Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV FƏSIL: MÜXTƏLİF ÖLKƏLƏRDƏ MİLLİ AZLIQLARIN, AZSAYLI XALQLARIN VƏ ETNİK QRUPLARIN DİLİNİN, DİNİNİN VƏ MƏDƏNİYYƏTİNİN İNKİŞAFI İLƏ BAĞLI
- AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN ƏDƏBİ-BƏDİİ QAYNAQLARI
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 377
MÜXTƏLİF ÖLKƏLƏRDƏ MİLLİ AZLIQLARIN, AZSAYLI XALQLARIN VƏ ETNİK QRUPLARIN DİLİNİN, DİNİNİN VƏ MƏDƏNİYYƏTİNİN İNKİŞAFI İLƏ BAĞLI APARİLAN DÖVLƏT SİYASƏTİ BÖLMƏ 7 – AĞAMUSA AXUNDOV SALONU Əbülfəz Quliyev AMEA-nın müxbir üzvü ebulfezamanoglu@yahoo.com
İctimai və siyasi model olaraq multikulturalizm cəmiyyətdə mövcud olan etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərə münasibətdə dövlətin apardığı konkret siyasəti əks etdir. Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunları və qarşıda duran vəzifələrə dair iclasında Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan çoxmillətli ölkədir, bu, bizim böyük sərvətimizdir: "Azərbaycan nümunəsi göstərir ki, müxtəlif dinlərin, millətlərin nümayəndələri bir yerdə, qardaşlıq, dostluq şəraitində yaşaya bilərlər. Azərbaycan bundan sonra da çalışacaq ki, ölkə daxilində bütün bu məsələlər sağlam zəmində həll olunsun, regionda və dünyada dinlərarası, sivilizasiyalararası dialoq daha da dərinləşsin". Bu məqsədlə ölkə başçısı 2016-cı ili Azərbaycanda "Multikulturalizm ili" elan edib. Prezident bildirib ki, "Azərbaycan nümunəsi göstərir ki, multikulturalizm yaşayır". Etnik və dini dəyərlərin toqquşma və qarşıdurma vasitəsinə çevrildiyi bir vaxtda bu, Prezidentin dünyaya bir mesajı, bir çağırışı kimi başa düşülməlidir. Çox sevindirici haldır ki, 2008-ci ildən başlayaraq Azərbaycan həm coğrafi, həm tarixi, həm də mədəni əsaslara malik olan multikulturalizmi inkişaf etdirdi. Çünki ölkəmizdə bütün xalqların nümayəndələri əsrlər boyu bir ailə kimi yaşamaqdadırlar, tolerantlıq yüksək səviyyədədir və böyük əksəriyyət multikulturalizmə “hə” deyir. Onu da qeyd edək ki, siyasi- mədəni və siyasi- etnik coğrafiya olaraq Azərbaycan həmişə çoxkomponentli və mozaik daxili mikrostruktura malik olub. Bu cür zəngin mədəni keçmiş isə müasir cəmiyyətimizin əsas multikultural və tolerant keyfiyyətlərini müəyyən edir. Bu isə kütləvi sosial təfəkkürün və sosial fəlsəfənin Azərbaycan modelini yaradir. Multikulturalizmin Azərbaycan modeli hazırda Azərbaycanda dövlət tərəfindən dəstəklənir və qlobal mədəni sistemə milli dəyərlərimizin aparıcı komponentlərindən biri kimi təqdim edilir. Beləliklə, multikulturalizm bu gün Azərbaycanda gedən demokratik proseslərin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Şübhəsiz, Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanın demokratik inkişaf sahəsində real təcrübəsi azdır. Amma mənəvi təcrübəsi böyükdür. Dastanlarımızdan, nağıllarımızdan, klassik ədəbi nümunələrimizdən qədim demokratik prinsiplərlə bağlı yetərincə misal və nümunələr göstərmək olar. Tarix boyu Azərbaycan mənəvi həyatında tolerantlıqdan xeyli danışmaq mümkündür. Bunlar, təbii ki, multikultural tərzin Azərbaycan cəmiyyətinə öncədən xas olmasına bir sübutdur. "Azərbaycan multikulturalizminin qaynaqları" seriyasından ilk kitablar ("Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları; "Azərbaycan multikulturalizminin elmi-fəlsəfi və publisistik qaynaqları"; "Azərbaycan