Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

377

 

 

 

 

IV FƏSIL:  

MÜXTƏLİF ÖLKƏLƏRDƏ MİLLİ AZLIQLARIN, AZSAYLI XALQLARIN VƏ 

ETNİK QRUPLARIN DİLİNİN, DİNİNİN VƏ MƏDƏNİYYƏTİNİN İNKİŞAFI İLƏ BAĞLI 

APARİLAN DÖVLƏT SİYASƏTİ  

 

BÖLMƏ 7 – AĞAMUSA AXUNDOV SALONU 

 

                                                                             Əbülfəz Quliyev 

                                                                      AMEA-nın müxbir üzvü 

                                                             [e-mail] 

 

AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİNİN ƏDƏBİ-BƏDİİ QAYNAQLARI 

İctimai və siyasi model olaraq multikulturalizm cəmiyyətdə mövcud olan etnik, irqi, dini və 

mədəni müxtəlifliklərə münasibətdə dövlətin apardığı konkret siyasəti əks etdir. 

Nazirlər  Kabinetinin  2015-ci  ilin  sosial-iqtisadi  inkişafının  yekunları  və  qarşıda  duran 

vəzifələrə dair iclasında Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan çoxmillətli ölkədir, 

bu,  bizim  böyük  sərvətimizdir:  "Azərbaycan  nümunəsi  göstərir  ki,  müxtəlif  dinlərin,  millətlərin 

nümayəndələri bir yerdə, qardaşlıq, dostluq şəraitində yaşaya bilərlər. Azərbaycan bundan sonra da 

çalışacaq ki, ölkə daxilində bütün bu məsələlər sağlam zəmində həll olunsun, regionda və dünyada 

dinlərarası, sivilizasiyalararası dialoq daha da dərinləşsin". 

Bu məqsədlə ölkə başçısı 2016-cı ili Azərbaycanda "Multikulturalizm ili" elan edib. Prezident 

bildirib ki, "Azərbaycan nümunəsi göstərir ki, multikulturalizm yaşayır". 

Etnik  və  dini  dəyərlərin  toqquşma  və  qarşıdurma  vasitəsinə  çevrildiyi  bir  vaxtda  bu, 

Prezidentin dünyaya bir mesajı, bir çağırışı kimi başa düşülməlidir. 

Çox sevindirici haldır ki, 2008-ci ildən başlayaraq Azərbaycan həm coğrafi, həm tarixi, həm 

də  mədəni  əsaslara  malik  olan  multikulturalizmi  inkişaf  etdirdi.  Çünki  ölkəmizdə  bütün  xalqların 

nümayəndələri əsrlər boyu bir ailə kimi yaşamaqdadırlar, tolerantlıq yüksək səviyyədədir və böyük 

əksəriyyət multikulturalizmə “hə” deyir. 

Onu  da  qeyd  edək  ki,  siyasi-  mədəni  və  siyasi-  etnik  coğrafiya  olaraq  Azərbaycan  həmişə 

çoxkomponentli  və  mozaik  daxili  mikrostruktura  malik  olub.  Bu  cür  zəngin  mədəni  keçmiş  isə 

müasir cəmiyyətimizin əsas multikultural və tolerant  keyfiyyətlərini müəyyən edir. Bu isə kütləvi 

sosial təfəkkürün və sosial fəlsəfənin Azərbaycan modelini yaradir. Multikulturalizmin Azərbaycan 

modeli  hazırda  Azərbaycanda  dövlət  tərəfindən  dəstəklənir  və  qlobal  mədəni  sistemə  milli 

dəyərlərimizin aparıcı komponentlərindən biri kimi təqdim edilir. 

Beləliklə,  multikulturalizm bu gün Azərbaycanda gedən demokratik proseslərin ayrılmaz 

tərkib hissəsi kimi çıxış edir. 

Şübhəsiz, Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanın demokratik inkişaf sahəsində 

real təcrübəsi azdır. Amma mənəvi təcrübəsi böyükdür. Dastanlarımızdan, nağıllarımızdan, klassik 

ədəbi  nümunələrimizdən  qədim  demokratik  prinsiplərlə  bağlı  yetərincə  misal  və  nümunələr 

göstərmək  olar.  Tarix  boyu  Azərbaycan  mənəvi  həyatında  tolerantlıqdan  xeyli  danışmaq 

mümkündür.  Bunlar,  təbii  ki,  multikultural  tərzin  Azərbaycan  cəmiyyətinə  öncədən  xas  olmasına 

bir sübutdur. "Azərbaycan multikulturalizminin qaynaqları" seriyasından ilk kitablar ("Azərbaycan 

multikulturalizminin  ədəbi-bədii  qaynaqları;  "Azərbaycan  multikulturalizminin  elmi-fəlsəfi  və 

publisistik  qaynaqları";  "Azərbaycan  multikulturalizminin  siyasi  və  hüquqi  qaynaqları")  bu 

mənbələrin ədəbiyyatda, publisistikada, siyasi müstəvidə nə qədər zəngin olduğunu göstərir. 

