Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- OĞUZDA YAŞAYAN UDİLƏRİN VƏ YƏHUDİLƏRİN ÖZÜNƏMƏXSUSLUĞU VƏ ORTAQ DƏYƏRLƏR
- Mixail Bejanov
- Jora Keçaari
- Şimax Şeydanı (Simax Barux oğlu Yuşvayevi)
- İbrahim Dağlı (İbrahim Rəhim oğlu Rəhimov)
- İshaq Abram (İshaq Abram oğlu Abramov)
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 195
2. “Qurani-Kərim”in Azərbaycan dilində mənaca tərcüməsi. Bakı, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2014, 465 səh. 3. Məmmədquluzadə Cəlil. Əsərləri. IV cilddə, I cild, Bakı, “Öndər nəşriyyat”, 2004, 664 səh. 4. Məmmədquluzadə Cəlil. Əsərləri. IV cilddə, IV cild, Bakı, “Öndər nəşriyyat”, 2004, 472 səh. 5. “Molla Nəsrəddin” jurnalı, 12 avqust, 1907.
R.Sh.Akhmedova Multicultiralism is Jalil Mammedguluzade's creativity. Summary
To respect the poeple who belong to different religious, longuages and to call the name of these folks honorably and to give your warm friendship and love take a important and special part in the creativity of the poets of middle-ages and renaissance period and the educationist –democrat writers. Jalil Mammedguluzade place among these poets.The poet gave a wide range multicultural values in his stories, norratives, dramatic works, article and fuilleton and expressed human values with nationality in his creative.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 196
Oğuz rayon İcra Hakimiyyətində YYÇİ və HMÜ Komissiyanın məsləhətçi-psixoloqu yusifrza1951@mail.ru
(Folklor, ədəbiyyat və maddi mədəniyyət nümunələri əsasında) Açar sözlər: Oğuz, udi, yəhudi, folklor, ədəbiyyat, maddi mədəniyyət Key words: Oghuz, udi, jes, folk, literature, material culture
Azərbaycan keçmişdə və bu gün də müxtəlif etnosların, müxtəlif dinlərin dinc, yanaşı yaşadığı bir ölkə olmuşdur. Azərbaycan dünyaya müasir bəşər sivilizasiyasının əlifbası olan Maq sivilizasiyasını, Kür-Araz mədəniyyətini, dünyanın “başlanğıclar kitabı” olan “Avesta”nı bəxş etmişdir (4, s. 85, 86, 140). Ulu mədəniyyətə, zəngin milli və bəşəri dəyərlərə malik Azərbaycan bu gün dünyada multikulturalizmin vətənidir, üç nəhəng dünyəvi dinin- xristianlıq, islam və iudaizm dinlərinin yaşadığı nadir ölkədir, çoxsaylı etnosların mehriban qardaşlıq ailəsidir. Azərbaycanda yaranmış və formalaşmış multikultural dəyərlər sisteminin və modelinin ən yaxşı nümunəsini kiçik Oğuz rayonunda da görmək olar. Bu gün Oğuz Azərbaycan Respublikasının yeganə rayonudur ki, burada üç dünyəvi din-xristianlıq, islam və iudaizm yanaşı yaşayır, bu dinlərə etiqad edən etnosların dini icmaları və onların ibadət evləri olan kilsə, məscid və sinaqoqlar fəaliyyət göstərir. Hazırda Oğuz rayonunda azərbaycanlılarla yanaşı ləzgilər, udilər, yəhudilər, ruslar, avarlar, məhsəti türkləri, kürdlər, tatarlar, ukraynalılar, gürcülər, talışlar və s. xalq və etnik qrupların nümayəndələri yaşayırlar. Oğuz bütün bu insanların isti ana qucağıdır. Məqalədə Oğuz rayonunda yaşayan xristian udilərin və iudaist yəhudilərin folklorunda, ədəbiyyatında və maddi mədəniyyətində özünəməxsusluq və ortaq mənəvi dəyərlərdən bəhs olunur. Azərbaycanın nadir aborigen etnoslarından biri olan udilər haqında ilk yazılı məlumatları antik yunan müəllifləri Strabon, Herodot, K.Ptolomey, VII əsr Alban (Azərbaycan) tarixçisi Musa Kalankaytuklu və başqaları vermişlər. Udilər Qafqaz Albaniyası dövlətinin (e.