Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

367

 

 

 

 

Manilik təlimi III əsrdə İranda, Orta Asiyada geniş yayılmışdı. Bu din özündə eklektik sürətdə 

zərdüştiliyin, xristianlığın və buddizmin ayrı-ayrı ünsürlərini birləşdirmişdir (2, s 53). Maniyə (214-

276)  görə  də  işıq  ilə  zülmət  biri-biri  ilə  daimi  mübarizə  aparır.  Bu  təlimdə  qaranlıq  maddilik  ilə 

bağlıdır.  Qaranlığı  Allah  yaratmamışdır  və  buna  görə  də  maddi  olanlar  onun  yaratdığı  deyildir. 

Dünya, materiya şərdir. Maninin təliminə görə bütün dünya və dünya tarixi işıq və qaranlığın, xeyir 

və şərin, Allah və şeytanın  mübarizəsindən ibarətdir.  Ikili  təbiət  insan xarakterinə  də  aiddir. Mani 

öyrədirdi  ki,  insan  bu  qaranlıq  qüvvələrdən  ruhunu  təmizləməklə  xilas  ola  bilər  (3,  s.  21).    Mani 

işığı qaranlıqdan azad etməni təbliğ etməklə insanları bütün dünyəvi olanların asılılığından imtina 

etməyə çağırırdı ki, bu da onun təliminin etikasını təşkil edirdi. O, insanların sosial bərabərlikləri və 

ədalət uğrunda da mübarizəyə qalxmışdı ki, fəlsəfi cərəyanların mövcudluq tarixi filosofların daim 

bu kateqoriyaların bərqərar olması uğrunda mübarizə apardığından xəbər verir. 

Dualist  təlim  olan  maniliyin  fəlsəfi  doktrinasında  xeyir  və  şərin,  nur  və  zülmətin  əbədi 

mübarizəsindən, zülmət və şərin ağalığı ideyasından bəhs olunur. Təlimin ana xəttini hər bir fərdin, 

hər bir canlının “Xeyir Ata” mahiyyətinə can atması təşkil edir (9, s. 34). Təlimə görə qəlb insanın 

intellektual  keyfiyyətidir.  Qəlbin  adı  ağıl,  zəka,  təfəkkür,  hikmətdir.  Manilik  şəri  pisləsə  də,  onun 

məhv  edilməsinə  inanmır.  Onun  tərəfdarları  insanı  alçaldan  hər  cür  qul  əməyini  pisləyir,  bu  cür 

əməyi  faciə  mənbəyi  adlandıraraq  istismarçılara  qarşı  çıxırdılar.  Manilik  V  əsrdə  yaranan 

məzdəkilik  üçün  ideya  mənbəyi  rolunu  oynadı.  Bu  iki  cərəyanı  birləşdirən  tərəflərdən  biri  də 

onların  hər  ikisinin  dualist  xarakter  daşımasıdır.  Məzdəkilər  belə  hesab  edirdilər  ki,  Xeyir 

səltənətinin  fəaliyyəti  ədalətli,  ağıllı  və  məqsədəuyğun,  Şər  səltənətinin  hərəkəti  isə  ağıldan  kənar 

xaotikdir  (10,  s  42)  Məzdəkilərin  bu  dünyada  Allahdan  gələn  bərabərliyi  təmin  etməyə,  sosial 

bərabərsizlikləri  məhv  etməyə  çağıran  görüşləri  xürrəmiliyin    (ifrat  şiələrin  ideyaları  ilə 

məzdəkizmin  etiqadlarını  birləşdirən  təlim.  Bu  barədə  “Azərbaycan  tarixi”  külliyyatının 

ikinci cildindən ətraflı məlumat almaq olar ) ideya əsasını təşkil edirdi. 

Xürrəmilik  ilk  növbədə  dövrün  hadisələri  burulğanında  meydana  gələn  fəlsəfi  təlim  idi  və 

insanı hər cür asılılıqdan azad etmək istəyindən doğmuşdur. Formalaşmış, azad fikirli güclü insan 

tipi ideyası xürrəmilikdən sonrakı fəlsəfi fikrin inkişafında önəmli rol oynamışdır. Yeni düşüncəyə 

sahib  olan  insanların  yetişməsi  elmdə  və  sənətdə  azad  fikirliliyin  inkişafına  təkan  vermişdir  (6, 

s.114).  Bu  təlimdə  insanın  asılılıqlar  məngənəsindən  xilasının  mümkünlüyü,  insan  kimi  yaşamaq 

haqqının  olması  əsaslandırılırdı.  Buna  görə  bütün  təbəqələrdən  olan  insanlar  bu  təlimə  inanır  və 

xürrəmilərin  hərəkatına  qoşulurdular.    Bu  hərəkat  insanı  gözəlliyə,  nikbin  düşüncəyə,  dostluğa, 

qəmdən, əsarətdən uzaq olmağa, şadlanmağa səsləyir. 