multikulturalizminin siyasi və hüquqi qaynaqları") bu mənbələrin ədəbiyyatda, publisistikada, siyasi müstəvidə nə qədər zəngin olduğunu göstərir. Bu baxımdan bu yaxınlarda Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin “Azərbaycan multikulturalizminin qaynaqları seriyasından nəşr etdiyi “Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi- bədii qaynaqları” adlı kitab xüsusilə diqqəti cəlb edir. Elmi redaktor akademik Kamal Abdullanın kitaba yazdığı ön sözdə göstərildiyi kimi milli-kultural əhvalın, tolerant durumun klassik ədəbiyyatımızda əsrlər boyu formalaşan və konkret bədii nümunələrdə yaşayan təzahürü çoxşaxəli və çoxistiqamətlidir. Bəşəriyyəti bütöv kimi dərk etmək istəyi, ayrı-ayrı xalqları mənəvi xətlərlə birləşdirən amilləri aramaq ehtiyacı, dinləri bir-birinə yaxınlaşdırmaq cəhdi, hər kəsi mərhəmətə, şəfqətə, başqasının dərdinə acımağa dəvət kimi dəyərlər ədəbiyyatımızın dərin qatda pərvaz edən “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 378
ruhunun göstəricisidir. Minillik tarixə malik klassik ədəbiyyatımızın hər bir nümayəndəsi bu dəyərləri nəinki qəbul etmiş, hətta onları öz dünyagörüşünə çevirmişdir. Məhz buna görə də Azərbaycan multikulturalizmini bədii yaradıcılıq müstəvisində nəzərdən keçirmək zərurəti meydana çıxmışdır. Kitaba ulu mənəviyyat abidəmiz Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarından XX əsrin əvvəllərinə kimi ədəbi-bədii qaynaqlardan tolerantlıq, multikulturalizmlə bağlı olan bədii nümunələr, parçalar, fraqmentlər daxil edilmişdir. Qəhrəmanlıq dastanlarımızın sırasında xüsusi yer alan və ən qədim yazılı abidə olan “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında maraqlı multikultural və tolerant əhvalın təsvirinə rast gəlirik. Dastandakı qəhrəmanların müsəlman kimi dindarlığı mühafizəkarlardan xeyli uzaq bir məzmundadır. Qorqud qəhrəmanlarının tapındığı din sözün əsl mənasında tanrı dinidir. Oğuz türkünün Tanrıya təması mistik aləmə qapılanların, məbədlərdə gün keçirənlərin ibadətindən fərqli məzmundadır. Bu məzmun sırf həyat müstəvisində və təktanrılığın insan üçün nəzərdə tutulan təyinatına tamamilə uyğun gəlir. Bu baxımdan “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı” boyunda multikultural dəyərlər daha qabarıq şəkildədir. Qanturalı evlənmək üçün Trabzonun xristian hökmdarının qızı Selcan xatunu seçir. Hekayə boyu Selcan xatuna dini baxımdan heç bir ögeylik göstərilmir. Əksinə, onun qəhrəmanlığının təsvirində məhrəm bir münasibət ifadə olunur. Məlumdur ki, XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında intibah dövrü hesab edilir. Təsadüfi deyil ki, XII əsrin söz ustalarından, mütəfəkkirlərindən Eynülqüzzat Həmədani Miyanəçi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Nizami Gəncəvi, Şihabəddin Sührəverdi və başqalarının əsərlərindən alınmış multikulturalizmlə əlaqədar bədii nümunələrə kitabda geniş yer verilmişdir. Dahi Nizaminin bədii təfəkkürü multikulturalizm impulsları ilə yüklü bir məzmunda olduğundandır ki, onun milyonlarla müsəlman oxucusu, öz dillərinə tərcümələrdə onun əsərlərini oxuyan xristianlar, yəhudilər, buddistlər və b. zaman-zaman bu ovqatı yaşamalı olurlar. Makedoniyalı İskəndərə həsr etdiyi "İskəndərnamə" poemasında yunan fatehi öz vətənində görmədiyi bir çox real hadisələrə həyatın möcüzələri