ə.III əsr-b.e.VIII əsri) 26 tayfasından biri olmuşdur. Onlar 313-cü ildə digər alban tayfaları kimi xristianlığı qəbul etmiş, öz etnik varlıqlarını bu günədək qoruyub saxlamış və xristianlıqda qalmışlar. Azərbaycan udilərin tarixi vətənidir. Hazırda onlar toplu halda yalnız Qəbələ rayonundakı Nic qəsəbəsində və Oğuz rayonunun mərkəzi Oğuz şəhərində yaşayırlar. Oğuzda bu etnosun Alban- Udin xristian dini icması fəaliyyət göstərir. Dini ibadətlərini Oğuz şəhərinin şərq tərəfindəki Qeriqets (udi dilində “müqəddəs yer” deməkdir) kilsəsində icra edirlər. Nic udilərindən fərqli olaraq Oğuz udiləri xristianlığın pravoslav məzhəbindədirlər. Danışıq dilləri Qafqaz dilləri ailəsinin Nax- Dağıstan qrupuna aiddir. Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində udi dili tədris olunsa da Oğuz şəhərində onların sayı az olduğundan (100 nəfərə yaxın) udi uşaqları şəhərdəki 1 saylı tam orta məktəbin rus bölməsində təhsil alırlar. Udi folklorundan nümunələri ilk dəfə Vartaşen kənd (indiki Oğuz şəhəri) ziyalısı Mixail Bejanov 1890-cı ildə Tiflis şəhərində çap etdirdiyi “Vartaşen kəndi və onun sakinləri haqqında qısa məlumat” adlı məqaləsində vermişdir (10,s.102). Daha sonra Nic qəsəbə sakini, udi yazarı Jora Keçaari Vartaşen (Oğuz) və Nic udilərindən topladığı nağıl, rəvayət, əfsanə, atalar sözləri, lətifə və s. folklor nümunələrini “Ocaq başında rəqs” (12), udilərin ənənəvi elçilik, nişan və toy mərasimlərinin təsvirini və şərhini isə “Udilərdə ənənəvi toy mərasimləri” (6) adlı kitablarında çap etdirmişdir. Folklorşünas alim Mətanət Yaqubqızının tərtib etdiyi və ön söz yazdığı “Azsaylı xalqların folkloru” (3) kitabında da avarlar, saxurlar və ingiloylarla yanaşı udilərin də udi və Azərbaycan dillərində kifayət qədər müxtəlif folklor nümunələri toplanmışdır. Udi etnosunun bədii təfəkkürünün məhsulu olan bu nümunələrdə udilərin adət -ənənləri, mərasim və ayinləri, arzu, istək və düşüncələri canlı və lakonik şəkildə ifadə edilmişdir. Udi xalqının mənəvi dünyasından soraq verən bu nümunələr öz məzmununa, ifadə tərzinə görə azərbaycanlıların folkloru, şifahi xalq
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 197
ədəbiyyatı nümunələri ilə səsləşir. Məsələn, “Şahzadə və Şahvələd” nağılında deyilir ki, kasıb ata dolandıra bilmədiyinə görə üç qızını meşədə azdırır. Bacılar xilas olub padşahın sarayına gətirilir. Gənc padşah balaca bacı ilə evlənir. Bu bacıdan başından qızıl tökülən bir oğlu, gümüş tokülən bir qızı doğulur. Paxıllığı tutan böyük bacılar mamaçanın əli ilə uşaqları su arxına atıb yerinə it küçükləri qoyurlar. Balaca bacı cəzalandırılır. Dəyirmançı Şahzadə və Şahvələd adlı bu