Bu  baxımdan  bu  yaxınlarda  Bakı  Beynəlxalq  Multikulturalizm  Mərkəzinin  “Azərbaycan 

multikulturalizminin  qaynaqları  seriyasından  nəşr  etdiyi  “Azərbaycan  multikulturalizminin  ədəbi-

bədii  qaynaqları”  adlı  kitab  xüsusilə  diqqəti  cəlb  edir.  Elmi  redaktor  akademik  Kamal  Abdullanın 

kitaba  yazdığı  ön  sözdə  göstərildiyi  kimi  milli-kultural  əhvalın,  tolerant  durumun  klassik 

ədəbiyyatımızda əsrlər boyu formalaşan və konkret bədii nümunələrdə yaşayan təzahürü çoxşaxəli 

və  çoxistiqamətlidir.  Bəşəriyyəti  bütöv  kimi  dərk  etmək  istəyi,  ayrı-ayrı  xalqları  mənəvi  xətlərlə 

birləşdirən  amilləri  aramaq  ehtiyacı,  dinləri  bir-birinə  yaxınlaşdırmaq  cəhdi,  hər  kəsi  mərhəmətə, 

şəfqətə, başqasının dərdinə acımağa  dəvət kimi dəyərlər ədəbiyyatımızın dərin qatda pərvaz edən  

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

378

 

 

 

 

ruhunun  göstəricisidir.  Minillik  tarixə  malik  klassik  ədəbiyyatımızın  hər  bir  nümayəndəsi  bu 

dəyərləri  nəinki  qəbul  etmiş,  hətta  onları  öz  dünyagörüşünə  çevirmişdir.  Məhz  buna  görə  də 

Azərbaycan multikulturalizmini bədii yaradıcılıq müstəvisində nəzərdən keçirmək zərurəti meydana 

çıxmışdır.  Kitaba  ulu  mənəviyyat  abidəmiz  Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanlarından  XX  əsrin 

əvvəllərinə  kimi  ədəbi-bədii  qaynaqlardan  tolerantlıq,  multikulturalizmlə  bağlı  olan  bədii 

nümunələr, parçalar, fraqmentlər daxil edilmişdir. 

Qəhrəmanlıq dastanlarımızın sırasında xüsusi yer alan və ən qədim yazılı abidə olan  “Kitabi-

Dədə Qorqud” dastanında maraqlı multikultural və tolerant əhvalın təsvirinə rast gəlirik. Dastandakı 

qəhrəmanların  müsəlman  kimi  dindarlığı  mühafizəkarlardan  xeyli  uzaq  bir  məzmundadır.  Qorqud 

qəhrəmanlarının  tapındığı  din  sözün  əsl  mənasında  tanrı  dinidir.  Oğuz  türkünün    Tanrıya  təması 

mistik  aləmə  qapılanların,  məbədlərdə  gün  keçirənlərin    ibadətindən  fərqli  məzmundadır.  Bu 

məzmun  sırf  həyat  müstəvisində  və  təktanrılığın insan    üçün  nəzərdə    tutulan  təyinatına  tamamilə 

uyğun  gəlir.  Bu  baxımdan  “Qanlı  Qoca  oğlu  Qanturalı”  boyunda  multikultural  dəyərlər  daha 

qabarıq  şəkildədir.  Qanturalı  evlənmək  üçün  Trabzonun  xristian  hökmdarının  qızı  Selcan  xatunu 

seçir.  Hekayə  boyu    Selcan  xatuna  dini  baxımdan  heç  bir  ögeylik  göstərilmir.  Əksinə,  onun 

qəhrəmanlığının təsvirində məhrəm bir münasibət ifadə olunur. 