Ayrıca  isə  xürrəmilikdə  cəmiyyətin  bütün  təbəqələrinin  mövqeyini  əks  etdirən  hər  cür 

asılılıqdan  azad  olmuş  yeni  düşüncəyə  malik  güclü  insan  tipi  görürük.  Xürrəmiliyin  insan  idealı 

kollektivçiliyə,  birliyə  həddən  artıq  meylliliyi  ilə  fərqlənir.  Onları  həm  də  cəmiyyət  üçün 

düşündükləri yüksək amallar birləşdirir (5, s. 32). 

İslamın  yayılmağa  başladığı  və  ərəb  xilafətinin  fəthləri  dövründə  çox  böyük  fədakarlıqlarla 

ərazi bütövlüyünü, dini düşüncəsini qoruyub saxlamağa çalışan azadlıqsevər, vətənpərvər insanların 

“sığınacağına” çevrilən bu siyasi-fəlsəfi cərəyanın öz çıxış nöqtələri vardı. Xürrəmilər azad iradəsi, 

sərbəst düşüncə qabiliyyəti olan insanı hərtərəfli hesab edirdilər (5). 

Artıq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Yaxın Şərqin ibtidai icma və erkən feodalizm dövründə 

mövcud olan zərdüştilik, maniçilik, məzdəkilik kimi ideoloji təlimlərinin şəxsiyyət probleminə dair 

fikirləri  formalaşaraq  sonrakı  dövrlərdə  təkcə  Azərbaycanda  deyil,  eləcə  də  Asiya  və  Avropada 

insan  haqqında  fikirlərin  yaranmasında  böyük  rol  oynamışdır  (6,  s.  67).  Pifaqordan  Demokritə 

onlardansa  Kanta  və  Hegelə  qədər  insanı  mikrokosmos  kimi  qiymətləndirən,  onu  Tanrının  canlı 

simvolu olmaqla, Onun yaratdığı varlıq hesab edərək bütün mövcudatı onda mərkəzləşdirən(5,63) 

Şərqə,  Zərdüştiliyin  müqəddəs  kitabına  müraciət  etdiklərini  söyləmişlər.  Mövcudatın  əsasında 

Xeyir  və  Şərin  mübarizəsi  dayandığını,  bu  mübarizədə  xeyir  adlı  başlanğıcın  mütləq  qalib 

gələcəyini  söyləyən  antik  yunan  filosoflarından  estafeti  alan  alman  filosofları  istər  əxlaqın  qəti 

imperativlərinə  müraciət  edəndə,  istərsə  də  dialektikanın  üç  möhtəşəm  qanununu  formula  edəndə 

yenə zərdüştə müraciət etmiş və bunu yüksək hörmətlə etiraf etmişlər.  

Qeyd  etdik  ki,  Azərbaycanda  dinlərin  tarixi  çox  qədimdir.  Bu  mövzuda  uzun-uzadı  yazmaq 

olar, çünki sonrakı əsrlərdə bu torpaqlara  İslamın gəlişi, yenə də bizim xeyrin şər üzərində qələbə 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

368

 

 

 

 

çalacağına, ədalətin bərqərar olunacağına inanan insanlarımıza bir qədər də mənəvi dərinlik gətirdi. 

Göründüyü  kimi,  bu  torpaqlarda  etiqadların  birinin  digərini  əvəz  etməsi,  sonda  İslamın  bərqərar 

olması  insanlara  bir  şeyi  daha  yaxşı  anlatmışdır  “yer  hamının  evidir,  sülh  hamıya  gərəkdir  !”. 