uşaqları xilas edib böyüdür. Lakin tapırğa olduğunu bilən uşaqlar yenidən meşəyə qaçırlar. Uzun mübarizədən sonra həqiqət üzə çıxır. Paxıl və xəyanətkar bacılar at quyruğuna bağlanılmaqla öldürülür. Xeyir şər üzərində qələbə çalır (12, s.14-20). Udi “Şahzadə və Şahvələd” nağılı Azərbaycan nağıllarından “Üç bacı” (1, s.164), “Qırx Qönçə xanım” (2, s.80) nağılları ilə oxşardır, sanki bir kökdən qidalanan budaqlardır, hadisələrin təsviri, sujet eynilik təşkil edir. “Tubul pəhləvanın sərgüzəştləri” adlı rəvayətdə (12, s.33) Tubulun yenilməz gücündən, qoçaqlığından, basılmazlığından danışılır. Tubul təkbaşına iri kötükləri dəzgaha qaldırar, palçığa batmış arabanı dartıb çıxarar, kəl boyunduruğu yoğunluğunda qarağacı kökündən qoparıb burar, güləşdiyi pəhləvanların belini yerə vurardı. Lakin Zal oğlu Rüstəmə bənzəyən bu oğuz oğlu həm də ağıllı, üzüyola və sakit adam idi. Tubul pəhləvanın Sarısu çayının yaxınlığında Şəki xanının pəhləvanı ilə güləşdiyi, onu məğlub etdiyi yer indi də el arasında “pəhləvanlar yurdu” adı ilə tanınır. Tubul pəhləvanın qeyri-adi gücü, pəhləvanlıq məharəti Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq dastanı “Koroğlu”dakı Dəmirçioğlunun (9,s.105), Azərbaycan nağılı “Beçə dərviş nağılı”ndakı Cahangiri (2,s.110) xatırladır. Axı, eyni coğrafi mühit, eyni tarixi tale hər iki xalqın mənəvi aləmində də oxşar izləri buraxmışdır. Udi lətifələrinə Molla Nəsrəddin lətifələrində olduğu kimi yığcamlıq, hazırcavablıq, kəskin, tutarlı cavablar, məzəli, həm də düşündürücü sonluqlar xasdır. Məsələn, rəhmətə getmiş udi ilə vidalaşmağa gələn tay-tuşlarından biri tabutdakı mərhumu görəndə ürəyi gedib yıxılır. Üzünə su çiləyib onu ayıldırlar və soruşurlar ki, vəziyyətin necədir? Yerə yıxılmış udi cavab verir ki, tabutdakına baxanda yaxşıdır (12,s.72) . Udi lətifələrindəki söz və ifadələr, üslub tərzi, tərbiyəvi təsir imkanları, insanda xoş ovqat yaratmaq meylləri, məkan və məişət təsvirləri Azərbaycan lətifələri ilə üst-üstə düşür. Yalnız bu lətifələrdəki briqadir Kever, kəndbaşı Bulum, sürücü Kəprəş, quyruq Bəhər kimi şəxs adlarından, Komrod (pir), Qaritapaq (qəbiristanlıq), küz (torpaq zolağı), baç (saxsı küpün ağzına qoyulan dəyirmi hamar daş), baldamacı (çörək növü) kimi yer, əşya və s. adlarından bilinir ki, söhbət müdrik udilərdən gedir (12,s.61-97). Folklor nümunələrində və bu gün Oğuzda yaşayan udilərin danışıqlarında rast gəldiyimiz güzgü, nağıl, padşah, naxırci, bay-bay, zoğal, dokqaz, fağır və s. sözlər Azərbaycan dilinə aid sözlərdir. Belə sözlər udi dilində çoxdur. Udilər ataya bava, anaya nanay, günəşə beğ, aya xaş, oda arux, çaya çəy və s. deyirlər. Udi dilində və folklorunda arxaikləşmiş Azərbaycan sözləri yaşamaqdadır. Məsələn, “beğ”-Günəş (3,s.41-43) “Avesta”dan gələn od-Günəş-Allah məzmunlu “booq-boq-bay”sözünün fonetik variantıdır ki, avropalılar bu sözlə Allaha “boq” deyirlər (4,s.263). Udi atalar sözlərində deyilir: Savadsız adam kordu, Ağıl yaşda deyil başdadı, Çox istəyən azdan da olar, Suya