Məlumdur ki, XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında intibah dövrü hesab edilir. Təsadüfi deyil ki, 

XII əsrin söz ustalarından, mütəfəkkirlərindən Eynülqüzzat Həmədani Miyanəçi, Məhsəti Gəncəvi, 

Xaqani  Şirvani,  Mücirəddin  Beyləqani,  Nizami  Gəncəvi,  Şihabəddin  Sührəverdi  və  başqalarının 

əsərlərindən alınmış multikulturalizmlə əlaqədar bədii nümunələrə kitabda geniş yer verilmişdir.  

Dahi  Nizaminin  bədii  təfəkkürü  multikulturalizm  impulsları  ilə  yüklü  bir  məzmunda 

olduğundandır  ki,  onun  milyonlarla  müsəlman  oxucusu,  öz  dillərinə  tərcümələrdə  onun  əsərlərini 

oxuyan  xristianlar,  yəhudilər,  buddistlər  və  b.  zaman-zaman  bu  ovqatı  yaşamalı 

olurlar.  Makedoniyalı İskəndərə həsr etdiyi "İskəndərnamə" poemasında yunan fatehi öz vətənində 

görmədiyi  bir  çox  real  hadisələrə  həyatın  möcüzələri  kimi  baxır.  Əsərdə  ən  əhəmiyyətli  mədəni 

hadisə İsgəndərin "başçısızlar" ölkəsinə gəlib çıxmasıdır. O, buradakı insanların həyatı, düşüncəsi, 

bərabərliyə  əsaslanan  ictimai  idarə  üsulunu  gördükdə  heyrət  edir.  Nəhayət,  İsgəndər  şimal 

zülmətində dirilik suyunun olması xəbərini eşidir və oraya yol tapmaq istəyir, əbədi həyat axtarır. 

İsgəndər Xızır peyğəmbərlə zülmətə gedərkən yolu azır, Xızır isə əbədiyyət suyunu tapıb içir və bu 

haqda  İsgəndərə  xəbər  verir.  Beləliklə,  İskəndər  Yunanıstanda  deyil,  şərqə  səyahətləri  dövründə 

görüb  öyrəndiyi  şərq  mədəniyyətləri,  şərq  elmi-fəlsəfi  dünyagörüşü  nəticəsində  əqli  təkamülün 

zirvəsi olan peyğəmbərlik məqamına yüksəlir. Bu cəhətdən "İskəndərnamə" Nizaminin bədii-fəlsəfi 

yaradıcılığında son kamil intibah əsəridir.  

Öz  həyatı ilə də dahi şair  multikultural ruhlu bir insan olmuşdur. Yazdığı əsərə görə Dərbənd 

hakiminin  ona  hədiyyə  kimi  göndərdiyi  cariyəni  məzhəb  və  dil  ayrılığına  baxmayaraq  sevmiş  və 

Afaq adlı bu qızla evlənmişdir. Bu faktın özü XII əsr Gəncəsində belə hadisəyə tolerant münasibət 

bəsləyən  bir  cəmiyyətdə  mümkün  ola  bilərdi.  Kitabda  N.Gəncəvinin  xüsusilə  “İsgəndərnamə” 

poemasından multikulturalizmlə əlaqədar maraqlı nümunələr verilmişdir. 

Kitabda XVII əsr Azərbaycan şairi Rüknəddin Məsud Məsihi “Vərqa və Gülşah” əsərindən də 

nümunələr gözə çarpır.  Bu əsərin  müəllifinin  adı  belə multikulturalizm baxımından diqqəti  cəlb 

edən faktdır. 

Kitabda böyük maarifçi şairimiz  Seyid Əzim Şirvaninin tolerantlıqla bağlı fikirlərinə də yer 

verilmişdir Seyid Əzim  yazırdı: 

Demə bu kafər, ol müsəlmandı, 

Hər kimin elmi var, o, insandı. 

Kitabda  böyük  dövlət  xadimi  Nəriman  Nərimanovun  “Bahadır  və  Sona”, 

C.Məmmədquluzadənin 

“Kamança” 

əsərindən 

gətirilən 

nümunələr 

multikulturalizmin 

Azərbaycanda bütün dövrlərdə xalqların həyat tərzi olduğunu açıq şəkildə göstərməkdədir. 

Hüseyn  Cavidin  “Şeyx  Sənan”  dramında  şeyxin  xristian  gözəlinə  aşiq  olması  faktının  bədii 

ədəbiyyatda  ifadə  olunması  Azərbaycanda  hələ  qədim  dövrlərdə  müxtəlif  dinlərə  etiqad  edən 

insanların anlaşma əsasında bir arada yaşadığını ədəbiyyatda yansıması diqqəti cəlb edir. 