Qədim  tarixə  malik  ölkəmizdə  dini-fəlsəfi  tolerantlığın  kökləri  məhz  elə  buradan  qaynaqlanır.  Bu 

cür  zəngin  mənəvi  dəyərlərə  sahib  olmamız  bu  dəyərlərə  qiymət  verənlər  yanında  şansımız,  bu 

dəyərlərdən məhrum olanlar yanında (erməni xislətinə bu dəyərlər tamamilə yaddır) isə təəssüf ki, 

zəifimizdir.  

Ədəbiyyat: 

1. Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfə tarixi. Bakı, 1994,340 s. 

2.  Məmmədov  R.  T.  Zərdüştiliyin  fəlsəfi  aspektləri.  Fəls.  Elmləri  namizədi  alimlik  dərəcəsi 

almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya işinin avtoreferatı. Bakı, 1999, 27s. 

3. Nigar Cərulla qızı. Fəlsəfi-bədii fikir tarixində şəxsiyyət konsepsiyası. Bakı, 2000, 379 s. 

4. Şahrux Firəngiz. Əski İran ölkəsinin Rəsulu Peyğəmbər Zərdüşt. Los- ancelos, Kaliforniya: 

Kaliforniya zərdüştçilərinin mərkəzi, 1991,22 s. 

5.  Şəkixanova    M.M.  Sufizm  fəlsəfəsinin  “Kamil  İnsan”  konsepsiyası.  Bakı,  Təknur, 

2007,157s. 

6.  Vəliyev  İ.  Ö.  Bədii  ədəbiyyatda  və  təsviri  sənətdə  insan  konsepsiyası.  Filoloqiya  elmləri 

doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya işi. Bakı, 1999, 350 s. 

7.  Геюшев  Р.  Христианство  в  Кавказской  Албании.  По  данным  археологии  и 

письменным источникам. Баку, Элм, 1984, 191 стр. 

8. История Азербайджанской философии. Т.1.Баку, Элм, 2002. 358 стр. 

9. Маковельски А.О. Авеста. Баку, Изд-во АН. Аз. ССР, 1960, 142 стр. 

10. Пигулевская Н.В. Маздакитское движение, Изд-во АН.  СССР, Серия Ист.,фил., №4, 

1944, с 34-4 

Matanat Shakikhanova 

Azerbaijan has historically tolerance to the philosophy 

Summary 

The  article  refers  to  the  religious  and  philosophical  directions  (manism,  mazdakism, 

zarvanism,  hurramism,  gnosticism),  existing  in  the  territory  of  the  ancient  Azerbaijan.  With  the 

opening of the objectives philosophical doctrines of these currents, it is shown that in our land since 

ancient times created conditions for the development of tolerance for all religions, before and after 

Islam. The highest spiritual qualities of our motherland based on this historical fact. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xalidə Xəlilova 

AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutunun kiçik elmi işçisi 

[e-mail] 

 

AZƏRBAYCANDA ETNİK QRUPLARIN 

 MULTİKULTURAL MƏDƏNİYYƏTDƏ YERİ 

 

Açar sözlər:   Azsaylı xalqlar, dil, tarix, siyasət, millətçilik 

Keywords: Minorities, language, history, politics, nationalism 

 

Azərbaycan qədim tarixə, zəngin mədəni irsə və əsrarəngiz təbiətə malik olan diyardır. Tarixi 

keçmişdə  müxtəlif  sivilizasiyaların:  əhəməni-sasani,  roma-bizans,  skif-xəzər,  türk-oğuz 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

369

 

 

 

 

mədəniyyətlərinin  kəsişməsində  bərqərar  olmuş  bu  diyar  Qərblə  Şərq,  Şimalla  Cənub  arasında 

“Qızıl  körpü”  rolunu  oynamış,  müxtəlif  tarixi  dövrlərdə  yaşayış  üçün  əlverişli  təbii  şəraiti  ilə  bir 

çox  qəbilə,  tayfa  və  xalqları  öz  ərazisinə  cəlb  etmişdir.  Azərbaycan  etnosunun  tarixini  nəzərdən 

keçirsək görərik ki, əhalinin 90%-ni təşkil edən azərbaycanlılardan başqa, bu etnosun təşəkkülündə 

əsrlərdən bəri müxtəlif azsaylı xalqlar, etnik və milli qruplar iştirak etmişlər. Azərbaycan əhalisinin 

əsas  hissəsi  azərbaycanlılardan  və  ölkənin  müxtəlif  guşələrində  yığcam  halda  yaşayan  30  adda 

millət  və  etnik  qruplardan  ibarətdir.  Onların  arasında  Altay  ailəsinin  türk  qoluna  məxsus 

azərbaycanlılar,  tatarlar,  ahısqa  türkləri,  həmçinin  hind-avropa  (tatlar,  talışlar,  dağ  yəhudiləri, 

kürdlər), Qafqaz (udilər, ləzgilər, avarlar, saxurlar, buduqlar, ingiloylar, qrızlar, xınalıqlar), slavyan 

(ruslar, malakanlar, ukraynalılar) dil qruplarının təmsilçiləri vardır.  