kimi baxır. Əsərdə ən əhəmiyyətli mədəni hadisə İsgəndərin "başçısızlar" ölkəsinə gəlib çıxmasıdır. O, buradakı insanların həyatı, düşüncəsi, bərabərliyə əsaslanan ictimai idarə üsulunu gördükdə heyrət edir. Nəhayət, İsgəndər şimal zülmətində dirilik suyunun olması xəbərini eşidir və oraya yol tapmaq istəyir, əbədi həyat axtarır. İsgəndər Xızır peyğəmbərlə zülmətə gedərkən yolu azır, Xızır isə əbədiyyət suyunu tapıb içir və bu haqda İsgəndərə xəbər verir. Beləliklə, İskəndər Yunanıstanda deyil, şərqə səyahətləri dövründə görüb öyrəndiyi şərq mədəniyyətləri, şərq elmi-fəlsəfi dünyagörüşü nəticəsində əqli təkamülün zirvəsi olan peyğəmbərlik məqamına yüksəlir. Bu cəhətdən "İskəndərnamə" Nizaminin bədii-fəlsəfi yaradıcılığında son kamil intibah əsəridir. Öz həyatı ilə də dahi şair multikultural ruhlu bir insan olmuşdur. Yazdığı əsərə görə Dərbənd hakiminin ona hədiyyə kimi göndərdiyi cariyəni məzhəb və dil ayrılığına baxmayaraq sevmiş və Afaq adlı bu qızla evlənmişdir. Bu faktın özü XII əsr Gəncəsində belə hadisəyə tolerant münasibət bəsləyən bir cəmiyyətdə mümkün ola bilərdi. Kitabda N.Gəncəvinin xüsusilə “İsgəndərnamə” poemasından multikulturalizmlə əlaqədar maraqlı nümunələr verilmişdir. Kitabda XVII əsr Azərbaycan şairi Rüknəddin Məsud Məsihi “Vərqa və Gülşah” əsərindən də nümunələr gözə çarpır. Bu əsərin müəllifinin adı belə multikulturalizm baxımından diqqəti cəlb edən faktdır. Kitabda böyük maarifçi şairimiz Seyid Əzim Şirvaninin tolerantlıqla bağlı fikirlərinə də yer verilmişdir Seyid Əzim yazırdı: Demə bu kafər, ol müsəlmandı, Hər kimin elmi var, o, insandı. Kitabda böyük dövlət xadimi Nəriman Nərimanovun “Bahadır və Sona”, C.Məmmədquluzadənin “Kamança” əsərindən gətirilən nümunələr multikulturalizmin Azərbaycanda bütün dövrlərdə xalqların həyat tərzi olduğunu açıq şəkildə göstərməkdədir. Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” dramında şeyxin xristian gözəlinə aşiq olması faktının bədii ədəbiyyatda ifadə olunması Azərbaycanda hələ qədim dövrlərdə müxtəlif dinlərə etiqad edən insanların anlaşma əsasında bir arada yaşadığını ədəbiyyatda yansıması diqqəti cəlb edir. Arzu edirik ki, bu kitabın sonrakı dövrləri əhatə edən hissəsi də nəşr edilsin, oxucuları sevindirsin.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 379
Yrd. Doç. Dr. Selçuk Seçkin Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi selcukseckin@gmail.com MAKEDONYA CUMHURİYETİ’NDE MÜSLÜMAN AZINLIĞIN DİNİ VE KÜLTÜREL YAPILARININ DURUMU
Key words: Macedonia, Ottoman, Muslim, historical buildings, Minorities Makedonya coğrafi konum olarak güneyde Ege Denizi ve Aliakmon (Bistrica) nehrine, kuzeyde Şardağı, Üsküp Karadağı (Skopska Crna Gora), Kozjak ve Osogovo dağlarına. doğuda Mesta (Nestos) nehrine ve batıda Korab, Jablanica, Mokra ve Pindos dağlarına kadar uzanan bir bölgeyi tanımlamaktaydı. Bu sınırlar içinde Selanik (Thessalonike), Manastır ve Üsküp gibi vilayet merkezlerini ve çok sayıda kaza merkezini de içermekteydi [7, s. 439]. Günümüzde bu coğrafya Yunanistan, Makedonya ve Bulgaristan arasında paylaşılmış durumdadır. Çalışmamızı oluşturan ve Makedonya Cumhuriyeti topraklarını içeren bölgenin Osmanlı kuvvetleri tarafından fethi, Osmanlı Devleti’nin erken dönemlerinde gerçekleşmiştir. Süleyman Paşa, Şehzade Murad ile Evrenos ve Hacı İlbey gibi komutanların faaliyetleriyle 1361’de Edirne, 1363’de Filibe’nin fethi sonrasında 5 Aralık 1366’da birleşen Hristiyan güçleri ile Osmanlı kuvvetleri karşılaşmış Çirmen Savaşı olarak bilinen bu çarpışmayı Osmanlı ordusu kazanmıştır. Bu savaş Osmanlıların Batı Trakya ve Makedonya topraklarına yayılmasını sağlamıştır. Evrenos Bey ve Hacı Halil Paşa’nın askeri başarılarıyla Vardar Nehri’nin doğusu Osmanlı hakimiyetine girmiştir. 