Arzu  edirik  ki,  bu  kitabın  sonrakı  dövrləri      əhatə  edən  hissəsi  də  nəşr  edilsin,  oxucuları 

sevindirsin. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

379

 

 

 

 

Yrd. Doç. Dr. Selçuk Seçkin 

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi 

[e-mail] 

 

MAKEDONYA CUMHURİYETİ’NDE MÜSLÜMAN AZINLIĞIN DİNİ VE 

KÜLTÜREL YAPILARININ DURUMU 

 

Anahtar kelimeler : Makedonya, Osmanlı, Müslüman, Tarihi Yapılar, Azınlık 

Key words: Macedonia, Ottoman, Muslim, historical buildings, Minorities 

 

Makedonya  coğrafi  konum  olarak  güneyde  Ege  Denizi  ve  Aliakmon  (Bistrica)  nehrine, 

kuzeyde  Şardağı,  Üsküp  Karadağı  (Skopska  Crna  Gora),  Kozjak  ve  Osogovo  dağlarına.  doğuda 

Mesta  (Nestos)  nehrine  ve  batıda  Korab,  Jablanica,  Mokra  ve  Pindos  dağlarına  kadar  uzanan  bir 

bölgeyi tanımlamaktaydı. Bu sınırlar içinde Selanik (Thessalonike), Manastır ve Üsküp gibi vilayet 

merkezlerini ve çok sayıda kaza merkezini de içermekteydi  [7, s. 439].  Günümüzde bu coğrafya 

Yunanistan, Makedonya ve Bulgaristan arasında paylaşılmış durumdadır. 

Çalışmamızı  oluşturan  ve  Makedonya  Cumhuriyeti  topraklarını  içeren  bölgenin  Osmanlı 

kuvvetleri  tarafından  fethi,  Osmanlı  Devleti’nin  erken  dönemlerinde  gerçekleşmiştir.  Süleyman 

Paşa, Şehzade Murad ile Evrenos ve Hacı  İlbey  gibi komutanların  faaliyetleriyle 1361’de Edirne, 

1363’de  Filibe’nin  fethi  sonrasında  5  Aralık  1366’da  birleşen  Hristiyan  güçleri  ile  Osmanlı 

kuvvetleri karşılaşmış Çirmen Savaşı olarak bilinen bu çarpışmayı Osmanlı ordusu kazanmıştır. Bu 

savaş Osmanlıların  Batı Trakya ve Makedonya topraklarına  yayılmasını  sağlamıştır. Evrenos Bey 

ve  Hacı  Halil  Paşa’nın  askeri  başarılarıyla  Vardar  Nehri’nin  doğusu  Osmanlı  hakimiyetine 

girmiştir.  1380  İştip,  1382’de  Manastır  ve  Pirlepe,  1385’te  de  Ohri  fethedilmiştir.  Bu  dönemde 

Osmanlı güçlerine karşı Balkan güçleri ittifak oluşturmuş bu askeri güç Kosova Ovası’nda Osmanlı 

ordusu ile karşılaşmıştır. Osmanlı ordusu savaşı kazanmış fakat savaş alanında 1. Murad, kendisine 

yaklaşan  bir  Sırplı  elçi  tarafından  öldürülmüştür.  Yerine  geçen  Yıldırım  Bayezid,  Rumeli’deki 

fetihlere devam etmiş, Evrenos ve Paşa Yiğit Beyleri bölgedeki fetihleri yapmakla görevlendirmiş, 

Üsküp  6  Ocak  1392  tarihinde  Paşa  Yiğit  Bey  tarafından  fethedilmiştir  [10,  s.  156].  Daha  sonra 

bölge 19. yüzyıldaki idari yapılanmada evliye-i selâse(Selanik-Manastır-Kosova) sınırları içerisinde 

kalmıştır.  Balkan  devletleri  tarafından  1912  yılında  kurulan  ittifak  ile  Osmanlı  Devleti’ne  karşı 

savaş  ilan  edilmiş  bu  savaş  sonrasında  Mayıs  1913’te  imzalanan  Bükreş  Anlaşması  ile  bölgede 

Osmanlı  hakimiyeti  sona  ermiş,  Makedonya,  Sırbistan,  Bulgaristan  ve  Yunanistan  arasında  bölge 

paylaşılmıştı. II. Balkan Savaşı, 1. ve 2. Dünya Savaşı sırasında Makedonya topraklarında sınırlar 

zaman  zaman  değişmiştir.  Makedonya,  1944’de  Yugoslavya  Federal  Halk  Cumhuriyeti’nin  ilk 

anayasasının  yapılmasıyla  bu  birliğe  eşit  bir  federal  birim  olarak  katılmış,  8  Eylül  1991’de 

bağımsızlığını ilan ederek bu haliyle siyasi varlığını günümüze değin sürdürmüştür [17]. 

