Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- LƏZGİLƏRİN QEYRİ-ADİ TOY ADƏTLƏRİ
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- FOLKLORUMUZDA MULTİKULTURALİZM VƏ BİLİNQVİZM Açar sözlər
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 180
Afət Həbibova, doktorant Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, müəllim Afet_hebibova@mail.ru
Key words: Azerbaijan, tolerance, lezghins, customs and traditions, mirror.
Tolerantlığı ilə seçilən Azərbaycan azsaylı xalqların da məskunlaşdığı məkandır. Burada müxtəlif etniklər birgə yaşayışın nümunəsini illərdir ki, qoruyub saxlayırlar. Ölkəmizdə həmçinin azsaylı xalqların dillərinin, adət - ənənələrinin, mədəniyyətlərinin inkişafı üçün hər cür şərait var. Azərbaycandakı milli azlıqlar sırasında ləzgilər öz mədəniyyəti, adət-ənənəsi, etnoqrofik yaşam tərzi ilə aparıcı yer tutur. Ləzgilər – ana dili ləzgi dili olan Qafqaz dilli xalqlardan biridir. Məlum olan dəlillərə əsasən demək olar ki, ilk dəfə ləzgilərin tarixi küll halında VIII əsrdə alban əlifbası ilə ləzgi dilində yazılmış “Alban kitabı”nda və 902-ci qələmə alınmış “Axıtnamə” əsərində öz əksini tapmışdır. Miflər və digər şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri ilə yanaşı bir sıra maddi dəlillər ləzgilərin qədim tarixə malik olduğunu bir daha sübut edir. Bu gün Ləzgilər Cənub-şərqi Dağıstanda, qismən şimal-şərqi Azərbaycanda, az sayda isə dünyanın bir çox ölkələrində yaşayırlar. Respublikamızın Quba, Qusar, Xaçmaz, İsmayıllı, Qəbələ, Şəki, Qax və Oğuz rayonlarında nisbətən daha sıx məskunlaşıblar. Ləzgilər Azərbaycana eramızdan əvvəl III - IV minillikdə Yunanıstanın Krit adasından gələrək, Qafqaz dağlarını özlərinə məskən seçiblər. Hal-hazırda ləzgilər Azərbaycanın əhalisinin 2 faizini təşkil edir. Bu gün ləzgi kəndlərində əsasən qədim toy adət-ənənələri, etnoqrafik yaşam tərzi aparıcı yer tutmaqdadır. Belə ki, ləzgi kəndlərində qədim toy adətlərinə xüsusi önəm verilir. Ləzgilərdə inama görə toy ilahələrin nəzəri altında keçir. Toy insanları tanıdır, yaxınlaşdırır. Ləzgi toylarını digər xalqlardan fərqləndirən bir sıra özəllikləri var. Ləzgilərdə oğlan əgər əsgər getməyibsə, ona qız vermirlər. Qədim adətə görə isə subay qızlar saçını bir hörük hörərlər. Hər hansı qadının saçı iki hörülübsə, bu o deməkdir ki, o ailəlidir. Bu xalqda qohum evliliyinə üstünlük verildiyi üçün, ən çox əmiuşaqları arasında nikahlar təqdir edilirdi. Hətta “əvvəllər ləzgilərdə nikah ailə quracaq gənclər hələ uşaq ikən qohumlar arasında bağlanırdı”(4. 514). Qeyd etmək lazımdır ki, ləzgilərin də toy mərasimləri bütün azərbaycanlılarda olduğu kimi çox mərhələlidir. Eyni zamanda ləzgilərin toy mərasimlərini ifadə edən sözlərin əksəriyyəti Azərbaycan dilindədir. Ləzgilərdə də elçi “ilçiyar”, elçilərə şirin çay təklif edilməsi “şirin çay”, elçilərin razılığı gəlməsi “meçi yarui” adlanır.