1992-ci  ildə  imzalanmış  “Azərbaycan  Respublikasında  yaşayan  milli  azlıq,  azsaylı  xalq  və 

etnik  qrupların  hüquq  və  azadlıqlarının  qorunması,  dil  və  mədəniyyətlərinin  inkişafı  üçün  dövlət 

yardımı  haqqında”  Fərmana  əsasən  onlar  Azərbaycanın  bərabərhüquqlu  vətəndaşları  hesab  edilir. 

Azərbaycanda  yaşayan  hər  bir  xalq  öz  etnik  xüsusiyyətini  saxlamaqla  bərabər,  digər  xalqların  və 

etnik qrupların həyat tərzində, məişətində, adət və ənənəsində, mədəniyyətindəki bir çox mütərəqqi 

amilləri  əxz  edərək,  onları  qarşılıqlı  surətdə  inkişaf  etdirmişdir.  Ümumi  birgəyaşayış  qaydalarına 

əməl  olunan  zamanlarda  bu  xalqlar  bir-birinə  daha  da  yaxınlaşmış,  lakin  öz  dillərini,  etnoqrafik 

xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışlar [1; s. 4].  

Əlverişli  coğrafi  məkanda  yerləşən  Azərbaycan  Respublikası  dünyada  zəngin  multikultural 

dəyərlərə, tolerantlıq ənənələrinə malik olan və müxtəlif dinlərin yanaşı mövcud olduğu çoxmillətli 

dövlət kimi tanınır. Azərbaycanın qədim dövlətçilik tarixində multikulturalizmin özünə mühüm yer 

tutması onun ərazisində yaşayan əhalinin milli-etnik dəyərlərinin zənginləşməsinə təsir göstərir və 

mədəniyyətlərarası  dialoq  üçün  əlverişli  şərait  yaradır.  Müxtəlif  tarixi  dövrlərdə  bütpərəstlik, 

zərdüştilik,  iudaizm,  xristianlıq,  islam  və  bir  çox  digər  dini  cərəyanların  Azərbaycan  ərazisində 

yayılması  ölkənin  multikultural  mənzərəsinin  formalaşmasında  xüsusi  rol  oynamışdır.  Azsaylı 

xalqlar  və  etnik  qrupların  öz  adət-ənənələrini,  dini  dəyərlərini  qoruyub  saxlaması  Azərbaycanda 

polietnik birliyi möhkəmləndirən mühüm amillərdən biridir.  

Ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin  daxili  və  xarici    siyasətinin  əsası  hər  zaman  xalqını, 

millətini öz maddi və mənəvi dəyərlərini, sərvətlərini, mədəniyyətini, tarixini hər tərəfli tanıtmaqla 

yanaşı  müxtəlif  etnik  qruplara  məxsus  olan  xalqların  tarixini,  mədəniyyət  və  adət  ənənələrin 

öyrənmək  yaddaşlara  həkk  etdirmək  olmuşdur.  O,  azərbaycançılıq  ideologiyasına  əsaslanmaqla 

ölkəmizdə  yaşayan  bütün  azsaylı  xalqların  maraqlarına  cavab  verən,  mədəni  müxtəlifliyi  təmin 

edən, onu zənginləşdirən dövlət siyasətinin həyata keçirmişdir.  

Onun  tərəfindən  qoyulmuş  azərbaycançılıq  ideologiyası  özünü  identifikasiyanın  etnik,  dini, 

sosiomədəni,  siyasi  və  fərqli  aspektdən  yanaşması  ölkəmizdə  yaşayan  bütün  azsaylı  xalqları  öz 

ətrafında birləşdirdi. Bu ideologiya milli münasibətlərin inkişafı, müxtəlif dini konfessiyaların eyni 

məkanda yanaşı mövcud olması, etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ölkə vətəndaşları arasında 

milli  həmrəyliyin  möhkəmlənməsi,  onların  müstəqil  dövlət  quruculuğu  proseslərində  fəal  iştirakı 

üçün hərtərəfli və əlverişli imkanlar yaratdı.  