çatmamış paltarını soyunma, İki qarpızı bir əldə tutmaq olmaz, İt hürər, karvan keçər, Yaxşı qız üç dənə oğlanın yerini verir, Yavan çörək olsun, təmiz ürək olsun və s. (3,s.71-76). Udi xalq təfəkkürünün məhsulu olan bu qiymətli incilərin Azərbaycan xalq təfəkküründən qaynaqlandığı göz önündədir. Oğuzda, həmçinin Nicdə yaşayan müasir udilərin yazılı ədəbiyyatı folklorları ilə müqayisədə zəngin deyil. Düzdür, mənbələr alban əcdadlı Arranın nəslindən olan yerli uti ziyalısı Beniaminin V əsrin əvvəllərində 52 işarədən ibarət Azərbaycan-alban əlifbasını tərtib etdiyini, bu əlifba əsasında qədim udi dilində VI-VII yüzilliklərdə Albaniyada (Qafqaz Albaniyası) yetərincə zəngin orijinal və tərcümə ədəbiyyatının yarandığını, İncilin alban dilinə çevrilərək işlədildiyini, katalikos
ədəbiyyat, elm və mədəniyyət xadimlərinin yaşayıb yaratdıqları barədə məlumatlar verilmişdir (10,s. 27-28; 11,s. 53;14,s. 5-6). Deməli, o dövrdə şeirlər, hekayələr, ağılar, fəlsəfi risalələr yazılır, kafedral kilsələrdə və dövlət tikintilərində yazılar həkk olunurdu. Lakin bütün bunlar ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə məhv edilmiş, yandırılmış, yaxud Tərtər çayına atılmışdır (11,s.53). Bizə
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 198
yalnız Musa Kalankaytuklunun əski erməni dili olan qrabarcaya tərcümə edilərək orijinalı məhv edilmiş “Alban tarixi” kitabında qorunub saxlanılan, şair Dəvdəyin yazdığı “Cavanşirin ölümünə ağı” adlı 140 misralıq qəsidə gəlib çatmışdır. Bu qəsidədə şair Dəvdək doğma alban xalqının, doğma diyarının ağır vəziyyətini, matəmini, böyük hökmdar Cavanşirin ölümündən doğan kədəri təsvir edir (11,s.56). Oğuz (keçmiş Vartaşen) ədəbi mühitində udi şair və yazıçılarına rast gəlmirik. Udi ədəbi meydanında az-çox tanınan Nicli yazar Georgi Keçaaridir. Onun Azərnəşrdə udi dilində “Nana osba” və “Orayin” adlı şeir kitabları çap olunmuşdur (6,s.2). Oğuzda yaşayan udilərin bugünkü maddi mədəniyyətlərində keçmiş zəngin etnik əlamətlərin izləri demək olar ki, qalmamışdır. Onların evləri də, geyimləri də, milli yeməkləri də azərbaycanlılarda olduğu kimidir. Udilər bir və ya iki mərtəbəli müasir evlərdə yaşayır, azərbaycanlılar kimi geyinirlər. Gündəlik yeməklərində borş, dolma, düyüdən bişirilmiş sıyıqlar, xəmir xörəkləri, mərasim yeməklərində qızardılmış toyuq əti, fırlama, soyutma (udilər buna “yaxni” də deyirlər ki, bu da azərbaycanlıların “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarından gələn “yəxni” sözünü xatırladır (10,s.122) plov, siyox və s. istifadə olunur. Yeməklərin çeşidi, tərkibi kimi adları da azərbaycanlılarda olduğu kimidir. Bu gün Oğuz şəhərində albanların yadigarı hesab edilən 3 qədim Alban-xristian məbədi mövcuddur. Onlardan 2-si yerli əhəmiyyətli tarixi adilə kimi dövlət tərəfindən qorunur. Eramızın IV-VI əsrlərində (biri XVIII əsrdə) tikildiyi təxmin edilən monastır tipli bu məbədlərdən Oğuz şəhərinin cənub-şərqindəki “Qeriqets”(“müqəddəs yer”) adlanan məbəddə udilər hazırda öz