Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 190
qaydada sona kimi davam olunur və çıxış edənlərin əl çalmaları ilə tamamlanır. “Meteliça” rəqsi 2/4 ölçüdədir, qaçış templidir. Onu da bildirək ki, ukrayna xorovodları üçün cəld, alovlu ritm xüsusi hərəkətlilik səciyyəvidir [7]. Yəhudilərin miladdan əvvəl və sonrakı illərdə, həmçinin də XVI əsrdə İran ərazisindən Azərbaycan torpaqlarına gəldikləri söylənilir. Onlar Avrasiya dil qrupuna aid edilirlər. “Hora” onların milli rəqsidir. Bu məşhur rəqs çox illər ərzində bütün dünyada bayram tədbirlərində, toy mərasimlərində ifa edilib. “Hora” milli gücü simvolizə edir. Onu ifa etməkdə məqsəd insanların yığıncaqlarda əl-ələ verərək birləşməsi və birlikdə olmasıdır. “Hora” Şərqi Avropadakı bəzi ölkələrdə ifa olunan dairəvi rəqslərdən bir qədər fərqlənir. “Yəhudi hora”sı 3/4 yaxud 3/8 ölçüləri ilə ifa olunur. Əsasən İzrail folklor mahnısı ilə və bəzən də “Hava Nagila” tipli yəhudi mahnısı ilə müşayiət olunur. Bu rəqs hal-hazırda Yəhudi toylarında ifa edilir. “Hine ma tov” rəqsi qadınlar tərəfindən ikili dairə yaradılaraq ifa olunur. Onlar əl-ələ tutaraq saat əqrəbinin əksinə dövrə vururlar. İştirakçılar dairənin mərkəzinə tərəf əllərini yuxarı qaldırmış vəziyyətdə irəliləyir və geri çəkilirlər. Sonra yenidən saat əqrəbinin əksi istiqamətində fırlanırlar. “Hine ma tov” rəqsi sadə və qaçış tərzli addımlarla ifa olunur. Bu orta tempdə ifa edilən lirik xüsusiyyətli rəqsdir. Rəqs oxuma və musiqi alətləri ilə müşayiət edilir. Onun musiqi ölçüsü 3/4-dür [8].
“Hora Medura”, “Erev Ba”, “Zemer Atik” və s. yəhudilərin ifa etdikləri dairəvi rəqslər sırasına daxildir. Azərbaycanda yaşayan digər azsaylı xalqlardan biri də kürdlərdir. Onlar İran dilinin Şimal- Qərb yarım qrupuna aiddirlər. Kürd rəqsləri iştirakçıların əl-ələ verərək ifa etdikləri ənənəvi qrup rəqsləridir. Kürdlər ad günlərində, yeni ildə, Novruz bayramında, toy və başqa mərasimlərdə dairəvi rəqsləri ifa edirlər. Kürd rəqslərində dəstə başçısı “serşopi” adlanır. O, sağ əlində rəngli yaxud da rəmzi dəsmal saxlayır. Digər rəqs iştirakçılarına isə “qavan” deyilir. Bəzən dairədəki son rəqqas da qavan adlanır. İfa zamanı iştirakçıların yaşına məhdudiyyət qoyulmur. Üç yaşdan tutmuş səksən üç yaşa qədər olan insanların eyni sırada şənlikdə iştirak etdiklərini görmək mümkündür. Kürd rəqslərinin aşağıdakı müxtəlif və çoxsaylı variantları vardır: “Qorani kürdi”, “Qovend u dilan”, “Qeryan”, “Şapi”, “Sepe”, “Dilan”. “Qeryan” rəqsi sürətli tempdə ifa olunur. “Şapi” sol mənasını ifadə edən “şep” yaxud da “şap” sözündən gəlir. Bu sadə kürd rəqslərindən biridir. “Şapi” rəqsi dairə boyu sol ayaqla iki dəfə irəliyə və sonra isə sağ ayaqla iki dəfə geriyə edilən addımlardan ibarətdir. “Sepe” rəqsi xoreoqrafik tərəfdən “şapi” rəqsinə oxşayır. “Dilan” rəqsində iştirakçılar dairəvi yol