Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

Həyatın mənası. Ölüm və ölməzlik. Hər bir insan kimliyindən asılı olmayaraq öz 
həyatının müvəqqəti olması haqqında düşünür. Bütün canlılar içərisində yalnız insan 
həyatının sonunun gələcəyini başa düşür. Bu hiss onda güclü emosional təsir buraxır, 
daxili aləmini dərinliklərində böyük təəssüf hissi doğurur. Lakin normal insan nə vaxtsa 
öləcəyindən qorxaraq özünü itirmir, ümidsizliyə qapılmır. Əksinə, ona verilən ömrü 

---

31 
mənalı yaşamağa çalışır. Hər bir fərdin həyatının məqsədi və amalı, onun mənimsəmiş 
olduğu sosial ideyalarla, yaşadığı dövrün şəraiti ilə sıx bağlı olur. Məhz onlara 
arxalanaraq insan öz həyatını xeyir və ya şər, doğruçuluq və yalançılıq, ədalət və ya 
ədalətsizlik kimi mənəvi-əxlaqi anlayışlar üzərində qurur. 
Zəmanəmizin görkəmli psixoloqu V.Franki göstərir ki, insanın həyatını 
heykəltəraşın fəaliyyəti ilə müqayisə etmək olar. Təsəvvür edin ki, ona əsərini 
tamamlamaq üçün müəyyən vaxt verilir. Lakin həmin vaxtın sonu və nə vaxt qurtaracağı 
haqqında onun məlumatı yoxdur. Buna görə də öz işini nə vaxt dayandıracağını bilmir. 
O, sadəcə olaraq ona ayrılmış vaxtdan maksim istifadə edir ki, əsər yarımçıq qalmasın. 
Lakin əgər verilmiş vaxt iş başa çat qədər qurtarsa belə, görülən işin qiymətini aşağı 
salmır. Həyatın fraqmentar xarakteri onun mənasını azaltmır. Ömrün uzun müddətli 
olmasına əsasən biz heç onun nə dərəcədə mənalı olduğunu deyə bilmərik. 
Deyilənlərdən aydın olur ki, insan həyatının mənası, ölməzliyi onun özü 
tərəfindən qazanılır. 
Din insanın həyatım müqəddəs ehkamlara əməl etməkdə, dini ayin və mərasimləri 
yerinə yetirməkdə, etiqad vasitəsilə Allaha, axirət dünyasına inam bəsləməkdə görür. 
Fəlsəfə isə bu məsələni həll edərkən ona fərdi, şəxsi və ümumbəşəri göstəricilərin 
vəhdəti baxımından yanaşır. Bu, real fəlsəfi humanizm idealını ifadə edir. Həmin ideal 
insanda ölüm ilə ölməzliyi, əbədi ilə müvəqqətini dialektik əlaqədə götürür. İnsan həyatı 
fiziki cəhətdən keçici olmasına baxmayaraq, mənəvi baxımdan ölməzlik qazana bilir. 
İnsanın ölməzliyi onun qoyub getdiyi mənəvi irsdə, yaradıcılıqda və xeyirxah 
əməllərdədir. Təsadüfi deyildir ki, görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri, gözəl 
sənətkarlar, xalqın vətənpərvər oğulları cismən ölüb getsələr də, mənən əbədiyyətə 
qovuşur, əsrlər boyu yaşayırlar. Deməli, insanın ölməzliyi onun zəkasının qüdrətində və 
humanizmində təcəssüm edir.
Bioloji varlıq olan insan öz həyatının mənası üzərində düşünərkən, həm də həyat 
və ölüm məsələlərinə öz münasibətini formalaşdırır. Bəşəriyyətin inkişafının bütün 
pillələrində bu məsələlər təkcə ictimai fikrin qabaqcıl nümayəndələrini deyil, həm də 
bütün insanların fikrini məşğul etmişdir. Onlara cavab verərkən hər şeydən əvvəl həyatın 
mənasız olduğu haqqında təsəvvürlərə yol verilməməlidir. Bütün digər canlılardan fərqli 
olaraq insan yeganə mövcudatdır ki, həyatı boyu daim özündən narazı olur, müəyyən 
narahatlıq keçirir. Öz məqsədinə çatmağa çalışır. Bu onun inkişafının stimulu rolunu 
oynayır. O, öz qabiliyyətlərini hərtərəfli inkişaf etdirməyə, cəmiyyətin tərəqqisinə, 
ümumi işin xeyrinə öz töhfəsini verməyə səy göstərir. İnsanın sosial mahiyyət daşıması, 
cəmiyyətdə yaşaması onu buna sövq edir. 

