Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İnsanda qeyri-şüuri və şüuri. Fəlsəfi antropologiyada, mahiyyət və mövcudluq
məsələləri ilə yanaşı qeyri-şüuri ilə şüurun nisbəti problemi də mühüm yer tutur. Fəlsəfədə uzun müddət antropoloji rasionalizm hökm sürmüşdür. Bu prinsipə görə insanın varlığı və davranışı yalnız onun şüurlu həyatının ifadəsidir. Belə yanaşdıqda insan yalnız zəkalı mövcudat kimi təsəvvür edilir. Lakin bir qədər sonralar insan problemini izah edən filosoflar (Kant, Leybnis, Şopenhauer, Nitşe, Qartman və başqaları) qeyri-şüuri problemini ön plana çəkdilər. Onlar insanın zəkasından kənar psixiki proseslərin mühüm rolunu və əhəmiyyətini qeyd edirdilər. Keçən mövzuda geniş bəhs olunan Z.Freydin psixoanaliz təlimi bu münasibətdə səciyyəvidir. Amerika sosial-psixoloqu və sosioloqu E.Fromun insanda qeyri-şüurinin xarakteri ilə bağlı mülahizələri də maraqlıdır. O, qeyri-şüurinin biolojiləşdirilmə sinə və erotikləşdirilməsinə qarşı çıxır. İnsanın mahiyyəti ilə mədəniyyəti arasında barışmaz ziddiyyətlər yaratdığı üçün Freydi tənqid edirdi. Lakin o, insanın sosioloji yanaşmanı qəbul etmirdi. Beləliklə, From özünün dediyi kimi nə bioloji, nə də sosial olmayan yeni nöqteyi-nəzər irəli sürür. Onun fikrincə insan inkişafının ən mühüm amili "ekzistensial dixotomiya" adlanan ziddiyyətdir. Bu ziddiyyət insanın ikili təbiətindən irəli gəlir (bir tərəfdən təbiətin hissəsi kimi, digər tərəfdən isə sosial varlıq olması). O göstərirdi ki, heyvanın həyatına kömək edən ən güclü instinktlər insanda yoxdur. Buna görə də o, öz şüuru əsasında hərəkət edir. 27 Lakin Froma görə belə hərəkətlər heç də həmişə müsbət nəticə vermir. Bu isə insanda narahatlıq və həyəcan doğurur. Beləliklə, insanın şüurlu ona baha başa gəlir, yəni onda inamsızlıq yaradır. Ümumi mənada götürdükdə insanın təkrarolunmazlığı onun bir sıra qeyr-iadi xassələrində təzahür edir. İnsan öz şüurunda ətraf mühitin sonsuz sayda rəngarəngliyini əks etdirir. O, zəngin və çoxtərəfli mədəniyyət dünyası yaradır. İnsanda son dərəcə müxtəlif keyfiyyətlər qeyri-adi formada bir-birilə çulğalaşır. Bir sözlə, insan mürəkkəb və tükənməz mövcudatdır. Lakin insanın çoxlu keyfiyyətlərə malik olması, həm də müəyyən çətinliklər yaradır. Belə ki, bu və ya digər heyvanın unikallığından danışarkən biz onun bioloji təşkilinin özünəməxsusluğunu göstərə bilirik. İnsanın təkrarolunmaz mahiyyətini açarkən onun malik olduğu xassələr çoxluğu çətinlik törədir. Çünki həmin xassələrin hər biri əlahiddə hesab oluna bilər. İnsanın zəkası, vicdanı, mənəvi borcu, ünsiyyəti və sair kimi çoxlu keyfiyyətləri vardır. Onlardan hansına üstünlük verilməlidir? Müxtəlif dövrlərin filosofları insan təbiətinin özünəməxsusluğunu birmənalı izah etmirlər. Onların bir çoxu bunu insanın xüsusi bədən quruluşuna, bioloji növ kimi yüksək dərəcədə mütəşəkkilliyə malik olmasında görürlər. Bu keyfiyyəti hələ qədimdən yüksək qiymətləndirirdilər. Bununla