(1, s. 136) Ləzgilərdə elçilikdən sonra toy məclisinin başlanğıcı olan nişan məclisi xeyir – dua ilə, mahnı ilə başlanır. Qıza nişan aparılması “nişan ktun” adlanır. Burada musiqiçilərə ehtiyac yoxdur. Onları iştirakçılar əvəz edir. Qəlblər riqqətə gəlir, ürəklərdən gələn sözlər şən bayatılara, mahnılara çevrilir. Belə nəğmələrdən biri olan “Pərizada” mahnısının ləzgi toylarının aparıcı ritmi olmasını hamı bilir. Bu mahnının bir neçə variantı mövcuddur ki, onların da hər birinin öz məclisi və bayatıları var. Bu mahnılar məclis iştirakçılarının əylənməsinə xidmət etməklə yanaşı, həm də nişan məclisində xonçaların təqdimatı zamanı oxunur. Əlində xonça tutan qohum-əqraba rəqs edərək qız tərəfini də oyuna cəlb etməyə çalışır. Gəlin tərəfinin adamları təzə qohumları alqışlarla qarşılayır. Səslənən nəğmələr qohumlar arasında xoş, zarafatyana münasibətlərin yaranmasına şərait yaradır. Adətən, bəy evindən gəlin evinə sini qabda bərəkət rəmzi olan plov aparılır. Nişan üzüyü qızın barmağına taxıldıqdan sonra hamı bu plovdan dadır. Xəbər müjdəsi kimi məclisdəkilərə şirniyyat paylanır. Toy ərəfəsində oğlan evinin qız evinə başlıq pulunun ödənilməsi adəti də mövcud idi. Bu ləzgicə “niged pul” , yəni “yol pulu” adlanırdı. Kərküklərdə də qız üçün başlıq kimi ödənən pul “yol pulu” adlanırdı. (2) Əvvəl ləzgi toyları 7 gündən az olmazmış. Sonradan bu say 3 günə enib. Günümüzdə bəzi kəndlərdə bu adətlər saxlansa da, əksəriyyət bir gün edir. Toydan əvvəl oğlan evi illərdir bəslədiyi qoç və ya cöngəni kəsir. Bu prosesdə nəslin kişilərinin hamısı iştirak etməlidir. Əgər əmioğlu gəlməyibsə, heyvan kəsilə bilməz. Bu həm də
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 181
qohumlara verilən dəyəri göstərir. Ləzgilərdə toy olacaq günün səhəri evin qapısının üstünə qırmızı şal bağlamaq adətdir. O zaman kənd camaatı xəbər tutur ki, o evdə toy var. O andan etibarən heç kim toya dəvət gözləməzdi. Çünki qırmızı örpək hamı üçün dəvətnamə idi. Bəzi adətlərə görə bu şal daha sonra toy məclisinin hədiyyəsi kimi ən yaxşı iştirakçılardan birinə bağışlanır. Adətdəndir ki, toydan qabaq ilk növbədə qohum-qardaşı yığıb hərəsinə bir iş tapşırarlar. Kiməsə qonaqları qarşılamaq, kiməsə yeməklərə baxmaq həvalə olunur. Hətta qalmaqalın qarşısını almaq üçün nəzarət işinə baxan da müəyyənləşdirilirdi. Keçmişdə isə ləzgilərdə toy ərəfəsində oğlan evinə maddi yardımla bağlı bir “Payar” adlı ənənə də mövcud idi. Bütün yaxın qohumlar, kənd camaatı toy edənin ailə qurmasına və təsərrüfat yaratmasına yardımçı olmaq üçün oğlanın ailəsinə pay gətirərdilər. Belə olan halda toy əsl bayrama çevrilir. Ləzgilərdə adətə görə bəy toy günü dostlarının müşayiəti olmadan heç yerdə görünməməlidir. Əks halda onu oğurlaya bilərlər. Azərilərdə sağdış-soldış, avar, saxurlarda “yançı”, adlanan bəyin köməkçiləri ləzgilərdə “naib” adlanırdı. “Bəy toyun əvvəlində ya hər hansı bir