Ümummilli  lider  Heydər  Əliyev  qeyd  etmişdir  ki,  “Azərbaycanın  varı,  dövləti  təkcə  onun 

pambığı,  yeraltı,  yerüstü  sərvətləri  deyil,  onun  ərazisində  yaşayan  xalqlardır”.  Azərbaycanda 

yaşayan hər bir xalqın öz etnik xüsusiyyətini qoruyub saxlamaqla yanaşı, başqa xalqların və etnik 

qrupların  həyat  tərzi,  məişəti,  adət-ənənəsi  və  mədəniyyətindəki  bir  çox  mütərəqqi  amilləri  əxz 

edərək,  onların  qarşılıqlı  surətdə  inkişaf  etməsinə  təminat  yaratmalıdır.  Ümumi  birgəyaşayış 

qaydaları  əsasında  bu  xalqlar  bir-birinə  yaxınlaşmaqla  yanaşı,  eyni  zamanda,  özlərinin  mədəni-

mənəvi dəyərlərini və etnoqrafik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayırdılar [2]. 

Heydər  Əliyev  xristianların  müqəddəs  Milad  bayramı  -  İsa  peyğəmbərin  mövludu 

münasibətilə  təbrik  edərək  qeyd  etmişdir  ki,  “Xristianlıq  ölkəmizdə  qədim  tarixə  malikdir. 

Qafqazda  xristianlığın  ilk  məbədləri  məhz  Azərbaycan  torpağında  yaradılmış  və  əsrlər  boyu 

Azərbaycanda  İslam,  yəhudi  və  xristian  dinləri  ilə  yanaşı  mövcud  olaraq  insanlar  arasında  sülh, 

əmin-amanlıq,  mehriban  dostluq  və  qardaşlıq  münasibətləri    şəraitində  yaşayıb  yaratmışlar. 

Azərbaycan xalqına xas olan insanpərvərlik və tolerantlıq kimi yüksək mənəvi keyfiyyətlər tarixən 

Azərbaycanda  milli-irqi  ayrı-seçkilik,  dini  dözümsüzlük  zəminində  humanizmə  zidd  halların  baş 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

370

 

 

 

 

verməsini  istisna  etmişdir.  XX  əsrin  sonunda  dövlət  müstəqilliyini  bərpa  etmiş  Azərbaycan 

Respublikası bu gün də öz tarixi ənənələrinə sadiqdir. Dilindən, dinindən, etnik mənsubiyyətindən 

asılı  olmayaraq  Azərbaycanın  bütün  vətəndaşları  beynəlxalq  prinsiplərə  əsaslanan  hüquq  və 

azadlıqlara,  o  cümlədən  vicdan  və  dini  etiqad  azadlığına  malikdir.  Vətəndaş  cəmiyyətinin  əsas 

prinsiplərinin bərqərar olduğu bir dövrdə ölkəmizdə yaşayan hər bir insana öz dini dəyərlərini, milli 

adət-ənənələrini qoruyub saxlamaq, dil və mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün demokratik hüquqi 

siyasi  şərait  yaradılmışdır.  Müstəqil  Azərbaycan  Respublikasının  tam  və  bərabərhüquqlu 

vətəndaşları  olan  xristian  icması  bu  gün  də  cəmiyyətimizin  ayrılmaz  hissəsidir  və  onlar  əsl 

vətandaşlıq əzmi ilə həyatımızın bütün sahələrində yaxından iştirak edir, Azərbaycanın tərəqqisi və 

inkişafı üçün əllərindən gələni əsirgəmirlər” [3; s.154-155].  

Prezident  İlham  Əliyevin  Bakıda  “XXI  əsr:  ümidlər  və  çağırışlar”  devizi  ilə  keçirilən 

Beynəlxalq  Humanitar  Forumda  qeyd  etmişdir  ki,  “Öz  dininə  hörmət  başqa  dinə  hörmətdən 

başlayır.  Multikulturalizm  ayrı-seçkiliyə  yol  vermir,  əksinə,  bütün  xalqları  birləşdirir.  Eyni 

zamanda, hər bir ölkənin öz ənənələri vardır”. 