Makedonya’da yaşayan etnik halkların oranına devletin resmi istatistik kurumunun 2002 yılı 

verileriyle  bakıldığında,  ülkede  çoğunluğun  1.297.981  kişiyle  Makedonlara  ait  olduğu 

görülmektedir. Genel nüfusun %64,18ine tekabül eden bu oran dışında, 509.083 kişiyle Arnavutlar 

ikinci  en  kalabalık  etnik  gruptur.  %25,17ye  tekabül  eden  bu  oran  sonrasında  Türkiye’ye  yaşanan 

göçler nedeniyle oranı hızla düşmüş olan Türkler 3. etnik grup olarak karşımıza çıkar. 77.959 kişilik 

nüfusa  sahip  Türkler  ülkenin  %  3,85  lik  nüfusuna  sahiptir.  Sözü  edilen  bu  etnik  gruplar  dışında 

ülkede  Çingeneler,  Sırplar,  Boşnaklar,  Ulahlar’da  yaşamaktadır.  Dinsel  açıdan  ülkedeki  yaşama 

bakıldığında  nüfusun  %  64,7’si  Ortodoks  kilisesine  bağlı  Hristiyanlardan,  %34,3’ü  ise 

Müslümanlardan  oluşmaktadır.  Makedonya’da  Arnavut,  Türk,  Boşnak,  Çingeneler  Müslüman 

olduğu  gibi  kendilerine  “torbeş”  denilen  Müslüman  Makedonlar  da  bulunmaktadır  [3].  Resmi 

olarak  verilen  rakamlar  ülkede  yaşayan  Müslüman  azınlık  tarafından  pek  kabul  görmemektedir. 

Ülkedeki  çeşitli  etnik  kökenden  Müslümanlar,  günümüzde  nüfusun  Müslüman-Hristiyan  olarak 

%50-%50  oranında  hatta  Müslüman  oranının  daha  fazla  da  olduğunu  ileri  sürmektedirler  [14,  s. 

121-147] [13, s.113] [16]. 

Ülkedeki  Müslümanlara  ait  tarihsel  kimliği  olan  dini  ve  kültürel  yapılar  daha  çok  Üsküp, 

Manastır,  Ohri,  Struga  gibi  büyük  şehirlerde  yoğunlaşmaktadır.  Osmanlı  dönemi  yapıları  olarak 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

380

 

 

 

 

karşımıza çıkan taşınmaz kültürel varlıklarının önemli bir kısmı zaman içerisinde yok olmuş veya 

kalıntı  şeklinde  günümüze  ulaşmıştır.  Bu  durumun  sebeplerine  bakıldığında,  öncelikle  zaman 

içerisinde doğal yollarla yıpranan yapıların ağır maliyetler gerektiren bakımı yapılmadığı için kendi 

haline  bırakılması  ve  zamanla  yağmur  suyu  gibi  doğal  aşındırıcılarla  yıpranarak  yok  olduğu 

görülmektedir. Müslüman nüfusun çeşitli dönemlerde  yaşadığı kitlesel göçler sonucu bölgeyi terk 

etmesiyle  sahipsiz  ve  işlevsiz  kalan  yapılar  da  yıkılmaya  terk  edilmiştir.  İkinci  olarak  özellikle 

Yugoslavya Halk Cumhuriyeti döneminde imar uygulamaları sebebiyle şehir merkezlerinde ve yol 

güzergâhlarında  kalan  yapıların  yıktırıldığını,  bu  sebeple  de  pek  çok  yapının  yok  olduğu 

görülmektedir. Sadece Üsküp ve çevresindeki Osmanlı dönemi dokusunun zarar görmesine neden 

olan  büyük  feilaketlere  bakıldığında,  1555  depremi,  1689’da  Avusturya  ordusunun  kenti  ateşe 

vermesi,  1908  çarşı  yangını,  18.  ve  19.  yüzyılda  Vardar  Nehri  taşkınları  ve  son  olarak  da  1963 

yılındaki büyük deprem tarihi yapılarda önemli tahribatlara neden olmuştur[4, s.32]. Özellikle kırsal 