1380 İştip, 1382’de Manastır ve Pirlepe, 1385’te de Ohri fethedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı güçlerine karşı Balkan güçleri ittifak oluşturmuş bu askeri güç Kosova Ovası’nda Osmanlı ordusu ile karşılaşmıştır. Osmanlı ordusu savaşı kazanmış fakat savaş alanında 1. Murad, kendisine yaklaşan bir Sırplı elçi tarafından öldürülmüştür. Yerine geçen Yıldırım Bayezid, Rumeli’deki fetihlere devam etmiş, Evrenos ve Paşa Yiğit Beyleri bölgedeki fetihleri yapmakla görevlendirmiş, Üsküp 6 Ocak 1392 tarihinde Paşa Yiğit Bey tarafından fethedilmiştir [10, s. 156]. Daha sonra bölge 19. yüzyıldaki idari yapılanmada evliye-i selâse(Selanik-Manastır-Kosova) sınırları içerisinde kalmıştır. Balkan devletleri tarafından 1912 yılında kurulan ittifak ile Osmanlı Devleti’ne karşı savaş ilan edilmiş bu savaş sonrasında Mayıs 1913’te imzalanan Bükreş Anlaşması ile bölgede Osmanlı hakimiyeti sona ermiş, Makedonya, Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan arasında bölge paylaşılmıştı. II. Balkan Savaşı, 1. ve 2. Dünya Savaşı sırasında Makedonya topraklarında sınırlar zaman zaman değişmiştir. Makedonya, 1944’de Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti’nin ilk anayasasının yapılmasıyla bu birliğe eşit bir federal birim olarak katılmış, 8 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilan ederek bu haliyle siyasi varlığını günümüze değin sürdürmüştür [17]. Makedonya’da yaşayan etnik halkların oranına devletin resmi istatistik kurumunun 2002 yılı verileriyle bakıldığında, ülkede çoğunluğun 1.297.981 kişiyle Makedonlara ait olduğu görülmektedir. Genel nüfusun %64,18ine tekabül eden bu oran dışında, 509.083 kişiyle Arnavutlar ikinci en kalabalık etnik gruptur. %25,17ye tekabül eden bu oran sonrasında Türkiye’ye yaşanan göçler nedeniyle oranı hızla düşmüş olan Türkler 3. etnik grup olarak karşımıza çıkar. 77.959 kişilik nüfusa sahip Türkler ülkenin % 3,85 lik nüfusuna sahiptir. Sözü edilen bu etnik gruplar dışında ülkede Çingeneler, Sırplar, Boşnaklar, Ulahlar’da yaşamaktadır. Dinsel açıdan ülkedeki yaşama bakıldığında nüfusun % 64,7’si Ortodoks kilisesine bağlı Hristiyanlardan, %34,3’ü ise Müslümanlardan oluşmaktadır. Makedonya’da Arnavut, Türk, Boşnak, Çingeneler Müslüman olduğu gibi kendilerine “torbeş” denilen Müslüman Makedonlar da bulunmaktadır [3]. Resmi olarak verilen rakamlar ülkede yaşayan Müslüman azınlık tarafından pek kabul görmemektedir. Ülkedeki çeşitli etnik kökenden Müslümanlar, günümüzde nüfusun Müslüman-Hristiyan olarak %50-%50 oranında hatta Müslüman oranının daha fazla da olduğunu ileri sürmektedirler [14, s. 121-147] [13, s.113] [16]. Ülkedeki Müslümanlara ait tarihsel kimliği olan dini ve kültürel yapılar daha çok Üsküp, Manastır, Ohri, Struga gibi büyük şehirlerde yoğunlaşmaktadır. Osmanlı dönemi yapıları olarak “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 380