dini ayinlərini icra edirlər. Hər il may ayında keçirdikləri Pasxa bayramında udilər bu müqəddəs yerə gedib şam yandırır, nəzir qoyur, dualar oxuyurlar. Yonulmuş çay, sönmüş əhəng daşları, dulusçuluq sexində bişirilmiş qırmızı kərpic və əhəng məhlulu ilə inşa edilmiş Alban məbədlərinin qibləgahları ənənəvi olaraq şərqə tərəfdir. Azərbaycanı, o cümlədən Oğuzu özlərinə ikinci vətən seçmiş, uzun illər ərzində bu torpaqda yerli əhali ilə dinc şəraitdə, anlaşma içində yaşayan xalqlardan biri də dağ yəhudiləridir. Onlar XVII əsrdə Dağıstanın Axtı rayonundan Vartaşenə (indiki Oğuz) gələrək burada məskunlaşmışlar (8,s.76-85) Dağ yəhudiləri (bu adı onlara Qafqazı işğal edən ruslar vermişlər) Oğuz şəhərinin cənub- qərbində yaşayırlar. 1989-cu ildə burada onların sayı 586 nəfər, 1999-cu ildə 179 nəfər idisə, hazırda Oğuz şəhərində 85 nəfər yəhudi yaşayır (13,s.7). SSRİ-nin dağıldığı, Azərbaycanın öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdiyi ilk illərdə (1990-2000) onlar İsrailə və digər yerlərə köçüb getmişlər. Oğuz rayonunda dağ yəhudilərinin dini icması fəaliyyət göstərir. Oğuz şəhərində 1849-cu və 1897-ci illərdə tikilmiş, son illərdə əsaslı təmir edilmiş 2 sinaqoqları var. Bu ibadət evlərində onlar öz dini ayinlərini icra edirlər. Oğuzun dağ yəhudiləri iudaizmin ortadoksal istiqamətinə mənsubdurlar. Dilləri fars dili qrupuna aiddir. Uşaqları Oğuz şəhərindəki tam orta məktəblərdə Azərbaycan dilində təhsil alır. Yəhudilər daha çox kənd təsərrüfatı işləri və ticarətlə məşğul olurlar. Oğuzun yerli etnosları ilə uzun illər boyu mehriban bir şəraitdə yaşayan dağ yəhudilərinin özlərinə məxsus adət-ənənələri, həyat tərzləri, folkloru, ədəbiyyatı, maddi mədəniyyəti vardır. Folklor və ədəbiyyatlarında bu özünəməxsusluq azərbaycanlıların folklor və ədəbiyyatı ilə bir bulağın iki gözü kimi qaynayır, durulaşır, şəffaflaşır və eyniləşir. Oğuzlu yəhudi şair İbrahim Dağlının “Həyat təranələri” adlı şeirlər kitabında toplayıb dərc etdirdiyi yəhudi müdrik sözlərində oxuyuruq: Vicdan bütün qanunlardan üstündür, İnsanı qəlbən isindirən vətəndir, Qadın insan cəmiyyətinin incə və zərif məxluqu, kişinin yaxın dostu, ömür-gün yoldaşı və sahibidir, Dünyanı tərbiyə idarə edir, Xeyirxahlıq ad gətirər, bədxahlıq ad itirər (7,s. 47-48). Bu müdrik sözlər Şərq təfəkkürünün, Azərbaycan düşüncəsinin yəhudi təzahürüdür ki, onları bir-birindən ayırmaq çətindir. Yaxud, kitabda verilmiş lətifələrə diqqət yetirək: “Axırıncı qızı ərə verən kişi arvadına:-Heç olmasa bunu əri ilə yanımızda saxlayaq. Arvad: - Hansı qız yanımızda deyil ki, bu yanımızda olmasın?!”, “Xəsis kişi evindən pulun tən yarısının oğurlandığını həyəcanla müvəkkilə bildirir. Müvəkkil:- Arvadın qılığına girsən taparsan.” “Qonşudan dadlı xörək iyi duyan və qərib səs eşidən arvad sevincək: -A kişi, qonşuda deyəsən, qonaqlıq var, tərpən. Kişi: – Qoy otursunlar, fürsəti fövtə verən deyiləm” (7,s.50-53). Bu lətifələrdə də udi lətifələrində olduğu kimi Molla Nəsrəddin lətifələrinə xas olan yığcamlıq, hazırcavablıq, oxşar məişət mühitinin təsviri vardır.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 199