Azərbaycan  müxtəlif  etnik  və  dini  qrupların  ənənəvi  dözümlülük  və  ahəngdar  birgəyaşayışı 

üzərində  qurulmuş  və  həyata  keçirilən  milli  siyasətin  aparıldığı  çoxmillətli  və  çoxdinli  ölkədir. 

Tarixən, Azərbaycanda insanlar arasında milli, dini və irqi ayrı-seçkiliyə yol verilməmiş, tolerantlıq 

milli  mentalitetimizə  xas  olmuşdur.  Yüzilliklər  boyunca  Azərbaycanda  məskunlaşan  və  müxtəlif 

dinlərə  etiqad  edən  xalqlar  sülh  və  əmin-amanlıq  şəraitində  dinc  yaşamışlar.  Bu  ənənə  bu  gündə 

eyni qaydada davam etməkdədir. Bu gün “azlıq” anlayışının mahiyyətlərinə qloballaşma prosesləri 

və 

dünyada  baş  verən  dəyişikliklər  kontekstində  yenidən  nəzərə  salmaqla,  onun 

zənginləşdirilməsinə, dolğun və əhatəli şərh edilməsinə ehtiyac yarandığını aydın görə bilərik. Ona 

görə  ki,  qloballaşma  həm  də  ölkələrin  hüdudlarından  kənarda  yaşayan  insan  qruplarının  sayca  və 

məzmunca artmasını şərtləndirən mühüm amillərdən biridir. 

Akademik  R.Mehdiyevin  fikrincə,  millət  vahid  etnik  kökdən  olan  toplum  yox,  müəyyən 

dövlətə  öz  dövləti  kimi  baxan  insanlardır.  Xalq  isə  hər  hansı  dövlətdə  yaşayan  əhalinin  cəmidir. 

Fəlsəfə elmləri doktoru Ə.Tağıyev məsələyə fərqli yanaşır və etnosa bir neçə tərif verir: etnos bir-

birinə oxşayan, eyni cür düşünən insanların sabit birliyidir, sosial kateqoriyadır, təbiətin övladıdır , 

mənşə  ümumiliyinə  əsaslanan  kollektivdir;  hər  şeydən  əvvəl  ,  müəyyən  bir  kökə  və  nəslə  malik 

insan birliyidir. Fəlsəfə elmləri doktoru Z.Quluzadə isə yazır ki, etnos insanların ərazi, sosial-siyasi 

həyat,  din  və  mənəvi  mədəniyyət  birliyi  əsasında  formalaşan  yığcam  birliyidir:  “Etnos  tarixi 

kateqoriyadır.  Tarixin  gedişində  mövcud  etnosların  bazasında,  onların  diferensiasiyası  və 

inteqrasiyası  prosesi  nəticəsində  etnoslar  bir-birini  əvəz  etmişlər.  Bu  cəmiyyətin  etnogenetik 

inkişafının  ümumi  qanunauyğunluqlarından  biridir.  Son  dövrlər  milli  azlıq  anlayışı  dünyanın 

ictimai-siyasi,  sosial-mədəni  gündəminə  nüfuz  edən  “multikulturalizm”  anlayışı  və  bu  problemə 

Azərbaycanda, habelə, yaxın-uzaq digər ölkələrdə müxtəlif cür qarşılanır”. 

Bildiyimiz  kimi  multikulturalizm  ingilis  sözü  olub  “çox  mədəniyyətlər”  deməkdir.  Termin 

siyasi  leksikona  ilk  dəfə  1970-ci  ildə  Avstraliyada  immiqrasiya  naziri  vəzifəsində  çalışmış  Al 

Kresbi  tərəfindən  daxil  edilib.  O,  anqlo-saksonlarla  yeni  avstraliyalılar  arasındakı  nifaqın  aradan 

qaldırılmasına  səy  göstərmiş,  1979-cu  ildə  hökumət  Mədəni  Müxtəlifliyin  Problemləri  üzrə 

Avstraliya İnstitununu, 1987-ci ildə isə Multikulturalizm Problemləri Komitəsini yaratmışdır.                                    

Multikulturalizm  milli,  dini,  irqi  və  mədəni  çeşidliyin  və  fərqliliyin  qarşılıqlı  hörmət  və 

anlaşma zəmində qəbul edilməsi, bir cəmiyyətin bütün üzvlərinin konstitusion mədəni hüquqlarının 

qorunması və adı çəkilən müxtəlifliyin xalqın ümumi rifahına və sabit inkişafına xidmət etməsinə 

nail olan təbii və düşünülmüş həyat tərzinin nəticəsi kimi başa düşülür. 