kesimde köy camilerinin önemli oranda tahrip olmasına neden olan bir başka etken ise eski yapının 

yıkılarak  yerine  yeni  camilerin  yapılmasıdır.  Bazen  de  yeniden  yapılırcasına  yapılan  onarımlar 

sonucu tarihi yapıların kimliği yok olmaktadır.  Son olarak ise 2001 yılında yaşanan iç savaşta tarihi 

yapılar  hedef  olarak  seçilmiş  ve  Manastır,  Pirlepe,  İştip  ve  Kavadarcı  bölgelerinde  pek  çok  cami 

kundaklanmıştır. Balkan Savaşları sırasında Makedonya’nın Bulgaristan sınırına yakın ve sürekli el 

değiştiren  bölgelerinde  de  buna  benzer  yıkımlar  görülmüştür.  Aradan  yirmi  yılı  aşan  bir  zaman 

süreci  geçmesine  rağmen  bu  eserler  hâlâ  onarılmadan  kalıntı  halinde  şehir  merkezlerinde 

durmaktadır.  

Makedonya’daki Osmanlı dönemi yapılarından doğal tahribattan fazlaca etkilenmemiş yapılar 

yanında, onarılarak korunmuş şekliyle günümüze ulaşan yapılar da bulunmaktadır. Bunlar daha çok 

Üsküp’te yer almaktadır. Üsküp çarşısında Bedesten, Sulu Han, Kapan Han, Davut Paşa Hamamı, 

Kurşunlu Han, Postane, Vilayet Konağı başta olmak üzere kullanımı devam eden yapılar, köprüler, 

sivil  mimarlık  örnekleri  onarılarak  günümüze  ulaşmıştır.  Günümüzde  ise  başta  Makedonya 

Cumhuriyeti’nin üniversite ve koruma kurullarıyla koordineli olarak Türkiye Cumhuriyeti’ne bağlı 

kurumlardan, TİKA olmak üzere, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Vakıflar Genel müdirlüğü gibi pek 

çok  kurum  ve  şahsi  girişimlerle  onarım  faaliyetleri  yürütülmektedir.  Öncelikle  Üsküp’teki  acil 

onarım  gerektiren  camilerin  onarımına  başlandığı,  bugün  ise  taşrada  ve  diğer  şehirlerde  onarım 

çalışmalarının yapılmaya devam edildiği görülmektedir. 

Günümüze  ulaşamayan  Osmanlı  dönemi  eserlerine  bakıldığında  kent  belleğinde  yer  etmiş 

yapılardan ilk akla gelen Burmalı Cami’dir [6, s.22].  Karlı İli Beyi Mehmet Bey tarafından yapılan 

yapı  1925  yılında  yerine  orduevi  yapmak  için  yıktırılmıştır.  Vardar  Nehri’nin  kenarında  Taş 

Köprü’nün yakınında olan yapı kitabesine göre 1495 tarihinde tarihinde yapılmıştır. Üst örtüsü ve 

minaresiyle farklı özellikler gösteren yapıya ait kalıntılar bugün Islahhane Parkı’nda yer almaktadır. 

Bu  yapı  dışında  Üsküp  Fatihi  Paşa  Yiğit  Bey,  İbn-i  Payko,  Faik  Paşa,  Muradiye,  Yelen  Kapan 

Camileri günümüze ulaşmayan Osmanlı dönemi yapılarından sadece bir kaçıdır. Günümüze ulaşan 

anıt  niteliğindeki  yapılara  bakıldığında  külliyenin  parçası  olarak  karşımıza  çıkan  Sultan  Murat 

Camii erken tarihli örneklerdendir. 1436 tarihli caminin yanında medrese, mektep, iki türbe ve saat 

kulesi  de  bu  bütünlük  içinde  değerlendirilmelidir.  Yapı  yüksek  bir  tepe  üzerine  inşa  edilmiş  olup 

etrafı avlu duvarı ile çevrilmiştir. Yangınlardan ve son olarak da 1963 depreminde hasar gören yapı 

çeşitli  defalar  onarılsa  da  günümüzde  ana  beden  duvarlarında  görülen  derin  yarıklar  ve  ahşap 

aksamda görülen tahribattan dolayı acil onarıma ihtiyaç duymaktadır [8, s.39].  