qohumu, yada dostugilə gedir və bütün toy müddəti orda yoldaşları ilə əylənir”(4. s. 514). Bu da həm bəyi qorumaq, həm də onu əyləndirmək məqsədi daşıyır. Bəyi qoruyan dostlarının içində xan seçilir və digərləri onun əmrinə müntəzir olur. Onlardan hər hansı biri yanlış bir hərəkət etsə, ya pulla cərimə olunur, ya da cəzalandırılırdı. Köhnə qaydalardan birinə görə səhv edənin əllərini və ayaqlarını arxadan bağlayıb nehrə çalxalama cəzası verirdilər. Ləzgi toylarını ən əziz qonağı aşıq sayılır. Aşıq biliklərin, hikmətlərin daşıyıcısıdır. Aşığın məclisə gəlişi, sözü, söhbəti müdriklik nişanəsidir. Hamı onun ətrafına toplanır. O adətlərin qoruyucusu, toyun ən hörmətli qonağıdır. Məhz buna görə ləzgi toylarında aşığın iştirakı mütləqdir. Ləzgilərdə toya musiqiçilər-zurnaçı dəstələri oğlan evi tərəfindən dəvət edilir. Onların gəlişi isə rəqslərə meydan açır, məclisə şuxluq gətirir. Məclis sahibləri sevinclərini ifadə etmək üçün musiqiçiləri xüsusi xonça və hədiyyələrlə qarşılayırlar. Toyun müəyyən mərhələsində onlar həm qız, həm də oğlan evində çalıb çağırardılar. Ləzgi toylarında ifa olunan məxsusi mərasim mahnılarının sayı 30-dan yuxarıdır. Məclisi aparan gəncləri həvəsləndirmək məqsədilə xüsusi içki növü olan “tac suyu ” verirlər. Ümumilikdə isə bütün məclislər çay ilə başlanır, çay ilə də bitir. Ləzgilərdə toyu idarə etmək üçün “araçı” seçmək vacib məqamdır. Araçı dem(toy) məclisi üçün geniş meydan yeri seçir, ora oturacaqlar qoydurur, sonra isə gənclərin, yaşlıların, qadınların, kişilərin yerini müəyyənləşdirir. Adət vardır ki, gənc oğlanların qızlara göz qoymaları üçün də şərait yaradılır. Əgər toyda qızlar rəqsə dəvət olunardılarsa, meydana çıxmaqdan boyun qaçıra bilməzdilər. Yetərincə əylənən oğlan adamı musiqiçilərin də müşayiəti altında nəhayət gəlini gətirməyə gedir. Lakin bu o qədər də asan iş deyil. Belə ki, gəlini aparmağa gələn oğlan adamı üçün sınaqlar gəlinin otağının qapısının ağzından başlayır. Burada gəlinin dilli-dilavər rəfiqələri oğlan tərəfinin qarşısını kəsir. Nəhayət, bəxşiş alıb gəlini aparmağa icazə verirlər. Küçədə isə “yolkəsdi” adəti məhlə uşaqlarının işidir. Bundan başqa qız evinin həyətindən nəsə oğurlanmalıdır. Lakin oğurlanan əşyanın mütləq bir mənası olmalıdır. Gəlin evdən çıxarkən geri dönüb, ata evinə baxa bilməz. Bu qızın gözünün ata evində qalması kimi yozulur. Gözü ata evində qalan qızın bəxti üzünə gülməz və ata evinə dönər deyə düşüncələr var. Amma hər bir qız gəlin köçərkən son dəfə ata evinə baxmaq istəyir. Bunun üçün də gəlinin yanında güzgü olar. Evin əksi güzgüyə düşər və gəlin də son dəfə ata evinə həmin güzgüdən baxar. Gəlinin yanında güzgünün olması da burdan qaynaqlanır. Nəhayət, üzü qırmızı şalla örtülən gəlini bəy evinə aparırlar. Bu günümüzdən fərqli olaraq o zamanlar avtomobil deyil, at arabası və ya fayton dəbdə idi. Toy karvanının sonundakı atlarda isə gəlinin