yaradırlar. Onlar əl-ələ tutaraq yarım dairə formasında düzülürlər. Çıxış edənlərin əlində “desroke” adlı rəngli dəsmallar olur. İştirakçılar dəstə başçısı ilə birlikdə dairə boyu hərəkət edərək əllərindəki dəsmallarını havada yellədirlər. Aparıcı rəqs üçün səciyyəvi olan hərəkətləri, yaxud da öz istəyindən asılı olaraq bəzi hərəkətləri tez-tez təkrarlayır. Rəqs instrumental ifa və müğənninin oxuması ilə müşayiət olunur. Onun musiqi ölçüsü 2/4-dir [9]. Beləliklə, biz təqdim edilən məqalədə Azərbaycanda yaşayan fərqli dil qrupuna mənsub xalqların mədəniyyət kontekstində halqavari rəqslərin etnomusiqi xəritəsini əks etdirməyə çalışdıq. Adlarını qeyd etdiyimiz xalqların mədəniyyətində belə rəqslərin mövcud olmasını onların adlarını sadalamaqla yanaşı, xoreoqrafik tərəfdən təsvir etməklə də göstərdik. Məqalənin həcmini nəzərə alaraq həmin xalqların adı çəkilən rəqsləri barədə məlumat verməklə kifayətlənməli olmuşuq. Yuxarıda söylədiklərimizdən belə qənaətə gəlirik ki, Azərbaycan ərazisi tarixən çox mədəniyyətlərin qovuşduğu mərkəz olmuşdur. Ona görə də bu torpaqlarda yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri tarixən öz mədəniyyətlərini nümayiş etdirərək həmişə dinc və əmin- amanlıq şəraitində yaşamışlar. Bu ənənə sülhsevər xalqımız tərəfindən indi də davam etdirilməkdədir. Dairəvi rəqslərin təkcə Azərbaycan ərazisində deyil, həm də dünyanın fərqli regionlarında yaşayan, ayrı dinlərə sitayiş edən, müxtəlif dil qrupuna mənsub olan xalqların rəqs incəsənətində geniş yayıldığını qeyd etmişik. Fikrimizcə, bütün bu qeyd etdiklərimiz belə rəqslərin multikultural dünyanın təmas nöqtəsi olduğunu göstərən başlıca faktlardandır.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 191
Ədəbiyyat: 1. Aslanov E. El-oba oyunu xalq tamaşası. Bakı: İşıq, 1984. 275 s. 2. Ağayeva X. “Yallı” rəqsinin mənşəyinə dair. / “Elm və həyat ” jurnalı. № 2, 1996. S. 43- 44. 3. Məmmədov C. Türklərin müştərək rəqsi-yallılar. / “Elm və həyat ” jurnalı. №1, 2010. S. 51-52. 4. Məmmədli Ə; Məmmədli K. Naxçıvan-Şərur el yallıları. Naxçıvan: Əcəmi Nəşriyyatı Poliqrafiya Birliyi, 2015. 276 s. 5. https://www.youtube.com/watch?v=-LI573nNrVE 6. https://www.youtube.com/watch?v=a2PRmkaK3VA 7. https://www.youtube.com/watch?v=biNR-IZOTK8 8. https://www.youtube.com/watch?v=66Rb4v8e1cQ 9. https://www.youtube.com/watch?v=iR9kiTHzKvQ Fazıla Nabıyeva Expression of multicultural values in circle dances Summary In the present article, attention was paid to circular dances of different nations living in Azerbaijan as an expression of multikulturalism. It was represented an ethno musical card of circular dance of Azerbaijanis, tatars, russian, ukrainians, jews and kurds. Information was provided on a score, pictures of accompaniment, parts of these dances, as well as their choreographic images were given.