Üsküpte yer alan erken tarihli bir başka yapı da İshak Bey(Alaca) Cami’dir. Cami dışındaki 

diğer birimleriyle külliye niteliğinde olan yapının türbesindeki çinilerden dolayı Alaca Camii olarak 

da  bilinmektedir.  Ters  T  planlı  olan  yapı  16.  yüzyılda  genişletilmiş,  1963  depremi  sonrasında  da 

ağır  hasar  görmüştür.  Söz  konusu  son  onarım  yapının  aldığı  ağır  tahribatın  izlerini  silememiş, 

duvarlarda, üst örtüde tekrar onarım gerektirecek durumu gelmiştir. Ayrıca onarım dönemin teknik 

bilgisiyle yapıldığı için özgün formdan uzaklaşmış uygulamalar da bulunmaktadır [15]. 

Üsküp’te  en  bilinen  camilerden  biri  de  Gazi  İsa  Bey  Camii’dir.  Külliyenin  ana  yapısı 

konumundaki  cami  vakfiye  kaydına  göre  1470  tarihini  taşımaktadır.  Ters  T  planlı  yapı  1963 

depreminde hasar görmüş, son cemaat  yeri yıkılmış, duvarlarında ve kubbelerde çatlaklar oluşmuş 

ve  minare  külahı  düşmüştür.  Deprem  sonrası  gerçekleştirilen  restorasyonda  manzara  resimleri  ve 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

381

 

 

 

 

süsleme unsurları özgünlüğünü kaybetmiştir. Taşıyıcı duvarlarda derin çatlakların izleri günümüze 

kadar  gelmiştir.  Büyük  boyutlu  camilerden  bir  diğeri  de  II  Bayezid’in  vezirlerinden  Murad  Paşa 

tarafından 1504 tarihinde yapılan cami 1689 yangınından etkilenmiş üst örtüsü ve son cemaat yeri 

de farklılaşmıştır. Yapıya ayrıca duvarlarda açılmayı önleyici payanda ilaveleri yapılsa da bu cami 

de duvarlarındaki derin yarıklardan dolayı acil onarıma ihtiyaç gösteren yapılardandır  [12, s.94-96] 

Sözünü  ettiğimiz  camiler  dışında  da  pek  çok  yapı  benzer  durumda  veya  özgünlüğünü 

kaybedecek  şekilde  onarıma  tabi  tutulmuştur.  Son  yıllarda  Türk-Makedon  ortak  komisyonları 

tarafından restorasyonları yapılan Mustafa Paşa Camii (1492) bunun en güzel örneklerinden biridir. 

Ayrıca  daha  küçük  boyutlardaki  1550  tarihli  Dükkancık  Camii  de  1963  depremi  sonrası  hasar 

görmüş sadece bir cephesi ayakta kalabilmişti. Yapılan onarımla bu yapı da günümüze ibadete açık 

hale gelmiştir. Önemli Osmanlı edebiyatçısı ve şairlerinden Aşık Paşa, Üsküp’te kadılık görevinde 

de bulunmuş ve 1571 yılında vefat etmiştir. Gazi Baba Mezarlığı içerisinde yer alan türbesi 1963 

yılında depremde zarar görüp yıkılmıştır. Son yıllarda bu türbe de ihya edilerek eski görünümünü 

kazanmıştır.  İhya  edilen  bir  başka  yapı  da  Arasta  Camii’dir.  Üsküp’te  inşa  edilen  erken  tarihli 

yapılardan olan harabe halindeki yapı Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından onarılarak günümüze 

ulaşmıştır.  Depremde  zarar  gören  küçük  boyutlu  camilerde  onarımlar  günümüzde  de  devam 

etmektedir.  

Kurumlar  yanında  şahsi  girişimlerle  de  arkeolojik  kazılar  yapılarak,  onarım  faaliyetleri 

yapılmıştır.  Bunlardan  Üsküp  kökenli  bir  aileye  mensup  Türk  işadamı  Şarık  Tara’nın  çabasıyla 

Gazi İshak Bey Türbesi ve Paşa Yiğit Bey Türbesi ortaya çıkartılarak onarılmıştır. 

Makedonya  Cumhuriyeti’nin  Üsküp’ten  sonra  önemli  bir  diğer  yerleşimi  Manastır’dır. 

Şehirde  Ahmet  Şerif  Camii  (1849/50)  yılında  yapılmış  olup,  bugün  ev  olarak  kullanılmaktadır. 

Manastır’da  Eski  Türk  çarşısı  içerisinde  yer  alan  bir  başka  yapı  da  Hacı  Mahmut  Bey  Camii’dir. 