cehizləri daşınardı. “Gəlin bəy evinə yaxınlaşanda qonşu evlərdən onun üstünə xırda pul, fındıq, şəkər, atırlar. Gəlin evin girəcəyində isə yağ qabını sağ ayağı ilə sındırıb keçir” (4. s. 515). İnama görə “bəd ruhlar evin kandarına yığışardılar və bu ruhları uzaqlaşdırmaq üçün müxtəlif ayinlər icra olunardı. Eşik türk xalqlarında evin qoruyucu ruhunun olduğu yer olaraq bilinir. Ona görə də eşiyə basılmadan içəriyə girilir”(3. s. 120-121). Daha sonra gəlin əlini una batırıb evin girəcəyini üç dəfə unlayır ki, bu da ruzi-bərəkət mənasını daşıyır. Gəlini otağa gətirib cehizlə dolu sandığın üstündə əyləşdirirlər və şənliyə başlayırlar. Bütün qızlar, qadınlar gəlinin ətrafına toplaşır ona hədiyyələr verir, onun şərəfinə nəğmələr oxuyur, gəlinə xoş arzularını çatdırırlar. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 182
Diqqət yetirilərsə, bu toylardakı ənənələr, mərasimlər, oynanılan rəqslər, keçirilən yarışların həm adları, həm də motivləri Azərbaycanın digər bölgələrindəki rəqs havalarından əsaslı şəkildə fərqlənmirlər. Bütün nəsil və kənd üçün əyləncə mərasiminə çevrilən oyun-tamaşalar, idman yarışları uzun müddət bir arada yaşayan bu xalqların mənəvi dünyasının bir parçasına çevrilib. Bu gün Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar çəkinmədən öz mədəniyyət nümunələrini yaşada bilirlər. Bayramlarını məhdudiyyətsiz şəkildə qeyd edir, ayinlərini icra edirlər. Adət və ənənələrini gələcək nəslə ötürürlər. Onlara öz folklor nümunələrini yaşadaraq təbliğ etməkdə heç bir maneə yoxdur. Bu isə Azərbaycanın tolerant bir ölkə olduğunu bir daha sübut edir.
Ədəbiyyat siyahısı 1. Paşayeva Məhəbbət. Azərbaycanlıların ailə mərasimlərində etnik ənənələr. Bakı 2008 2. Paşayev Qəzənfər. Kərkük folklorunun janrları. Bakı 2003 3. Kalafat Yaşar. Balkanlardan Uluğ Türkistana Türk halk incları. II. Ankara 2005 4. Народы Кавказа. М. О. Косвена, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Х. О. Хашаева; Москва 1960 Xülasə
İllərdir birlikdə yaşadığımız bu xalqın nümayəndələrinə o qədər alışmışıq ki, bu xüsusiyyətləri özləri kimi doğmalaşıb. Belə xalqlardan biri də Ləzgilərdir. Ləzgilər – Qafqaz dilli xalqlardan biri və ana dili ləzgi dili olan, əsasən kompakt şəkildə cənub-şərqi Dağıstanda, qismən şimali-şərqi Azərbaycanda, az sayda isə dünyanın bir çox ölkələrində yaşayırlar. Ləzgi toylarını digər xalqlardan fərqləndirən bir sıra özəllikləri var. Afat Habibova Summary For years, representatives of the people are so accustomed to this that we live together, as they warmth of these features. One of such people is Lezghin. Lezghins - Caucasian-speaking nations Lezgi mother language, which is one of the mostly densely southeast Dagestan, part of the north-east of the country, a small number live in many countries of the world. There are a number of distinguishing features of other nations Lezghi weddings.