Ümummilli lider Heydər Əliyev öz çıxışlarında bir vacib məqamı hər zaman diqqətə çatdırıb 

ki, Azərbaycanın çoxmillətli, tolerant ölkə olması bizim böyük sərvətimizdir və biz bunu qoruyub 

saxlamalı, dünyada ən  yüksək səviyyədə təbliğ etməliyik: “Azərbaycan əhalisinin çoxmilli tərkibi 

bizim  sərvətimizdir,  üstünlüyümüzdür.  Azərbaycanın  ən  başlıca  sərvətlərindən  biri  qədimlərdə  bu 

torpaqda  yaşayan,  öz  həyatını  bu  torpağa  bağlayan  müxtəlif  dinlərə  etiqad  edən  adamlardır.  Biz 

bunu  qiymətləndiririk  və  saxlayacağıq.  Dövlət,  ölkə  nə  qədər  çox  xalqı  birləşdirirsə,  bir  o  qədər 

zəngin olur, çünki onların hər biri ümumdünya mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir. 

“Azərbaycanlı” sözü bizi həmişə birləşdirib [4. s. 14]. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

371

 

 

 

 

Multikulturalizmin  nəzəri  əsasını  liberalizm  və  onun  azadlıq,  bərabərlik,  qardaşlıq  kimi 

dəyərləri  təşkil  edir.  Məhz  bu  səbəbdən  multikultural  cəmiyyətdə  sosial  ədalətsizliyi  aradan 

götürməklə  yanaşı,    irqçiliklə  bağlı  ədalətsizliyə  qətiyyən  yol  verilmir.  Lakin  liberalizmdən  fərqli 

olaraq  multikulturalizm  fərdlərin  deyil,  qrupların  hüquqlarını  ön  plana  çəkir.  Multikulturalizm  bir 

siyasət  kimi  öz  mahiyyəti  baxımından  tolerantlıqla  da  sıx  bağlıdır.  Tolerant  cəmiyyətdə 

multikulturalizm  mədəniyyətlərin  qarşılıqlı  surətdə  zənginləşməsinə,  xalqları  birləşdirən 

mədəniyyətin formalaşmasına səbəb olur ki, bu da insanların gələcək mədəni birliyi məqsədilə bir 

mədəniyyətin digər mədəniyyətə inteqrasiya prosesi ilə əlaqədardır [5]. 

Müasir  sosial  sistemlərin  fərqli  xüsusiyyətləri  onların  qlobal  dünyəvi  proseslərdə  fəal 

iştirakıdır  (informasiya,  maliyyə,  siyasi,  sosial,  iqtisadi  və  s.).  Qloballaşmanın  məntiqi  nəticəsi 

intensiv  miqrasiyanın  yerdəyişməsidir.  Nəticədə,  hardakı  şəxsiyyət,  iqtisadi-sosial  və  mədəni 

dəyişiklikliyə  məruz  qalırsa,  bu  sosial-mədəni  və  etnik  kimlik  dəyişikliklər  şəklimdə  fərdi  şüur 

səviyyəsində  özünü  göstərir.    Kütləvi  şüur  səviyyəsində  aparıcı  dəyişikliklər    tarixən  əhalidə 

formalaşmış  sosial  və  etno-mədəni  dəyişiklikliklərə  gətirir.  Qlobal  miqrasiya  prosesləri  müxtəlif 

etnik  və  mədəni  sosial  icmaların  mövcudluğuna  töhfədir.  Lakin,  eyni  zamanda  əhalinin  müxtəlif 

etnik  qruplar  arasında  etnik  mədəni  ziddiyyətlərdə  özünü  göstərir.  Hansı  ki,  sosial  fəaliyyət 

çoxmədəniyyətli  icmaların  sabitliyinin  pozulmasına  gətirir.  Bununla  əlaqədar  burda  əsas  tətbiqi 

psixoloji məsələ optimal texnologiyaların və alqoritmlərin axtarışının multikultural sosial fəzalarda 

insanların  etnik  mədəni  uyuşmasıdır.  Qoyulmuş  məsələ,  insanların  ımədəniyyətlərarası  qarşılıqlı 

əlaqəsinin hərtərəfli struktur təhlili hesab oluna bilməz. Bütün bunlar əsas tənzimləyicini müəyyən 

etmək üçün lazımdır [6; 7]. 