Evliya  Çelebi’ye  göre  1565  yılında  yapılan  cami  1876  yılında  onarılmıştır.  1.  Dünya  Savaşı’nda 

hasar  görmüş,  yıkıntı  halinde  medresesi  ile  onarılmayı  beklemektedir.  Tamir  deposu  olarak 

kullanılan  bir  başka  yapı  da  Hoca  Ahmet  Efendi(Koca  Kadı)  Camii’dir.  1530  yılında  inşa  edilen 

yapı,  süsleme  unsurlarını  hâlâ  barındırmasına  rağmen  kötü  bir  kullanımla  karşı  karşıyadır.  Araba 

garajı olarak kullanılan bir diğer cami ise 16. yüzyıl yapısı olan İsa Fakih Camii’dir. Bakımsız halde 

günümüze ulaşan bir başka cami de Paftalı Camii’dir. 16. yüzyılın başlarına tarihlenen yapı cemaate 

yetmediği  için  hemen  yanına  yeni  cami  yapılmış  ve  cami  türbe  olarak  kullanılmıştır.  Onarılmış 

yapılardan  biri  Hamza  Bey  Camii’dir.  Araştırmacılar  tarafından  16.  yüzyıla  tarihlendirilen  cami, 

ibadete açık  yapılardan  birisidir. 17.  yüzyıla tarihlenen fakat  daha erken  tarihli  bir  yapı  olduğunu 

düşündüğümüz  Hasan  Baba  Camii  ve  türbesi  de  günümüze  onarılmış  halde  ulaşmıştır.  1905 

tarihinde yapılan Hatuniye Camii’de korunmuş durumdadır [18, s.112-113].  

Şehir  merkezinde  büyük  boyutlu  üç  camiden  Haydar  Kadı  Camii  kitabesine  göre  1561-2 

tarihlidir. Kare plan şemasında tromplarla geçişin sağlandığı  üzeri kubbe örtülü, iki minareli  yapı 

1912  yılında  Osmanlıların  Manastır’dan  çekilmesi  sırasında  top  atışıyla  zarar  görmüş,  minaresi 

yıkılmıştır.  Bugün  Vakıflar  Genel  müdirlüğü  tarafından  onarılmaktadır.  Bir  diğer  büyük  boyutlu 

cami İshak Çelebi Camii’dir. Vakfiyesi’ne göre 1506-7 yıllarında yapılan cami onarımı bu yıl TİKA 

tarafından  tamamlanarak  ibadete  açılmış  durumdadır.  Manastır  merkezde  saat  kulesinin  hemen 

karşısında yer alan Kadı Mahmut Efendi Camii (Yeni Cami) 2001 yılında meydana gelen iç savaşta 

zarar görme tehlikesiyle karşı karşıya kalmış,  daha sonra caminin  çevresinde ve temel seviyesine 

yakın  bölümlerde  yapılan  kazılarla  alt  yapıda  farklı  dönemlere  ait  kalıntılar  olduğu  gerekçesiyle 

cami  vakıflar  idaresine  devredilmemiş  ve  yaşanan  gerginlik  sonucu  müze  olarak 

değerlendirilmesine karar verilmiştir. Yapının içerisinde 16. yüzyıla ait çiniler bulunmakta, yapım 

tarihi de bu yüzyıla denk gelmektedir. 1994 yılında yaşanan çatışmalar sırasında da zarar gören bir 

başka  yapı  Dört  ayak  Türbesi’dir.  Manastır’da  bakımı  yapılan  Musevi  Mezarlığı’nın  hemen 

karşısında bakımsız haldeki Osmanlı Mezarlığı’nın içerisinde yer alan yapı baldeken tiptedir [5]. 

İki  önemli  yerleşim  dışında  Ohri,  Struga,  Gostivar,  Kirçova,  Kalkandelen,  Debre,  İştip, 

Strumica, Veles, Kumanova da Osmanlı dönemine ait tarihsel  yapıları barındıran başlıca yerleşim 

yerleridir.  Makedonya’nın  Bulgaristan  sınırındaki  yerleşimlerde  ise  Bulgar  işgali  ve  sonrasındaki 

süreçte hemen hemen tüm Osmanlı yapıları yok edilmiştir. Sadece altın ve gümüş madeniyle ünlü 

olan  ve  Osmanlı  darphanesinin  bulunduğu  Kratova’da  kuleevler  ve  köprüler  önemli  oranda