---

32 
Müasir dövrdə təbabətin, biologiyanın, genetikanın və digər elmlərin heyrətamiz 
kəşfləri insan ömrünün uzadılması üçün real imkanlar açır. İnsan orqanizminin müxtəlif 
üzvlərinin köçürülməsi sahəsində qazanılmış uğurlar sübut edir ki, bəşəriyyət hazırda 
uzunömürlülüyü həyata keçirməyin astanasındadır. Lakin insan həyatına bu yem baxış 
hər şeydən əvvəl yüksək əxlaqi prinsiplərə, ideallara və dəyərlərə arxalanmalıdır. Digər 
tərəfdən ölüm probleminin sosial-etik və əxlaqi humanist səpkisi getdikcə daha çox 
diqqəti cəlb edir. İlk nəzərdə məsələnin bu cür qoyuluşu qəribə görünə bilər, belə ki, 
əsrlər boyu insan daha çox yaşamağa, həyatla bağlı problemləri həll etməyə çalışır. 
Lakin etiraf edək ki, hazırda yaşamaq hüququ ilə yanaşı ölmək hüququ da böyük maraq 
kəsb edir. Bununla əlaqədar iki məsələ daha çox mübahisə doğurur: Birinci insanın öz 
həyatına qəsd etməsi, intihar etməsidir. Qeyd edək ki, hətta dində də bu hərəkət pislənilir 
və göstərilir ki, öz həyatına qəsd edən adamı ümumi qəbiristanlıqda basdırmaq günahdır, 
ikinci məsələ, uzun müddət yatan ölümə məhkum olan, xəstəlik dövründə əziyyət çəkən 
adamın həyatına müdaxilə edərək, onun ölümünü sürətləndirməklə (evtanaziya) bağlıdır. 
Təsadüfi deyildir ki, hazırda evtanaziya (ağrısız, sakit əziyyətsiz ölmək mənasını 
bildirir) problemi geniş müzakirə edilməkdədir. Burada belə suala cavab vermək əsas 
yer tutur: evtanaziyaya mənəvi cəhətdən haqq qazandırmaq olarmı və əgər olarsa, onu 
necə qanuniləşdirmək lazımdır? Bu suala cavab verərkən alimlər və praktiki tibb işçiləri 
iki mövqeyə ayrılır: a) antipaternalizm (insan həyatını ictimai mənafelərə və dövlət 
mənafeyinə tabe edən baxış) mövqeyində duranlar belə edirlər ki, ağır xəstəliyə düçar 
olan insan öz bədəninin tədricən əriyib getdiyini hiss edir, çox böyük fiziki sarsıntılar 
keçirir. Bundan əlavə o, öz qohumla yaxınları üçün də ağır yük olduğunu başa düşür. Bu 
şəraitdə insanı ölməyə qoymamaq doğru deyildir və belə halda evtanaziya tətbiqi 
qadağan edilməməlidir. b) Digər bir nöqteyi-nəzərin-paternalizmin münasibəti isə 
belədir ki, insanı həyatdan məhrum etməyə haqq qazandırıla bilməz. Buna görə də 
evtanaziyaya yol vermək olmaz. Onlar öz fikirlərini aşağıdakı səbəblərlə əsaslandırmağa 
çalışırlar: əvvəla, insan həyatı müqəddəs və toxunulmazdır. Digər tərəfdən, evtanaziya 
buna görə edilməməlidir ki, bu halda həkim tərəfindən xəstənin ailə üzvləri və 
qohumları tərəfindən vərəsəlik mənafeyi üzündə istifadə hallarına yol verilə bilər. 
Nəhayət evtanaziya "çıxmayan cana ümid çoxdur" prinsipi ilə bir araya sığmır. Yəni 
uzun müddət xəstəlik keçirən bir adam sağalıb normal həyata qayıda bilər. 
Həyatın mənası onu ağılla yaşamaqdadır. İnsanda zəkanın, ağlın böyük rolunu 
qeyd edən Helvetsi yazırdı: "Ey ağıl, səninlə insan zindanda da azaddır. Sən elə 
xoşbəxtliyin özüsən". 
Müasir dövrdə həyat və ölüm haqqında fəlsəfi düşüncələr təkcə praktiki məna 
kəsb etmir. O, həm də insanı öyrənən konkret elmlər üçün zəruridir.
 
Fəlsəfə öyrədir ki, 

---

33 
insan bu məsələlərə mərdliklə yanaşmalıdır. Vaxtı çatmış ölümü öz həyatının tərkib 
hissəsi kimi qəbul etməli, ondan qorxmamalıdır. Vaxtilə Epikür göstərirdi ki, ölümdən 
qorxmaq lazım deyildir. Çünki nə qədər biz yaşayırıq, ölüm yoxdur. Ölüm gələndə isə 
biz olmayacağıq. 
Fəlsəfə həyatın mənasını humanizm mövqeyindən müəyyən edir. Burada fərdi və 
ictimai ölçülər ayrılmaz vəhdətdədir. İnsanın həyat idealında təbii-bioloji ilə sosial, ölüm 
və ölməzlik qarşılıqlı təsirdə çıxış edir.