belə, müasir fəlsəfi fikir və elmlərin inkişafı həmin keyfiyyəti şübhə altına alır. Eynilə də canlı materiyanın daxili dəyişmələrinin ruhun yaranmasına doğru yönəldiyi və şüurun canlı aləmin inkişafının zirvəsi olduğu fikrini aksioma kimi qəbul etmək mübahisəlidir. Məsələ bundadır ki, insanın yaranması ilə canlı aləmin təkamülü heç də başa çatmır. Bundan sonra da digər bioloji növlər yaranmışdır. Digər tərəfdən bir çox hallarda bioloji yaradıcılığın zirvəsi hesab olunan bitkilər və heyvanlar məhv olub getmişlər. Mamontların və Avropa meşələrindəki meymunların aqibəti buna misaldır. Bu heyvanlar da mürəkkəb təşkilə malik idilər. Lakin dəyişilmiş iqlimə bioloji şəraitə uyğunlaşa bilmədilər. Əksinə, mürəkkəbliyi ilə o qədər seçilməyən taxtabiti və əqrəblər yaşamaqda davam etdilər. Bütün bunlara əsaslanaraq bəzi mütəfəkkirlər insanı dünya inkişafının əsas məhsulu olduğunu şübhə altına alırlar. Başqa bir nöqteyi-nəzər insanı uzun sürən təbii inkişafın məhsulu hesab edir. Lakin müasir elm göstərir ki, insan heç də özündə təkcə harmonik əlverişli müqəddəm şərtləri, xassələri toplamır. Təkamül prosesinin təhlili təbiətdə ümumi tərəqqi qanunu olduğunu heç də həmişə sübut etmir. Orqanizmin mürəkkəbliyi onun mükəmməl olduğu demək deyildir. Deməli, insanın unikallığını xalis təkamül baxışlarından hasil etmək çox çətindir. Fəlsəfi antropologiyanın böyük xidməti bundadır ki, onun nümayəndələri aşağıdakı məsələlərə diqqəti yönəltdilər: 1) Bioloji mövcudat kimi insanın mahiyyəti 28 nədədir? 2) Doğrudanmı insan təbiətin bütün məqsəd və niyyətim mükəmməl surətdə özündə təcəssüm etdirir? Bu suallarla bağlı aparılan tədqiqatlar gözlənilməz və ziddiyyətli nəticələrə gətirib çıxarır. Çoxlu sayda empirik materialları ümumiləşdirmək əsasında fəlsəfi antropoloqlar yəqin etdilər ki, insan bir mövcudat kimi təbiət ilə o qədər də yaxşı qovuşmur və uzlaşmır. Buna görə də insanın yaranmışların zirvəsi, unikal kamillik hesab edilməsi şübhəlidir. Əksinə, onlar insanı bioloji cəhətdən nöqsanlı mövcudat hesab edirlər. Məsələn, A.Qelen göstərir ki, insan hazır təbiət trafaretləri (qəlibləri) ilə yaşamağa qadir deyildir. Məsələnin bu cür qoyuluşu insanın əlahiddəliyini daha çox neqativ planda üzə çıxarır. İnsan iki proqram, həm instinkt proqram və həm də sosial-mədəni proqram əsasında fəaliyyət göstərir. Bədəninin cismani təşkilinə və fizioloji funiksiyalarına görə o təbiət dünyasına mənsubdur. Məlumdur ki, heyvanların mövcudluğu bir qayda olaraq irsi keçən instinktlərlə tənzimlənir. Heyvanlar onların davranışına verilən instinktiv tələblərdən kənara çıxa bilmirlər. Lakin insan ona təbiət tərəfindən əzəldən verilmiş bir çox əlamətlərini itirmişdir. Sosiallıq, mədəniyyət standartları instinktlərin əksinə olaraq insan üçün tamamilə başqa davranış qaydaları müəyyən edir. Bir çox filosoflar insanın unikallığını onun zəkaya malik olmasında görürlər. Bu fikir hələ qədim yunan fəlsəfəsində özünü