karşımıza çıkan taşınmaz kültürel varlıklarının önemli bir kısmı zaman içerisinde yok olmuş veya kalıntı şeklinde günümüze ulaşmıştır. Bu durumun sebeplerine bakıldığında, öncelikle zaman içerisinde doğal yollarla yıpranan yapıların ağır maliyetler gerektiren bakımı yapılmadığı için kendi haline bırakılması ve zamanla yağmur suyu gibi doğal aşındırıcılarla yıpranarak yok olduğu görülmektedir. Müslüman nüfusun çeşitli dönemlerde yaşadığı kitlesel göçler sonucu bölgeyi terk etmesiyle sahipsiz ve işlevsiz kalan yapılar da yıkılmaya terk edilmiştir. İkinci olarak özellikle Yugoslavya Halk Cumhuriyeti döneminde imar uygulamaları sebebiyle şehir merkezlerinde ve yol güzergâhlarında kalan yapıların yıktırıldığını, bu sebeple de pek çok yapının yok olduğu görülmektedir. Sadece Üsküp ve çevresindeki Osmanlı dönemi dokusunun zarar görmesine neden olan büyük feilaketlere bakıldığında, 1555 depremi, 1689’da Avusturya ordusunun kenti ateşe vermesi, 1908 çarşı yangını, 18. ve 19. yüzyılda Vardar Nehri taşkınları ve son olarak da 1963 yılındaki büyük deprem tarihi yapılarda önemli tahribatlara neden olmuştur[4, s.32]. Özellikle kırsal kesimde köy camilerinin önemli oranda tahrip olmasına neden olan bir başka etken ise eski yapının yıkılarak yerine yeni camilerin yapılmasıdır. Bazen de yeniden yapılırcasına yapılan onarımlar sonucu tarihi yapıların kimliği yok olmaktadır. Son olarak ise 2001 yılında yaşanan iç savaşta tarihi yapılar hedef olarak seçilmiş ve Manastır, Pirlepe, İştip ve Kavadarcı bölgelerinde pek çok cami kundaklanmıştır. Balkan Savaşları sırasında Makedonya’nın Bulgaristan sınırına yakın ve sürekli el değiştiren bölgelerinde de buna benzer yıkımlar görülmüştür. Aradan yirmi yılı aşan bir zaman süreci geçmesine rağmen bu eserler hâlâ onarılmadan kalıntı halinde şehir merkezlerinde durmaktadır. Makedonya’daki Osmanlı dönemi yapılarından doğal tahribattan fazlaca etkilenmemiş yapılar yanında, onarılarak korunmuş şekliyle günümüze ulaşan yapılar da bulunmaktadır. Bunlar daha çok Üsküp’te yer almaktadır. Üsküp çarşısında Bedesten, Sulu Han, Kapan Han, Davut Paşa Hamamı, Kurşunlu Han, Postane, Vilayet Konağı başta olmak üzere kullanımı devam eden yapılar, köprüler, sivil mimarlık örnekleri onarılarak günümüze ulaşmıştır. Günümüzde ise başta Makedonya Cumhuriyeti’nin üniversite ve koruma kurullarıyla koordineli olarak Türkiye Cumhuriyeti’ne bağlı kurumlardan, TİKA olmak üzere, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Vakıflar Genel müdirlüğü gibi pek çok kurum ve şahsi girişimlerle onarım faaliyetleri yürütülmektedir. Öncelikle Üsküp’teki acil onarım gerektiren camilerin onarımına başlandığı, bugün ise taşrada ve diğer şehirlerde onarım çalışmalarının yapılmaya devam edildiği görülmektedir. Günümüze ulaşamayan Osmanlı dönemi eserlerine bakıldığında kent belleğinde yer etmiş yapılardan ilk akla gelen Burmalı Cami’dir [6, s.22]. Karlı İli Beyi Mehmet Bey tarafından yapılan yapı 1925 yılında yerine orduevi yapmak için yıktırılmıştır. Vardar Nehri’nin kenarında Taş Köprü’nün yakınında olan yapı kitabesine göre 1495 tarihinde tarihinde yapılmıştır. Üst örtüsü ve minaresiyle farklı özellikler gösteren yapıya ait kalıntılar bugün Islahhane Parkı’nda yer almaktadır. Bu yapı dışında Üsküp Fatihi Paşa Yiğit Bey, İbn-i Payko, Faik Paşa, Muradiye, Yelen Kapan Camileri günümüze ulaşmayan Osmanlı dönemi yapılarından sadece bir kaçıdır. Günümüze ulaşan anıt niteliğindeki yapılara bakıldığında külliyenin parçası olarak karşımıza çıkan Sultan Murat Camii erken tarihli örneklerdendir. 