Oğuzda doğulub boya-başa çatmış dağ yəhudilərindən Simax Şeydanın, İbrahim Dağlının, İshaq Abramın Azərbaycanın müxtəlif nəşriyyatlarında şeir kitabları çap olunmuşdur. Onlar əsasən Azərbaycan dilində yazıb yaradırlar. Hazırda Almaniyada yaşayan Şimax Şeydanı (Simax Barux oğlu Yuşvayevi) nəinki Oğuzda, Azərbaycanda, həm də İsraildə, Almaniyada və bir çox başqa yerlərdə tanıyır və sevirlər. Simax Şeyda 20-dək kitabın müəllifidir. Şeirləri Azərbaycan və tat dillərindədir. Onun qələmindən çoxsaylı uşaq şeirləri, qəzəllər, poemalar, mənzum pyeslər çıxmış, Azərbaycan şairlərinin şeirlərini dağ yəhudilərinin dilində çevirmişdir. Azərbaycan və İsrail Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Simax Şeyda yaradıcılığının ana xəttini vətən və el məhəbbəti, saflıq, səmimiyyət, uşaqlara sevgi, doğma Azərbaycana bağlılıq, yurd həsrəti, mühacir yaşantısından doğan nisgil təşkil edir. Simax Şeyda yazır: “Biz Azərbaycanda yaşayan dağ yəhudiləri bu ölkənin mədəniyyəti və ədəbiyyatından bəhrələnmişik. Ana dili kitabımız “Ana dili” və “Əlifba” olub. Analarımız laylamızı azəri və yəhudi dillərində oxuyublar. Dahi Xaqaninin, Nizaminin, Nəsiminin, Sabirin, Səməd Vurğunun, Mikayıl Müşfiqin, Rəsul Rzanın şeirləri ruhumuzu oxşayıb, bizə məhəbbət hissi aşılayıb...” (15,s.5). Bu sözlərdəki səmimiyyət iki xalq arasındakı böyük məhəbbətdən, dostluqdan, qardaşlıqdan, əbədi bağlılıqdan soraq verir. Simax Şeyda harada yaşasa da onun yaddaşından doğma vətəni Azərbaycanı, onun Qarabağ dərdini silmək mümkün deyil: ... Ürəyi yaralı, qəlbi yaralı, Vətəndən aralı, eldən aralı, Gəzirəm qürbətdə “Qarabağ” deyə, Ötüşür günlərim ağlı, qaralı (15,s.13). Simax Şeydanın yəhudi dilində yazdığı şeirlərində işlətdiyi gül, gülbədən, hürmət, mühübbət, səvgili, güzəl, insan, bəbə, bəfasız və s. sözlər şairin poeziya dilinin Azərbaycan ədəbi dilindən qaynaqlandığını göstərir. İbrahim Dağlı (İbrahim Rəhim oğlu Rəhimov) Oğuzda müxtəlif rəhbər vəzifələrdə işləmiş hörmətli şəxslərdən biridir. İndi təqaüddədir. Poeziya vurğunudur və “Həyat təranələri” adlı Azərbaycan dilində yazdığı şeirlər kitabının müəllifidir. İbrahim Dağlı qələmini müxtəlif mövzularda sınamış, şərəfli, ləyaqətli, namuslu, vətənpərvər, alicənab, doğrucul olmaq kimi insani keyfiyyətləri tərənnüm etmişdir! O yazır:
...Həsrətlə keçsə də güzarın, Dağlı,
Həyatın keçsə də qaralı-ağlı,
Sevindir qəlbləri ülfətli sözlə (7,s.6). Iki cavan övladını itirmiş şairin “Həyat” adlı şeirinin bu bir bəndində didaktik ovqatla yanaşı nikbin bir ruh da öz əksini tapmışdır. Şairin “Yadımdadı” adlı 24 bəndlik şeiri Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasını xatırladır:
...Nənəm çörək bişirərdi təndirdə
Alabaş da dolanardı yanımda, Pişiklər də miyoldardı dalında (7,s.30). İbrahim Dağlının şeirləri yəhudi xalqının Oğuzlu oğlunun iki xalqın dostluq bağçasında açılmış solmayan çiçəkləridir.