Rasimə Şamil qızı Əhmədova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şəki filialının müəllimi, dissertant ehmedova83@box.az
Bəşəriyyəti bütöv kimi dərk etmək istəyi, ayrı-ayrı xalqları mənəvi xətlərlə birləşdirən amilləri tapmaq ehtiyacı, dinləri bir-birinə yaxınlaşdırmaq cəhdi, müxtəlif dinlərin müqəddəslərinə eyni ehtiram, insanlara dininə görə deyil, dəyərinə görə qiymət vermə əxlaqı, hər kəsi mərhəmətlə, şəfqətlə, başqasının dərdinə acımağa dəvət, eşqin ən yüksək, ən ali hiss kimi dilindən, dinindən asılı olmadan bütün xalqlar üçün əsas həyat prinsipi olmasının tərənnümü və bir sıra digər bu kimi dəyərlərin əksi ədəbiyyatımızda xüsusi yer tutur. Bu gün xalqımıza xas olan tolerant, multikultural dəyərlər əsrlər boyu əcdadlarımızın canında, qanında yaşayıb. Ayrı-ayrı dinlərə, dillərə mənsub xalqlara qarşı hörmət duymaq və bu xalqların adını ehtiramla çəkmək, onlara səmimi dostluq və sevgi münasibəti sərgiləmək ilk klassiklərimizin, orta əsrlər və intibah dövrü şairlərimizin, maarifçi- demokrat yazarlarımızın yaradıcılığında xüsusi və önəmli yer tutur; “Eşqdir mehrabı uca göylərin, eşqsiz ey dünya, nədir dəyərin?” ideyasını yaradıcılığının cövhəri bəyan edən Nizamidən başlayaraq, “Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir” deyən Cavidə qədər Azərbaycan ədəbiyyatı eşq üstündə köklənmişdir. Belə sənətkarlar içərisində Cəlil Məmmədquluzadənin xüsusi yeri və çəkisi var. Ədibin yaradıcılığında multikultural dəyərlər və tolerantlıq elementlərinə rast gəlmək
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 192
mümkündür. C.Məmmədquluzadə bütün yaradıcılığı boyu, xüsusilə “Molla Nəsrəddin” jurnalı vasitəsilə xalqına əmin-amanlıq arzulayaraq “dünyada sülh və asayişdən gözəl nə ola bilər”, - deyirdi. O, xalqın, vətənin beynəlxalq təcavüzdən qorunması üçün güclü dövlətin, kəsərli, ağıllı, iti siyasətli dövlət rəhbərlərinin, həqiqət, bütöv əqidəli sivil bir xalqın arzusuyla fəaliyyət göstərirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının 12 avqust 1907-ci il sayında dərc olunan “Lahi sülhi- ümumi məclisində” məqaləsində Mirzə Cəlil millətçilik mövqeyindən çıxış edərək bildirir ki, dünya xalqlarının bir sıra dövlətlərinin yığışdığı beynəlxalq məclisdə hər dövlət əsas ideyanı unudaraq özünün ümumdövlət mənafeyindən çıxış edir və öz mənfəətini ortaya qoyur. Cəlil Məmmədquluzadə öz oxucusunun varlığa ayıq baxması, cəmiyyət və təbiət hadisələrinə ağıl və zəka ilə yanaşması, bir sözlə, mənəvi cəhətdən inkişaf edib yüksəlməsi məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Onun xalqı sivil görmək məramı xalqın formalaşması prosesinin əsasını təşkil edirdi. Ədibin yaradıcılığında qadın məsələsi, xüsusən də qadınların azadlığı məsələsi ana xətlərdən birini təşkil edir. Qadınların hüquqsuzluğu, alınıb-satılması, valideynləri tərəfindən uşaq ikən həm də zorla ərə verilməsi, yalançı şahidlər hesabına qanunsuz kəbin kəsdirilməsi, əri tərəfindən hər cür işgəncələrə və təhqirlərə məruz qalması onun yaralı ürəyinə bir az dərin yaralar vururdu. Qadın azadlığı uğrunda mübarizə ədəbiyyatımızda XIX əsrdən başlayır. Lakin Cəlil Məmmədquluzadənin Azərbaycan qadını barədə bədii, publisistik görüşləri öz sələflərindən xeyli dərəcədə fərqlənir. Çox təəssüf ki, sovet