Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

"Hindistan şahzadəsi Kəmalüdövlənin öz dostu 
İran şahzadəsi Cəlalüdövləyə yazdığı üç məktub və Cəlalüdövlənin ona göndərdiyi 
cavab"
adlı fəlsəfi traktatında, 
"Həkimi-ingilis Yuma cavab"
, 
"Yek kəlmənin tənqidi"
, 
"Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında"
, 
"Aldanmış kəvakib"
və b. əsərlərində şərh 
edilmişdir. 
M.F.Axundovun fəlsəfi-materialist dünyagörüşünün formalaşmasına qədim və orta əsr 
Şərq və Azərbaycan fəlsəfəsinin, Qərbi Avropanın materialist filosoflarının, xüsusilə Spinoza, 
Holbax və Feyerbaxın, XVIII-ci əsrin digər fransız maarifçiləri və rus inqilabçı-
demokratlarının müəyyən təsiri olmuşdur. 
M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri ortodoksal islamın ideoloji əsasları sayılan sxolastika və 
mistikanın hələ də güclü olduğu bir mühitdə formalaşıb inkişaf etmişdi. O, dini fanatizm və 
despotizm, teologiyanı tənqid etməklə kifayətlənməmiş, dünyaya elmi-materialist baxışı 
əsaslandırmağa çalışmışdır.
M.F.Axundov varlığın xüsusi qanunauyğunluqlar əsasında inkişaf etdiyini söyləyərək 
dünyanın Allah tərəfindən heçdən yaradılması haqqında dini ehkamına inanmamışdı. 0, 
göstərdi ki, mövcud olmayandan mövcudat, heç bir yaradıcıya deyil, gözlərimizlə gördüyümüz 
və duyduğumuz kainata mövcud varlıq kimi baxmalıyıq. Varlıq təkdir, yaradan da, yaranan da 
o özü-özünün səbəbidir, - Axundovun fəlsəfi-materialist əqidəsi belə idi. 

---

38 
M.F.Axundov təbiətə Allahın müdaxiləsi, hər cür panteizm, ümumiyyətlə təbiətin kənar 
qüvvətdən asılılığı ideyasının əleyhinə çıxaraq yazmışdı: “Biz bu dünyanın mövcud olduğunu 
gözümüzlə görürük... bu varlıq öz-özünə öz qanunları ilə, başqa bir xarici varlığa ehtiyac hiss 
etmədən mövcuddur”. O, həmçinin dinin axirət və ruhun ölməməzliyi ehkamlarını da qəbul 
etmirdi. Axundov göstərdi ki, idrak beyinsiz mövcud ola bilmədiyi kimi, orqanizm öldükdən 
sonra da ruhun mövcudluğuna inam ağılsızlıqdır. M.F.Axundov Azərbaycan fəlsəfəsi 
tarixindəki peripatetiklik, işraqilik, panteizm, “vəhdəti-vücud” ənənələrinə əsaslanaraq 
onlardakı idealist və dini mistik cəhətləri atır, materialist özəyi isə qəbul edirdi.
O, kainatın maddiliyini və yaradılmazlığını bir materialist fİlosof kimi təsdiq edirdi. Onun 
fikrincə, dünya maddidir və öz daxili qanunları əsasında inkişaf edir. Bütün hadisə və 
proseslərin bir-biri ilə əlaqədə qarşılıqlı təsirdə olduğunu düşünən filosof belə bir dialektik 
müddəa irəli sürürdü ki, təbiətdə bir hadisə üçün o biri hadisə şərtdir, varlıq özü-özünün 
səbəbidir, səbəbi hadisənin öz daxili qanunauyğun inkişafında axtarmaq lazımdır; maddə daim 
hərəkət və inkişafdadır. Lakin M.F.Axundov hərəkət və inkişafın mənbəyinin “əksliklərin 
vəhdəti və mübarizəsində” olduğunu axıradək aydın təsəvvür etmirdi. 
M.F.Axundov maddənin məkan və zaman daxilində mövcudluğu və sonsuzluğu ideyasını 
da materialistcəsinə şərh edirdi: bu kainat elə bir varlıqdır ki, “əvvəli də budur, axırı da budur... 
zaman da, məkan da onun mövcudluğu şərtidir”. Yəni məkan və zaman maddi varlıqların 
atributlarıdır, zaman və məkan xaricində varlıq mümkün deyildir. Səbəbiyyət məsələsini də 
dialektikcəsinə həll edən M.F.Axundov qeyd edirdi ki, gerçəklikdə bütün hadisə və proseslər 
səbəblə bağlıdır, lakin səbəbi cismin, prosesin daxilində axtarmaq lazımdır, o, “ilkin səbəb”, 
“ilahi səbəb” ideyalarını qəbul etmirdi. Təbiət, maddi varlıq hadisələrinin izahında tam 
materialist mövqedə baxışlarında tərəddüdlərə, ziddiyyətlərə yol vermiş, axıradək idealizmdən 
uzaqlaşa bilməmişdir. 
M.F.Axundov dinlə əxlaqın, şəriət normaları ilə davranış qaydalarının qarşılıqlı əlaqəsi 
və təsiri məsələsinin təhlilinə xüsusi diqqət yetirmişdi. O, insanın əxlaqına və davranış 
normalarına təsir etmək cəhdini hər bir dinin əsas məqsədi sayırdı. O, belə hesab edirdi ki, din 
əsasən əxlaqa və davranışa təsir etmək yolu ilə insanları itaətə və ibadətə cəlb edə bilir və bu 
yolla da öz sosial funksiyasını həyata keçirir. 
M.F.Axundov dinin təbliğ etdiyi axirət ehkamını, cəhənnəm zülmü və cənnət xoşbəxtliyi 
ideyasını qəbul etmir, onları elə “bu dünyanın əks-sədası” adlandırırdı. O, qeyd edirdi ki, kim 
ki, cəhənnəm qorxusunu və cənnətə düşmək ümidini - xeyirxahlığın, xoşbəxtliyin əsasına 
qoyursa, o, çox
 
ciddi yanılmışdır. Bunlar heç vaxt pis əməlin, cinayətin qarşısını almayıb: