hədiyyə göndərdiyi qıpçaq qızı Afaq (Appaq) ilə evlənmiş, 1174-cü ildə oğlu Məhəmməd anadan ol- muşdur. Nizami Gəncəvi yaradıcılığa lirik şeirlərlə baş- lamışdır. Əsərlərindən məlum olur ki, şair böyük divan yaratmış, qəzəl və qəsidələr müəllifi kimi şöhrətlənmişdir (dövrümüzə 6 qəsidə, 120 qəzəl, 30 rübai gəlib çatıb). Lakin Şərq təzkirəçilərinin 20 min beyt həcmində olduğunu qeyd etdikləri bu divandakı şeirlərin çox az hissəsi dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Nizami Gəncəvi lirikası yüksək sənətkarlığı, məhəb- bətə dünyəvi münasibəti, insan taleyi haqqında hu- manist düşüncələri ilə se- çilir. Lakin Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatı tarixinə məsnəvi formasında yaz- dığı 5 poemadan ibarət “Xəmsə” (“Beşlik”) müəl- lifi kimi daxil olmuşdur. 1177-ci ildə bitirdiyi “Məx- zənül-əsrar” (“Sirlər xəzi- nəsi”) adlı ilk poeması şairə böyük şöhrət qazandırmış- dır. Şair “Xosrov və Şirin” poemasını 1180-ci ildə bi- tirmiş və
Məhəmməd Cahan Pəhləvana göndər- mişdir. Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra taxta çı- xan Qızıl Arslan Gəncənin yaxınlığında öz çadırında şairlə görüşmüş və onun nəsihətlərini dinləmiş, şairə Həmdünyan adlı bir kənd bağışlamışdır. 1188-ci ildə Şirvan hökümdarı I Axsitan şairə “Leyli və Məcnun” mövzusunda bir əsər yaz- mağı sifariş etmişdir. Ni- zami Gəncəvi bundan bo- 2011
870 illiyi
Nizami Gəncəvi 1141-1209
Şair 390 yun qaçırmaq istəsə də oğlunun təkidi ilə təklifi qəbul edib az müddətdə Şərqdə ilk dəfə “Leyli və Məcnun” poemasını yaratmışdır. 1196-cı ildə Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslanın adına “Yeddi gözəl” əsərini yazmış, nəhayət, ömrünün sonlarına yaxın bütün ədəbi-estetik, ictimai-fəlsəfi görüşlərini yekunlaş- dırdığı “İsgəndərnamə” (təqr.1203) poemasını qələmə almışdır. Nizami Gəncəvinin ilkin Şərq intibahının zirvəsi olan yaradıcılığında dövrünün ən humanist, ümumbəşəri ictimai-siyasi, sosial və mənəvi-əxlaqi idealları parlaq bədii əksini tapmışdır. Nizami Gəncəvi üçün şəxsiyyətin ən yüksək meyarı insanlıq idi. İrqi, milli və dini ayrı-seçkiliyi qətiyyətlə rədd edən bu şairin qəhrəmanları içərisində türk, fars, ərəb, çinli, hindli, yunan, gürcü və s. xalqların nüma- yəndələrinə rast gəlirik. Nizami Gəncəvinin əsərləri dünyanın bir çox xalqlarının dilinə tərcümə olun- muşdur. Əsərlərinin nadir əlyazma nüsxələri bir çox şəhərlərin (Moskva, Sankt-Peterburq, Bakı, Daşkənd, Təbriz, Tehran, Qahirə, İstanbul, Dehli, London, Paris və s.) məşhur kitabxana, muzey və əlyazmaları fond- larında qiymətli incilər ki- mi qorunub saxlanılır. Nizaminin yaşadığı dövrdən əsrlər və illər keç- sə də onun haqqında ərəb, fars, rus, ingilis, alman və başqa dillərdə onlarla elmi əsərlər yazılmış, şairin ədə- bi irsi öyrənilməkdə davam edir. Ona gərə də Nizami ölməzdir, o, həmişə bizim- lədir. Nizami Gəncəvi 1209- cu il martın 12-də Gəncə şəhərində vəfat etmişdir. Dəfn olunduğu yerdə Niza- mi Gəncəvinin möhtəşəm məqbərəsi ucaldılmışdır.
Xosrov və Şirin /Nizami Gəncəvi; tərc.ed. Rəsul Rza; izah. Müəl.: M.Sultanov; ön söz. Müəl. Həmid Araslı.- Bakı: Lider, 2004.- 392 s. İskəndərnamə: Şərəfnamə /N.Gəncəvi; tərc. ed. Abdulla Şaiq.- Bakı: Lider, 2004.- 432 s. İskəndərnamə: İqbalnamə /N.Gəncəvi; tərc.ed. M.Rzaquluzadə.-Bakı: Lider, 2004.- 256 s. Leyli və Məcnun /N.Gəncəvi; tərc. ed. S.Vurğun.- Bakı: Lider, 2004.- 288 s. Lirika /N.Gəncəvi; elmi red. X.Yusifli.- Bakı: Lider, 2004.- 160 s. Sirlər xəzinəsi /N.Gəncəvi; farscadan tərc.ed. və izah. Müəl. X.Rza Ulutürk; ön sözün müəl. X.Yusifli.- Bakı: Lider, 2004.- 264 s. Yeddi gözəl /N.Gəncəvi; farscadan tərc. ed. M.Rahim.- Bakı: Lider, 2004.-336 s. –(Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı)
Babayeva, T. Nizami Gəncəvinin ədəbi irsində şəxsiyyət problemi /T.Babayeva.- Bakı, 2000.- 200 s. Əlibəyzadə, E. Nizami və tariximiz /F.Əlibəyzadə.- Bakı, 2004.- 186 s. İnternetdə www.az.wikipedia.org www.ganca.net
|