ideologiyası çərçivəsində təqdim olunan bir sıra tədqiqatlarda Cəlil Məmmədquluzadənin bədii dünyasında qadın azadlığını daha çox onun islamdan, müsəlmançılıqdan azadlığında görmüşlər. Cəlil Məmmədquluzadə qadın azadlığını buxovlayan faktlar içərisində islamı deyil, islam qanunlarından öz mənfəəti üçün istifadə edən, bu qanunları özünə sərf edən şəkildə təsvir edən saxtakarları nəzərdə tutur. Bu mənada ədibin ən böyük və ən mükəmməl əsəri “Danabaş kəndinin əhvalatları”dır. Bu əsəri Cəlil Məmmədquluzadənin Azərbaycan qadınına indiyədək olan münasibəti dəyişmək tələbindən irəli gələn üsyannamə kimi də qiymətləndirmək olar. Cəlil Məmmədquluzadə Zeynəbin taleyini, ağrı-acılarını, bir az da dəqiq desək, milli faciəsini qələmə almaqla qadına qarşı zorakılığı, imkanlıların öz istəklərini gerçəkləşdirmək yolunda hər cür qeyri-sivil qaydalara əl atmalarını qabartmaq istəmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə bu povestdə feodal əxlaqının insanları korlayıb zay etdiyini, nifaq, xəbislik, xəyanət, tamahkarlıq, dünya malına hərislik, acgözlük ruhunda tərbiyə etdiyini bədii cəhətdən əsaslandırır. Zeynəbin öz ərinə sədaqəti, onun ölümündən sonra kimsəni qəbul edə bilməməsi və s. kimi keyfiyyətlərinin hamısı islam dəyərlərinin saflıq təlqinindən, ədalət və sədaqət təlqinindən irəli gəlir. Ancaq Allahın yaratdığı bəndələr niyə belə insafsız, əclaf və acgözdürlər? Zeynəbin ara-sıra Allaha müraciəti və üsyanı məhz bu suala cavab axtarışından doğur. Cəlil Məmmədquluzadə bu əsərində – təkcə Azərbaycanın deyil, bütöv Şərq dünyasının problemlərini ortaya qoyub. Ədib XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan mühitində qadının yerini müəyyən etmək, onun hüquqlarını cəmiyyətin bütün üzvləri ilə bərabər görmək üçün çalışıb. Ədibin fundamental nəsr əsəri olan “Danabaş kəndinin əhvalatları” bütün bədii məziyyətləri ilə bir yerdə həm də bu məqsədə xidmət edir. Ədib bu əsərdə əzilən və bu əzilmədə öz hüquqlarını tələb etməyən qadınların dərdini ifadə etməklə, onların niyə bu günə qaldıqlarının səbəbini də göstərir. Buna səbəb kimi bir çox faktorlar sırasında insanın öz hüquqlarından, hətta təbii hüquqlarından məhrum olmağı önə çəkilir və müəllif tipik bir kəndin simasında bütöv bir ölkənin və bütöv bir cəmiyyətin gerçək mənzərəsini yaratmaqla həyəcan təbili çalır. Mirzə Cəlil qadın azadlığı məsələsinə bir sıra məqalə və felyetonlarında da geniş yer vermişdir. Bu sahədə onun ən məşhur məqaləsi “Arvad məsələsi” adlanır. Bu məqaləsində yazıçı qadın azadlığı problemini bütün aspektlərdən araşdırmış, həm Avropa, həm də dünya ölkələrində bu məsələnin hansı səviyyədə olduğuna diqqət çəkmiş, eyni zamanda dinlərin də bu məsələyə necə yanaşdığını gündəmə gətirmişdir. Məqalənin ilk sətirlərindən ədib Avropada qadınların hüquq bərabərliyi məsələsinə toxunur və avropalı alim Con Stüartın fikirlərinə diqqət çəkir: “Yevropanın ən şöhrətli alimlərindən Con Stüart min səkkiz yüz altmış yeddinci ildə ingilis parlamanında söylədiyi nitq hələ çoxlarının yadından çıxmayıb. Haman nitqdə məşhur natiq birinci dəfə olaraq arvadların siyasi ixtiyarlarının bərabərlik məsələsinə əl vurubdur. Və bu əlli illik müddətdə haman ingilis parlamanında azından iyirmi dəfə bu məsələ müzakirəyə qoyulubdur və hələ bu vaxtadək arvad məsələsi necə ki, lazımdır Yevropada həll olunmayıbdır” (4, s. 197). “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 193