Dadaş Əliyev AMEA Folklor İnstitutu dissertant dadashaliyev@yahoo.com
Açar sözlər: folklor, bilinqvizm, multikulturalizm , tolerantlıq , regional xüsusiyyətlər, Lahıc folkloru Key words: folklore, bilinguism, multiculturalism, tolerance, the regional peculiarities, Lahij folklore
Multikulturalizmin millətlərarası münasibətlərdə aparıcı xətt kimi hakim olduğu Azərbaycanda yaşayan hər bir xalqın dili, dini baxışları və mədəniyyətinin özünəməxsusluqları polilinqvizmin doğurduğu multikulturalizm hadisəsinin araşdırılmasını dövrümüz üçün artıq dərəcədə aktuallaşdırmışdır. Dünyada baş verən qlobal dəyişikliklərin və qloballaşma adlandırılan bir prosesin fonunda Azərbaycan xalqının ənənəvi məişət və mədəniyyət məsələlərinin tədqiqi milli “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 183
özünütəsdiq və özünü tanıtma baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Azərbaycan xalqının etnokulturoloji məsələlərinin öyrənilməsi məsələsinin maraqlı tərəfi ondan ibarətdir ki , tədqiqata təkcə ərazinin ən böyük bir etnosu kimi Azərbaycan xalqı deyil , həm də Azərbaycan ərazisində kompakt şəkildə yaşayan milli azlıqlar da cəlb edilir. Bu baxımdan Azərbaycanda yaşayan talış, ləzgi ,tat , lahıc , xınalıq, avar, udi və digər azsaylı xalqların məişəti və mədəni həyatı həm yerli , həm də xarici alimlərin maraq dairəsinə ciddi şəkildə daxil olmuşdur . Müasir dünyamız bir tərəfdən sosial – iqtisadi problemlərin doğurduğu qlobal iqtisadi böhran, digər tərəfdən dünyanın hərbi-siyasi gücləri arasında dünya bazarlarının bölüşdürülməsi və daha artıq siyasi nüfuz uğrunda gedən mübarizələr, üçüncü tərəfdən isə hər gün daha da genişlənən transmilli cinayətkarlıq, mütəşəkkil millətçi radikal qruplar, “məzhəb çıxaran, yol ayıran xadimi - ədyan”ların yaramaz əməllərinin nəticəsi olan firqəçiliyin və günbəgün fəsadları çoxalan dini təəssübkeşliyin sərhədlərini aşaraq məzhəblər və fərqli dinlər arasındakı ziddiyyətlərin süni şəkildə qabardılması kimi reallıqlarla üzləşib. Xalqlar arasında münaqişələrin yerini səmimi və qarşılıqlı anlaşmanın alması hər bir ayıq düşünən insanı maraqlandırır, çünki milli və dini ədavətin nəticəsi mənasız müharibə və günahsız qurbanlardır. Multikulturalizm mürəkkəb strukturlu və fərqli mədəniyyətlərə söykənən müasir cəmiyyəti səciyyələndirən ən mühüm cəhətlərdən biridir. Onun mövcudluğu dövrümüzün obyektiv reallığı olmaqla, artıq sosial tələbata çevrilmiş və hər bir insanın özünü yaşadığı ölkənin tamhüquqlu vətəndaşı kimi hiss etdiyi, özünün milli identikliyini və bu müstəvidə milli mədəni ənənələrini hər zaman qoruduğu bir cəmiyyətin varlığı həmin dövlətin imicini yüksəldən atributlardan sayılır. Müasir Azərbaycanın reallığı hesab edilən milli və dini əlvanlıq ölkəmizdə birdən - birə yaranmamışdır. Ölkəmizin ərazisi tarixən fərqli imperiyaların tərkibinə qatılmış, müəyyən zaman müddətində azğın işğalçıların hücumlarına məruz qalmış və onlar da özləri ilə bərabər həm milli və dini özəlliklərini, həm dini inanclarını, həm də mədəni adət-ənənələrini bizim torpaqlara gətirmiş və gətirdikləri ya zorən, ya da ki, könüllü olaraq qəbul edilmişdir. Azərbaycanda yaşayan xalqların birgə yaşayışı onlar üçün ortaq mənəvi dəyərlərin formalaşmasına, əksər bayramların və digər mərasimlərin birgə keçirməsinə imkan vermişdir. Azərbaycanın şimal-qərbində (Quba, Xaçmaz, Qusar, Siyəzən, Dəvəçi, Xızı, Abşeron, Şamaxı, Qobustan, İsmayıllı, Ağsu, Qəbələ , Oğuz, Zaqatala, Qax, Balakən) ləzgi, avar, tat, lahıc, xınalıqlı, haputlu, molokan