1436 tarihli caminin yanında medrese, mektep, iki türbe ve saat kulesi de bu bütünlük içinde değerlendirilmelidir. Yapı yüksek bir tepe üzerine inşa edilmiş olup etrafı avlu duvarı ile çevrilmiştir. Yangınlardan ve son olarak da 1963 depreminde hasar gören yapı çeşitli defalar onarılsa da günümüzde ana beden duvarlarında görülen derin yarıklar ve ahşap aksamda görülen tahribattan dolayı acil onarıma ihtiyaç duymaktadır [8, s.39]. Üsküpte yer alan erken tarihli bir başka yapı da İshak Bey(Alaca) Cami’dir. Cami dışındaki diğer birimleriyle külliye niteliğinde olan yapının türbesindeki çinilerden dolayı Alaca Camii olarak da bilinmektedir. Ters T planlı olan yapı 16. yüzyılda genişletilmiş, 1963 depremi sonrasında da ağır hasar görmüştür. Söz konusu son onarım yapının aldığı ağır tahribatın izlerini silememiş, duvarlarda, üst örtüde tekrar onarım gerektirecek durumu gelmiştir. Ayrıca onarım dönemin teknik bilgisiyle yapıldığı için özgün formdan uzaklaşmış uygulamalar da bulunmaktadır [15]. Üsküp’te en bilinen camilerden biri de Gazi İsa Bey Camii’dir. Külliyenin ana yapısı konumundaki cami vakfiye kaydına göre 1470 tarihini taşımaktadır. Ters T planlı yapı 1963 depreminde hasar görmüş, son cemaat yeri yıkılmış, duvarlarında ve kubbelerde çatlaklar oluşmuş ve minare külahı düşmüştür. Deprem sonrası gerçekleştirilen restorasyonda manzara resimleri ve “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 381
süsleme unsurları özgünlüğünü kaybetmiştir. Taşıyıcı duvarlarda derin çatlakların izleri günümüze kadar gelmiştir. Büyük boyutlu camilerden bir diğeri de II Bayezid’in vezirlerinden Murad Paşa tarafından 1504 tarihinde yapılan cami 1689 yangınından etkilenmiş üst örtüsü ve son cemaat yeri de farklılaşmıştır. Yapıya ayrıca duvarlarda açılmayı önleyici payanda ilaveleri yapılsa da bu cami de duvarlarındaki derin yarıklardan dolayı acil onarıma ihtiyaç gösteren yapılardandır [12, s.94-96] Sözünü ettiğimiz camiler dışında da pek çok yapı benzer durumda veya özgünlüğünü kaybedecek şekilde onarıma tabi tutulmuştur. Son yıllarda Türk-Makedon ortak komisyonları tarafından restorasyonları yapılan Mustafa Paşa Camii (1492) bunun en güzel örneklerinden biridir. Ayrıca daha küçük boyutlardaki 1550 tarihli Dükkancık Camii de 1963 depremi sonrası hasar görmüş sadece bir cephesi ayakta kalabilmişti. Yapılan onarımla bu yapı da günümüze ibadete açık hale gelmiştir. Önemli Osmanlı edebiyatçısı ve şairlerinden Aşık Paşa, Üsküp’te kadılık görevinde de bulunmuş ve 1571 yılında vefat etmiştir. Gazi Baba Mezarlığı içerisinde yer alan türbesi 1963 yılında depremde zarar görüp yıkılmıştır. Son yıllarda bu türbe de ihya edilerek eski görünümünü kazanmıştır. İhya edilen bir başka yapı da Arasta Camii’dir. Üsküp’te inşa edilen erken tarihli yapılardan olan harabe halindeki yapı Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından onarılarak günümüze ulaşmıştır. Depremde zarar gören küçük boyutlu camilerde onarımlar günümüzde de devam etmektedir. Kurumlar yanında şahsi girişimlerle de arkeolojik kazılar