Mirzə Cəlil bu məqalədə Rusiyada, Hindistanda, Yunanistanda qadınların azadlığı məsələsinə toxunur və hər bir ölkənin məsələyə necə yanaşdığına diqqət çəkir. Bu ölkələr sırasında ilk nəhəng dövlətlərdən olan Rusiyadan başlayır: “...inqilabi-kəbirin birinci xidməti bu oldu ki, Rusiyada yaşayan cəmisinin ixtiyarı bərabərləşibdir, bilafərq cins, din və millət. Bu barədə Rusiyada dəxi əlahiddə bir danışmalı məsələ qalmayıbdır; arvad məsələsi birdən-birə qurtarıbdır.”(4, s. 198) Cəlil Məmmədquluzadə qadınların ixtiyarsız, hüquqsuz olduğunu və ta qədimdən bu günə qədər bu məsələnin belə davam etdiyini göstərmək üçün Hindistanda Manun rəyindən danışır: “Bəni-növi bəşərin tarixinin əvvəlinci günlərindən başlamış arvadlar ərlərinin ixtiyarında olublar və bu ixtiyar bu cür nəzərə gəlib guya ki, dəyişilməyən bir qanundur. Qədim Hindistanda üç min il bundan qabaq Manunun qanunlarına görə arvadı öldürənin tənbihi o qədər idi-nə qədər ki, iti öldürənin tənbihi idi. Manu öz qanunnaməsində yazır ki, arvad uşaq ikən atanın ixtiyarında olmalıdır, cavanlıqda ərinin ixtiyarında və dul qalanda oğlunun ixtiyarında. Arvadın nə qurban kəsmək ixtiyarı var idi, nə ibadət eləmək; onun ibadəti məhz ərə qulluq etmək idi”.(4, s. 198) Mirzə Cəlil Hindistanda qadına münasibəti göstərdikdən sonra, qadınlara ən çox həqarətlə baxan və onları insan kimi belə görməyən ölkələr içərisində Yunanıstanı qeyd edir: “...yunan alimi məşhur Aristotel deyərmiş: “qul, arvad və uşaq ixtiyar sahibi olmağa qabiliyyətsizdirlər”. Məşhur “Rim qanunları” uşaqları dəliləri və arvadları bir mənzilədə hesab edirdi və bunlara ixtiyar vermirdi öz adları ilə şərtnamələr bağlasınlar”. (4, s. 198) Daha sonra yazıçı dinlərin qadına olan münasibəti məsələsinə keçir və ayrı-ayrı dinlərdə bu məsələnin necə olduğuna diqqət çəkir: “Dinlərə gəldikdə demək olar ki, cəmi dinlər arvadları əskik bir insan dərəcəsində qoyublar. Tarixi-Müqəddəs İbrahim peyğəmbəri Saranın başının sahibi deyib yazır. Qədim yəhudilər dua vaxtı Allaha şükür eləyirdilər ki, onları arvad xəlq eləməyib. Bizim islam dinində kişilərin ixtiyarı arvadlarınkı ilə bərabər deyil”.(4, s. 198 ) Əslində dinlər içərisində İslam dini qadına ən çox dəyər verən bir dindir. Tarixə nəzər saldıqda görürük ki, islama qədər qadınlar hansı təhqirlərə, alçaldılmalara, işgəncələrə və hətta diri- diri basdırılmalara məruz qalıblar. Lakin İslam dini qadına ən gözəl dəyəri verdi. Quran ayələrinə baxdıqda Allahın qadınla kişiyə ortaq xitab etdiyini görürük. Allah “Qurani-Kərim”də bir insanın gənc, yaşlı, qadın və ya kişi olmasının deyil, səmimi qəlbdən iman gətirməsinin vacib olduğunu bildirir. Nisa surəsinin 124-cü ayəsində buyurulur: “Mömin olaraq yaxşı işlər görən kişilər və qadınlar cənnətə daxil olarlar. Onlara xurma çəyirdəyindəki tel qədər haqsızlıq edilməz”.(2, s. 65) Allah –Təala qadın-kişi fərq qoymadan hər ikisinin eyni olmasını bizə bildirib: “Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadın olaraq yaratdıq. Sonra bir-birnizi tanıyasınız deyə sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında ən hörmətli olanınız Allahdan ən çox qorxanınızdır (pis əməllərdən ən çox çəkinənizdir. Həqiqətən, Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır”.(2, s. 381) Mirzə Cəlil “Arvad məsələsi” məqaləsində qadınların kişilərdən geri qalmasının səbəblərini də göstərmişdir. Həmin səbəblərdən biri kimi ədib qadının ana olduğunu, evdə oturub əri, uşağı ilə məşğul olduğundan başqa şeylərə vaxtlarının qalmadığını bildirir: “...əsl mətləb burasındadır ki, arvadların hər bir barədə kişilərdən geri qalmasına səbəb analıq olubdur ki, onları evdə uşağının yanında oturmağa məcbur edib, qoymayıb xah dava meydanında, xah qeyr- meydanda hünər göstərsinlər: ev işləri, uşaq tərbiyəsi və külfət qeyri-arvadları o dərəcədə məşğul edibdir ki, evdən kənar olan işlərə arvadların macalı yetməyibdir” (4, s. 199). Mirzə Cəlil bu məqalədə həm də qadınların azadlığı uğrunda göstərdiyi mübarizəni də əks etdirir. Bu sırada ədib 1787-ci ildə Filadelfiyada, 1840- cı ildə Londonda keçirilən qurultayları və onların nəticələrini göstərir. “Statistika” bölməsində yazıçı artıq qadınların da kişilərlə bərabər təhsil almaları, müəyyən sənət və peşəyə yiyələnmələri, hətta artıq qadın cəmiyyətlərinin yavaş- yavaş formalaşdığını əks etdirir. Qadınların da kişilərlə bərabər eyni hüquq müstəvisində çıxış etmələri, onların ixtiyar sahibi olmaları, cəmiyyətdə passiv deyil, fəal mövqe tutmaları Mirzə Cəlilin təkcə Azərbaycan qadınlarında deyil, bütövlükdə cəmiyyətdəki qadınlarda görmək istədikləri xüsusiyyətlər idi. Mirzə Cəlilin bir sıra məqalə və felyetonlarında olduğu kimi dram əsərlərində də multikultural elementlərə rast gəlmək mümkündür. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ savaşına həsr olunanilk dram əsəri-“Kamança” pyesi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Janrına görə faciə olan bu “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 194
əsərin mövzusu 1918-1920-ci illərdə Qarabağda baş vermiş erməni-müsəlman qırğınından götürülmüşdür. Əsərin mərkəzi surəti Qəhrəman yüzbaşıdır. Ədib onun simasında cəsur, qorxmaz, mərd bir azərbaycanlı surəti yaratmışdır. Dostları ermənilər tərəfindən öldürüldüyündən qəhrəman yüzbaşı çox qayğılı və gərgindir. Qəhrəman yüzbaşının qəlbində bir-birinə qarşı duran iki hiss, iki duyğu, iki niyyət çarpışır. Öldürülmüş dostlarının intiqamını almaq, düşmənin tökdüyü nahaq qanların əvəzini çıxmaq istəyir. Lakin eyni zamanda o, yüksək humanist hisslərlə yaşayan, milli ədavətə təəssüflənən, gördüyü qırğınlardan bezən saf ürəkli bir insandır. Pyesdəki erməni Baxşı sadə sənət adamı - kamançaçıdır. Toydan qayıdarkən azərbaycanlılar tərəfindən tutulduğunu görüb, qorxusundan titrəyir, yazıq-yazıq ağlayır. Ömrünün sona çatdığunı düşünən Baxşıya Qəhrəman yüzbaşı kamançada çalmağı göstəriş verir: “Baxşı cəld durur ayağa, kamançanı alır, çəkilib oturur dizi üstə, cibindən tikirtkə çıxardıb kəmanəni çəkir tikirtkəyə, qırılmış simlərinin birini tez düyünləyir, simləri yoxlayır, kökləyir, üzünü Qazançı kəndinə tərəf tutub, ah çəkir və ermənicə deyir “Ax, sireli Muğuş bala”. Sonra bir-bir adamların üzünə baxıb, başlayır çox həvəslə Rast havasını çalmağa. Rastdan Şikəsteyi-farsa keçəndə Qəhrəman yüzbaşı gözü ermənidə və qulağı kamançada durduğu yerdə yavaşca oturur və Baxşı çaldıqca qəmənini yavaş-yavaş guya özündən bixəbər soxur belindəki qınına və qulaq asmaqda olur. Adamlar hamısı sükütdadırlar. Baxşı çalmağını tamam eləyib qorxan və müntəzir halətdə baxır Yüzbaşının üzünə. ”(3, s. 435) Təsirli musiqi qəhrəman yüzbaşının qəzəbini soyudur, insani duyğularını coşdurur və Qaraşa deyir: “-Qaraş, sən öləsən biçarə Heydər gəlib durub gözümün qabağında. Ax, Vay!...