göstərirdi. Lakin fəlsəfə tarixində digər bir nöqteyi-nəzər də qərarlaşmışdır. Həmin mövqeyə görə zəka insanın qüvvəsinin və unikallığının mənbəyi deyildir. Vaxtilə Müqəddəs Avqustin göstərirdi ki, zəka insanın ən yüksək keyfiyyəti deyildir. O, insanın şübhəli və qeyri-müəyyən xassələrindən biridir. Bu fikri davam etdirən antropoloq E.Kasirer qeyd edirdi ki, zəka bizə həqiqət və müdrikliyə nail olmağın yolunu göstərə bilməz. Çünki onun özünün mənası qaranlıqdır və mənşəyi sirlidir. Bu sirri yalnız xristian vəhyi aça bilər. Şopenhauerə görə zəka insanın əzəldən malik olduğu xüsusi mənəvi qüvvə deyildir. O, insanda bir sıra daha çox əhəmiyyətli olan təbii keyfiyyətlərin söndürülməsinin acı nəticəsidir. XIX əsrin sonlarında ingilis filosofu U.Morris də zəkanın nüfuzuna qarşı çıxmışdır. O, öz əsərlərində intellektual cəhətlərdən azad olan cəmiyyəti təsvir edir və göstərirdi ki, buna görə də həmin cəmiyyət xoşbəxtdir. Burada elm, fəlsəfə və incəsənətin mürəkkəb növləri yoxdur. Əsas məşğuliyyət xırda sənətkarlıqdır. Zəka rəqabət və bərabərsizlik yaradır. Zəkanın nüfuzu sosial bərabərlikdən imtina edilməsi intellektin inkişafı isə şəxsiyyətin deformasiyası ilə müşayiət olunur. Müasir postfreydist psixiatriyada ağılsızlıq və zəkasızlıq ictimai nöqsanların əzabverici nəticəsi kimi izah olunmur. Əksinə, göstərilir ki, onlar sosial quruluşun dağıdıcı impulslarına qarşı fəal reaksiyadtr. Beləliklə, zəka xeyirxahlıq deyil, lənət kimi 29 qəbul olunur. Məsələn, E.From yazır: Öz-özünü başa düşmə, zəka və təxəyyül qüvvəsi heyvanların mövcudluğunu səciyyələndirən ahəngdarlığı məhv etdi. Onların yaranması ilə insan anomala, universumun əcaibinə çevrilir. Yuxarıda deyilənlər göstərir ki, insanın elə bir keyfiyyətini (bədənin təşkili, zəkalılığı, ünsiyyəti və ya digər keyfiyyətlərini) ayırmaq çətindir ki, onun özünəməxsusluğunun bütün miqyasını əhatə etsin. Buradan belə bir güman gəlir: ola bilər ki, insanın unikallığı onun insan təbiəti ilə bağlı deyildir, onun varlığının qeyri- standart formalarında üzə çıxır. Beləliklə, insan təbiəti rəngarəngliyi və qeyri-sabitliyi ilə seçilir. Belə ki, onun açıqlığı, yaranmışların novü kimi hələ mükəmməl olmaması, insanın həqiqətən də unikal xassələrindən biridir. Başqa mövcudatlardan fərqli olaraq o, özünün malik olduğu növün məhdudluqlarını aradan qaldıra bilir. O, həm də canlı aləmin ayrılmaz hissəsi kimi bu aləm üzərində yüksəlməyi bacarır. İnsanın heyrətedici dərəcədə unikallığı və çox mühüm özünəməxsusluğu bu xüsusiyyətdə təzahür edir. İnsan təbiətinin başa-çatmamış (bitməmiş) imkan olduğu haqqında ideyanın doğruluğunu aşağıdakılar da sübut edir. Bu imkan sonsuz sayda variasiyalarda, spesifik varlıqda və həyatda olan macəralarda təzahür edir. Bu prosesdə bəzən qeyri- mükəmməllik əlverişli xassə kimi çıxış edir, lazımsız olan ləyaqətə çevrilir, xeyirxah olan isə şər forması alır. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|