ruslar, ingiloy, saxur, qrız, dağ yəhudiləri, udi və s ., cənub –şərqində (Lənkəran, Astara, Lerik, Masallı, Yardımlı ) isə talışlar kimi azsaylı xalqlar yaşasalar da, qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində əhalisi böyük sürətlə artmış və artıq meqapolisə çevrilməkdə olan paytaxt Bakı şəhərində Azərbaycanda yaşayan bütün azsaylı xalqların nümayəndələrinə rast gəlmək mümkündür. Bütün bu millətlərin nümayəndələrinin yaşadığı Bakı şəhərində dil, din və adət-ənənə fərqlərini müşahidə etmək heç də həmişə mümkün deyil , amma bu regionlarda özünü daha aydın və tez-tez büruzə verir. Kulinariya və geyim mədəniyyətində, bütün ölkəmiz üçün ümumi sayılan bayramların keçirilməsi və məişətimiz üçün ənənəvi sayılan toy və yas mərasimlərin təşkilində, milli və dini fərqlilikləri olan insanların ünsiyyət qurmasında, ortaq mədəni dəyərlərin təzahür etdiyi məqamlarda, həmçinin hər bir xalqın ədəbiyyatının bünövrəsi sayılan şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin janr və süjet baxımından ortaq əlamətlər qazanmasında müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri danılmazdır. Azərbaycanda multikulturalizmin və bilinqvizmin təzahürünü görmək üçün ümumi qeydlərlə kifayətlənmək mümkün deyil. Bu məqsədlə Azərbaycan folklorunda bilinqvizmin rolu bu məqalənin əsas obyekti kimi müəyyən edilmişdir. Bilinqvizm multikulturalizmin tərkib hissəsi olub onun daha aydın şəkildə təzahürü və sosial –tarixi baxımdan əsaslandırılmasının mühüm amili hesab edilməlidir. O , mədəniyyətlərarası dialoqun əsas vasitəsi kimi fərqli mədəniyyətlərin yanaşı yaşamasını təmin edir. Dil cəmiyyətin varlığının ən mühüm göstəricilərindən biri və şüurlu məxluqun özünü ifadə vasitəsidir . Bir məsələ də heç də şübhə doğurmur ki, hər bir xalq böyük və kiçik olmasından asılı olmayaraq ana dilini özünüifadə və özünütəsdiq vasitəsi hesab edir və milli özünəməxsusluğunu ictimai həyatın hər bir sahəsində onun köməyi ilə nəzərə çatdırır. Azərbaycanda bir sıra dünya ölkələrində olduğu kimi bilinqvizmin bir sosial –mədəni hadisə kimi inkişafının əsas səbəbləri aşağıdakılar göstərilə bilər :
Tarixi və siyasi hadisələr , coğrafi yerdəyişmələr “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 184
hakim dil və hakim millət faktorunun güclənməsi
məktəblərin əksəriyyətində təhsil dili kimi fəaliyyət göstərməsi
Başqa ölkələrin və xalqların mədəniyyətinin öyrənilməsi ,öz doğma mədəniyyətinin dərindən dərk edilməsi və mədəniyyətlərarası dialoqun yaranması Bütün tarix boyu bir insan bir yaxud bir neçə dildə danışmağa ehtiyac hiss etmişdir. Keçmişdə və bu gün eyni bir coğrafi məkanda yanaşı yaşamış fərqli millətlərin nümayəndələri bir-birindən fərqləndikləri kimi onların arasındakı münasibətlər də həmişə eyni olmamışdır: ya onlar qonşuluğunda yaşayanlar haqqında heç bir məlumata sahib olmamış, ya müəyyən məlumata sahib olsalar da, bir-biri ilə heç bir əlaqə qurmamış, hətta bəzən nifaqda yaşamış, ya da ki bir-birini yaxından tanımış, bütün milli və dini fərqliliklərə baxmayaraq mehriban qonşuluq münasibəti qurmuş, bir-birinin iqtisadi, mədəni və normal insani həyatlarında ortaq dəyərlər əldə etmiş və müəyyən tarixi məqamlarda vahid ideya və məqsəd ətrafında birləşmişlər. Polietnik tərkibə malik olan dünya ölkələrinin sosial-kommunikativ sistemində dillər bir-biri ilə elə qaynayıb qarışır ki, bu zaman bilinqvizm mühüm bir vasitə kimi eyni sosial-coğrafi məkanda yaşayan müxtəlif dilli insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma mümkün olur və dil maneəsini aradan götürür. Müasir dünyanın dil baxımından inkişafında mühüm istiqamətlərdən biri kimi bilinqvizm bir ölkə yaxud məhdud ərazi daxilində iki dilin eyni zamanda mövcudluğu yaxud insanlar tərəfindən eyni səviyyədə işlədilməsi kimi başa düşülür. Müasir dünyada bilinqvizm adlanan bu dil hadisəsi çox yayılmış və məşhurlaşmışdır. Bilinqvizm, belə demək mümkünsə, iki dil dünyasının məhsulu olub həmin dünyalara məxsus insanların fərqli bir xalqın mədəniyyəti ilə bağlı yeni informasiya əldə etməklə zənginləşən ikidilli şəxsiyyətin formalaşmasına səbəb olur. Bu ona gətirib çıxarır ki , bir xalqa aid olan milli və maddi- mənəvi dəyərlər zaman keçdikcə başqa bir xalqın nümayəndələri ilə qarşılıqlı ünsiyyət və yanaşı yaşama şərtlərində ortaq mədəni ənənələrin yaranmasına təsir göstərir. Müasir dünyamızda bilinqvizm həm sosial və kulturoloji baxımdan önəmli bir hadisə kimi bir çox tədqiqatçıların obyekti kimi həmişə maraq doğuran məsələlərdəndir. Məsələn : Kanadada ingilis və fransız dillərində, İsveçrədə eyni zamanda 4 dildə: alman, fransız, italyan və reteroman dillərində danışan insanlar yaşayır. Birinci halda bilinqvizm , ikinci halda isə polilinqvizm hadisəsi ilə üzləşirik. Qədim mənbələrdə “dillər dağı” yaxud “dil topası” adlanan və həqiqətən də , bir-birindən tamamilə fərqlənən dillərin funksionallaşdığı Qafqazın həm təbii sərvətləri, həm də milli və dini özəllikləri ilə çox maraq doğuran bir parçası da Azərbaycandır. Ölkəmizin əsasən şimal-qərb və cənub - şərq regionlarında etnik müxtəliflik olduqca aşkar şəkildə özünü büruzə verir. Azərbaycanda bilinqvizm bütün azsaylı xalqların yaşadığı yaşayış məntəqələrində rast gəlinir, polilinqvizm isə hələ rus çariçası Yekaterina dövründə Azərbaycanın bir sıra bölgələrinə kompakt şəkildə köçürülmüş molokan rusların məskunlaşdığı kəndlərin birində -İsmayıllı rayonunun İvanovka kəndində mövcuddur. Maraqlı cəhət bundan ibarətdir ki , həmin kəndə köçüb gəlmiş ləzgilər həm öz ana dilləri- ləzgicəni , həm dövlət dilini-azərbaycancanı ,həm də İvanovka kəndinin əsas sakinlərinin dilini-ruscanı bilirlər. Təbii ki , hər dildən fərqli məqsədlər üçün istifadə edilir. Bilinqvizmin yaranma səbəbləri sırasında siyasi, tarixi, müxtəlif ölkələr və xalqlar arasında iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrin gücləndirilməsi aid edilir. Bu baxımdan Azərbaycanın bölgələrindən biri olan İsmayıllı rayonu olduqca maraqlıdır. Bu bölgə 3 fərqli coğrafi landşaftda (dağlıq, dağətəyi və düzənlik) yerləşmiş, Azərbaycan tarixinin mühüm mərhələlərinin işlərini qoruyub saxlamış , xalq sənətləri ənənələrinin bu gün də yaşadığı və yəhudi, türk , Qafqaz , İran və slavyan mənşəli xalqların əmələ gətirdiyi etnik mənzərəyə sahib olan bir bölgədir. Maraq dairəmizdə olan lahıc dilli mühitdə yuxarıda qeyd edilənlər özünü əksər hallarda göstərə bilir : lahıclı azərbaycanca eşitdiyi ya da oxuduğu bir söyləntini tam şəkildə anlayır və məzmununu lahıcca ifadə edir, ya da azərbaycanca olan bir mətni elə eşitdiyi dildə yenidən nəql edə bilir, ya da ki eşitdiyini həm Lahıc, həm də Azərbaycan dillərində həmin dillərin tələb etdiyi formada müsahibinə çatdırır. Bunu xüsusilə alınma folklor nümunələrində görmək olur, belə ki söyləyici öz dil bilgisi səviyyəsindən asılı olaraq bir nümunəni eşitdiyi dildə, digər nümunəni hər iki dildə, başqa bir nümunəni isə doğma dilində ifa edir. Folklor söyləyiciləri öz təbiətləri
|