2010-cu ildə onun “Şirvannəşr”də “Eşitdiklərim, gördüklərim, düşündüklərim” adlı bir kitabı işıq üzü görmüşdür. Bu kitabda İshaq Abramın Azərbaycan dilində yazdığı təmsilləri, qəzəlləri, mənzum hekayələri və s. şeirləri ilə yanaşı yəhudi xalqının tarixinə, həyat və məişətinə dair araşdırmaları da verilmişdir. Şair öz təmsillərində həyatda rast gəldiyi eybəcərliklərə gülür, onları kəskin şəkildə tənqid edir. “Pərdənin Bayraqla bəhsi” təmsilində çox sirləri gizlətdiyi, hamının ona nəvaziş etdiyi, arxasında gözəllərin pıçıldaşdığı, çəkilməsə səhərin açılmadığı ilə öyünən, döyüşlərdə ağappaq olan, cırılaraq deşilən Bayrağa tənə edən Pərdəyə Bayraq deyir: ...Bir az səbr elə balam, çox qaldırma gövdəni, Arxa ipin qırılsa, başın yeri süpürər (8,s.15). “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 200
İshaq Abram da İsrailə köçüb orada yaşamağına baxmayaraq Oğuzun, Azərbaycanın, Azərbaycan dilinin həsrətini çəkir, vətənindən, doğma qızından ayrı yaşaya bilmədiyini “İsraildən qızıma məktub” adlı şeirində belə etiraf edir:
... Dil bilmirəm danışım, danışmağa adam yox, Milyonlarla adam var, alışmağa adam yox,
Azərbaycan dilini ana dilim bilmişəm, O dil burda keçməyir, Azərə öyrəşmişəm (8,s.55). Ədəbi yaradıcılıqları barədə qısa söhbət açdığım yəhudi mənşəli hər üç oğuzlu şairin (Simax Şeyda, İbrahim Dağlı, İshaq Abram) şeirləri Oğuz eli ədəbiyyatının Azərbaycan ədəbiyyatı adlı nəhəng dənizə verdiyi bir kiçik büllur damladır. Bu damla tolerant mühitli Oğuzda yaşayan müxtəlif etnosların dostluq, qardaşlıq, mehribanlıq və həmrəylik ruhu ilə yoğrulmuşdur. Oğuz yəhudilərinin də vaxtilə başqa etnoslardan fərqlənən maddi mədəniyyət nümunələri (geyimləri, xörəkləri, tikililəri və s.) bu gün ümumi Azərbaycan mədəniyyətindən qidalanaraq ona qaynayıb qarışmış, ortaq bir forma almışdır. Indi yalnız kişilərin bir hissəsi, xüsusilə Ravilər (yəhudi mollası ) sinaqoqda ibadət zamanı başlarına yastılaşmış papaq və ya Kipa (araqçın) qoyurlar. Sevimli xörəkləri tikə ətlə bişirilən dolmalı aş (Oşərpəği), tərəvəz borşu (Turşi), üstünə ət qoyulan lobyalı aş (Oşlibyoyi), Südlüplov (Şirplov) və s.-dir. Oğuz yəhudilərinin müasir evləri də udi evləri kimi azərbaycanlılrın, yaxıd Oğuzda yaşayan digər etnosların evlərindən fərqlənmir. Düzdür, uzaq keçmişlərdə köçkün həyat keçirdiklərinə görə evlərin küçəyə baxan hissəsinə pəncərə qoymaz, 2-ci mərtəbəyə giriş pilləkəni birinci mərtəbənin içərisindən olardı. Lakin indi belə hal yoxdur. Yəhudilər suyu, elektrik işığı, təbii qazı olan geniş pəncərəli, aynabəndli, 3-4 və daha çox otaqlı yaraşıqlı evlərdə yaşayırlar. Dağ yəhudilərinin Oğuz şəhərində 2 sinaqoqu var. Yonulmuş çay daşı və qırmızı kərpicdən tikilmiş bu ibadət evlərinin memarlıq üslubu kilsə və məscidlərdən fərqlənir Divar, qapı, pəncərə və tavan özlərinə xas milli ornamentlərlə bəzədilmişdir. Sinaqoqlarda qiblə şərqə-Yerusəlimə doğrudur. Yəhudi sinaqoqları həm də ziyarətgah rolunu oynayır, qapıları hər kəsin üzünə açıqdır, burada nəzir qutuları var, şam yandıran masa quraşdırılmışdır. Sinaqoqlara daim çoxlu xarici qonaq, turist, yerli xristian və müsəlmanlar gəlir, bu müqəddəs Allah evlərini ziyarət edirlər. Azərbaycan xalqının dahi oğlu Heydər Əliyev demişdir: “Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olar”. Oğuz rayonu da dünya multikulturalizminin mərkəzi olan Azərbaycan dövlətinin çoxdinli, çoxmillətli zəngin tolerant bölgəsidir. Biz bu tolerantlıqla, bu zənginliklə fəxr edirik! Ədəbiyyat: Yüklə 6,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|