1995-ci  ildə  qəbul  edilən  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  25-ci  maddəsi  ilə 

mənşəyindən,  irqindən,  dinindən  və  dilindən  asılı  olmayaraq  hər  kəsin  hüquq  və  azadlıqlarına 

hörmət təmin olundu. Bununla yanaşı, ulu öndərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra qəbul edilən bir 

çox  qanunlarda  Azərbaycan  ərazisində  yaşayan  bütün  xalqların  mədəni  kimliyinə  təminat  verildi. 

Onların  ədəbiyyat,  mədəniyyət,  dil,  tarix,  adət-ənənələrinin  qorunub  saxlanmasına,  inkişaf 

etdirilməsinə hüquqi zəmin yaradıldı. Ümummilli liderin bu siyasəti beynəlxalq qurumlar tərəfindən 

də hər zaman müsbət qarşılanırdı. 

Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyev  qeyd  edirdi  ki,  “Azərbaycan  əhalisinin  çoxmilli  tərkibi 

bizim sərvətimizdir, üstünlüyümüzdür. Biz bunu qiymətləndiririk və qoruyub saxlayacağıq. Dövlət, 

ölkə  nə  qədər  çox  xalqı  birləşdirsə,  bir  o  qədər  zəngin  olur,  çünki  onların  hər  biri  ümumdünya 

mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir”. 

Prezident  İlham  Əliyevin  təşəbbüsləri  nəticəsində  multikulturalizm  dövlət  siyasətinin  ən 

önəmli  istiqamətlərindən  birinə  çevrilmişdir.  2014-cü  il  fevral  ayının  28-də  verilən    Sərəncamda 

göstərilir  ki,  Azərbaycan  Respublikasının  millətlərarası,  multikulturalizm  və  dini  məsələlər  üzrə 

Dövlət  müşavirliyinin  təsis  edilməsi  də  həyata  keçirilən  uğurlu  multikulturalizm  siyasətinin 

göstəricisidir. Eyni zamanda, multikulturalizmi dövlət siyasətinin əsas komponentlərindən biri kimi 

dəyərləndirilməsinin  nəticəsidir  ki,  2014-cü  ilin  may  ayında  Prezident  İlham  Əliyevin  fərmanı  ilə 

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradıldı. 

2015-ci  ilin  may  ayında  keçirilən  III  Ümumdünya  Mədəniyyətlərarası  Dialoq  Forumunun 

açılışında Prezident İlham Əliyev qeyd etdi ki: “Əsrlər boyu bütün mədəniyyətlər, dinlər və etnik 

qrupların nümayəndələri Azərbaycanda sülh və ləyaqət şəraitində bir ailə kimi yaşamışlar. Biz fəxr 

edirik ki, bu müsbət meyllər müstəqillik illərində daha da güclənmişdir. Bizim tarixi abidələrə nəzər 

salmaq  yetər ki, Azərbaycanın mədəni müxtəlifliyi aydın görünsün. Biz tarixi və mədəni irsimizlə 

fəxr edirik. Dünyanın ən qədim məscidlərindən olan, 743-cü ildə inşa edilmiş məscid Azərbaycanın 

qədim Şamaxı şəhərində yerləşir. Dünyanın ən qədim kilsələrindən biri - Qafqaz albanlarının kilsəsi 

Azərbaycanın  digər  qədim  Şəki  şəhəri  yaxınlığındadır.  Pravoslav  və  katolik  kilsələr,  sinaqoqlar, 

atəşpərəstlər  məbədi  bizim  mədəni  irsimizin  tərkib  hissəsidir  və  biz  bununla  fəxr  edirik.  Bu  gün 

Azərbaycanda  bütün  dinlərin  və  etnik  qrupların  nümayəndələri  yaşayır  və  ölkəmizin  uğurlu 

inkişafına  öz  töhfələrini  verirlər.  Düşünürəm  ki,  bu,  bizim  ən  böyük  sərvətlərimizdəndir.  Biz 

bundan qürur duyuruq və multikulturializm dəyərlərinin, sülh, əməkdaşlıq və qarşılıqlı anlaşmanın 

təşviqi üçün müxtəlif beynəlxalq tədbirlər keçiririk”.