(Yüzbaşı bu sözləri deyəndə Baxşı lap alçaqdan çalır. Adamların çoxu da ah çəkir. Yenə Baxşı şövq ilə çalmaqdadır. Yüzbaşı gözü Baxşıda gahdan belə dillənir) – Bax, belə!...eləcə!...əcəb!...afərin!...eləcə!...eləcə!...Və axırda Yüzbaşı birdən durur ayağa, qəməsini qınından çıxardır və acıqlı, ucadan Baxşıya deyir: - Adə, erməni, tez kəmənçəni yığışdır, itil get buradan! Yoxsa atanın goru haqqı, bu yoldaşlarımın başına and olsun, bu qəməynən bu saat səni də öldürərəm, özümü də öldürərəm. Çıx get!”(3, s. 436) Əsərin bu şəkildə qurtarması onun humanist mahiyyətini daha da qüvvətləndirir. Kamança əsərdə metoforik bir surət, bir obraz kimi çıxış edərək milli mənsubiyyəti, bütövlükdə Azərbaycan milli ruhunu , mənəviyyatını təmsil edir. Burada musiqi özü , musiqi alətinin musiqi ilə birləşməsi obraz, “qəhrəman” olaraq çıxış edir. “Kamança” əsərində ədibin məqsədi azərbaycanlı balalarını milli musiqinin təsiri ilə oyatmaq və ayıtmaqdır. Bundan başqa “Kamança” əsərinin mövzusunun Azərbaycan müstəqillik və istiqlal çarpışmaları dövründə həmişə bizə qarşı torpaq iddiasında olan , erməni daşnaklarının çörəyimizi yeyə-yeyə bizi faciələrlə üzləşdirməsi, əsəri ədəbin real düşüncələrindən doğduğu , milli mənsubiyyət və təəssüb duyğularından intişar tapdığını göstərir. Doğrudan da, ədibin böyük ustalıqla qələmə aldığı bu əsərdə erməni Baxşı Azərbaycan milli dəyərlərimizin incilərindən olan milli musiqimizi dərindən mənimsəmiş, az qala erməniçiliyini Azərbaycan milli mənəviyyatı ilə zənginləşdirmiş bir ruha, mənəviyyata sahiblənməyə nail olmuşdur. Bu əsərlə Mirzə Cəlil Azərbaycan ədəbiyyatında milli özünəqayıdış, mövcudluğun təməlində milli ruh, milli-mənəvi dəyərlər və mənəviyyatın mənimsənilməsi ideyasının dayandığının əks olunduğu ən kamil bədii əsər yaratmaqla yanaşı ümümbəşəri duyğulara da yer vermiş, insanın humanistliyini göstərmişdir. Bütün bu sadalananlar xalqımızın psixologiyasında, dünyagörüşündə tarixən yer alan milli və bəşəri dəyərlərin bir-birilə necə çulğalaşıb doğmalaşdığını göstərir. Bu gün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2016-cı ili Azərbaycanda “Multikulturalizm ili” elan edərkən məhz xalqımızın tarixi kökündə formalaşan və bu gün də yaşayan möhtəşəm mənəvi, elmi və siyasi qaynaqlara əsaslanır. Cənab İlham Əliyev öz ulu siyasi sələfinin yolunu ləyaqətlə davam etdirərək bütün dünyaya bəyan edir: “Azərbaycanda multikulturalizm dövlət siyasətidir və onun alternativi yoxdur!” Bu, həqiqətən, belədir. Nizaminin, Füzulinin, Axundzadənin, Seyid Əzimin, Mirzə Cəlilin, Cavidin, Abdulla Şaiqin və yüzlərlə, minlərlə Azərbaycan ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi və publisistik söz ustadlarının alternativ yoxdur, ola da bilməz! Ədəbiyyat 1. Xalid Əlimirzəyev. Dahi sənətkar, böyük vətəndaş (C.Məmmədquluzadənin həyatı, dövrü, mühiti, ədəbi-ictimai fəaliyyəti). Baki, “Elm və təhsil”, 2010, 684 səh.
|