yapılarak, onarım faaliyetleri yapılmıştır. Bunlardan Üsküp kökenli bir aileye mensup Türk işadamı Şarık Tara’nın çabasıyla Gazi İshak Bey Türbesi ve Paşa Yiğit Bey Türbesi ortaya çıkartılarak onarılmıştır. Makedonya Cumhuriyeti’nin Üsküp’ten sonra önemli bir diğer yerleşimi Manastır’dır. Şehirde Ahmet Şerif Camii (1849/50) yılında yapılmış olup, bugün ev olarak kullanılmaktadır. Manastır’da Eski Türk çarşısı içerisinde yer alan bir başka yapı da Hacı Mahmut Bey Camii’dir. Evliya Çelebi’ye göre 1565 yılında yapılan cami 1876 yılında onarılmıştır. 1. Dünya Savaşı’nda hasar görmüş, yıkıntı halinde medresesi ile onarılmayı beklemektedir. Tamir deposu olarak kullanılan bir başka yapı da Hoca Ahmet Efendi(Koca Kadı) Camii’dir. 1530 yılında inşa edilen yapı, süsleme unsurlarını hâlâ barındırmasına rağmen kötü bir kullanımla karşı karşıyadır. Araba garajı olarak kullanılan bir diğer cami ise 16. yüzyıl yapısı olan İsa Fakih Camii’dir. Bakımsız halde günümüze ulaşan bir başka cami de Paftalı Camii’dir. 16. yüzyılın başlarına tarihlenen yapı cemaate yetmediği için hemen yanına yeni cami yapılmış ve cami türbe olarak kullanılmıştır. Onarılmış yapılardan biri Hamza Bey Camii’dir. Araştırmacılar tarafından 16. yüzyıla tarihlendirilen cami, ibadete açık yapılardan birisidir. 17. yüzyıla tarihlenen fakat daha erken tarihli bir yapı olduğunu düşündüğümüz Hasan Baba Camii ve türbesi de günümüze onarılmış halde ulaşmıştır. 1905 tarihinde yapılan Hatuniye Camii’de korunmuş durumdadır [18, s.112-113]. Şehir merkezinde büyük boyutlu üç camiden Haydar Kadı Camii kitabesine göre 1561-2 tarihlidir. Kare plan şemasında tromplarla geçişin sağlandığı üzeri kubbe örtülü, iki minareli yapı 1912 yılında Osmanlıların Manastır’dan çekilmesi sırasında top atışıyla zarar görmüş, minaresi yıkılmıştır. Bugün Vakıflar Genel müdirlüğü tarafından onarılmaktadır. Bir diğer büyük boyutlu cami İshak Çelebi Camii’dir. Vakfiyesi’ne göre 1506-7 yıllarında yapılan cami onarımı bu yıl TİKA tarafından tamamlanarak ibadete açılmış durumdadır. Manastır merkezde saat kulesinin hemen karşısında yer alan Kadı Mahmut Efendi Camii (Yeni Cami) 2001 yılında meydana gelen iç savaşta zarar görme tehlikesiyle karşı karşıya kalmış, daha sonra caminin çevresinde ve temel seviyesine yakın bölümlerde yapılan kazılarla alt yapıda farklı dönemlere ait kalıntılar olduğu gerekçesiyle cami vakıflar idaresine devredilmemiş ve yaşanan gerginlik sonucu müze olarak değerlendirilmesine karar verilmiştir. Yapının içerisinde 16. yüzyıla ait çiniler bulunmakta, yapım tarihi de bu yüzyıla denk gelmektedir. 1994 yılında yaşanan çatışmalar sırasında da zarar gören bir başka yapı Dört ayak Türbesi’dir. Manastır’da bakımı yapılan Musevi Mezarlığı’nın hemen karşısında bakımsız haldeki Osmanlı Mezarlığı’nın içerisinde yer alan yapı baldeken tiptedir [5]. İki önemli yerleşim dışında Ohri, Struga, Gostivar, Kirçova, Kalkandelen, Debre, İştip, Strumica, Veles, Kumanova da Osmanlı dönemine ait tarihsel yapıları barındıran başlıca yerleşim yerleridir. Makedonya’nın Bulgaristan sınırındaki yerleşimlerde ise Bulgar işgali ve sonrasındaki süreçte hemen hemen tüm Osmanlı yapıları yok edilmiştir. Sadece altın ve gümüş madeniyle ünlü olan ve Osmanlı darphanesinin bulunduğu Kratova’da kuleevler ve köprüler önemli oranda |