Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

 
Sual 2. İnsanda sosial və bioloji cəhətlərin vəhdəti. İnsanda qeyri-şüuri və 
şüuri. 
İnsan təkcə sosial mövcudat deyil, həm də təbiətin bir hissəsidir, bioloji varlıqdır. 
Buna görə də digər bioloji növlərə xas olan qanunauyğunluqlar insanda da özünü 
göstərir. Məsələn, irsiyyət və dəyişkənlik, böyümə, çoxalma, məhv olma və sair. İnsanın 
uşaqlıq, yetkinlik və qocalıq dövrləri də bioloji cəhətdən şərtlənir. Onun qidalanması, 
bəzi əlamətlərinin irsən keçməsi də biologiya ilə sıx bağlıdır. 
Deyilənlərdən aydın olur ki, hər bir insanda bioloji tərəf ilə sosial keyfiyyətlər 
çulğaşmış şəkildə çıxış edir. İnsanın eyni vaxtda həm bioloji aləmə, həm də sosial 
həyata daxil olması bir sıra çətinliklər törədir. Söhbət insanda bioloji və sosial amillərin 
nisbətinin müəyyənləşdirilməsindən gedir. İnsanın qabiliyyəti, hissləri, davranışı və 
hərəkətlərinin formalaşmasında hansı tərəfin aparıcı rol oynaması fəlsəfi fikirdə ən çox 
dolaşdırılan məsələlərdəndir. Digər bir çətinlik insanda bioloji ilə sosialın qarşılıqlı 
əlaqəsinin necə baş verdiyini müəyyən etməkdir. Göstərilməlidir ki, bu məsələlərin 
izahında əsrlər boyu müəyyən fikir ayrılığı özünü göstərmisdir. İnsanda bioloji və sosial 
tərəflərin nisbəti haqqında baxışlar rəngarəngliyinə baxmayaraq, əsas etibarilə iki 
istiqamətdə ifadə olunur. Bunlardan birincisi insanı biolojiləşdirən, yəni onun 
mahiyyətində təbii, bioloji tərəflərin rolunu şişirdən konsepsiyadır. İkinci isə kobud 
sosiolojiləşdirici nəzəriyyələrdir. Sonuncular insanın bioloji keyfiyyətlərinə məhəl 
qoymur, onun sosial mahiyyətini mütləqləşdirirlər. Birinci qəbildən olan nəzəriyyələrə 
misal olaraq XIX əsrin sonlarında geniş yayılmış soslal-darvinizmi və irqçiliyi 
göstərmək olar. Onların tərəfdarları insanlar arasındakı münasibətləri, cəmiyyət 
hadisələrini Darvinin təbii seçmə və təkamül qanunları ilə izah etməyə çalışırdılar. 
İrqçilik isə insanları dərisinin rənginə, üz quruluşuna, saçına və s. görə fərqləndirir. 
İnsanın mahiyyətini biolojiləşdirməyə çalışan konsepsiyalar bu gün də davam 
etməkdədir. Hazırda Qərbdə geniş yayılmış sosiobiologiya adlanan təlim (M.Ryuz, 
M.Midqme, E.Uilson və başqaları) bu qəbildəndir. Onun banilərindən biri, Amerika 

---

19 
alimi E.Uilson təklif edir ki, insanın tarixinə yerdəki heyvanların kataloqunu tərtib 
etmək üçün başqa planetdən gəlmiş zoologiya mütəxəssisinin nəzəri ilə baxmaq 
lazımdır. Belə olduqda bütün humanitar və sosial elmlər biologiya elminin ayrı-ayrı 
ixtisaslaşmış bölmələri hesab edilməlidir. Tarix və ədəbiyyat isə sadəcə olaraq bioloji 
növ olan insanın davranışını tədqiq etməyin üsullarıdır. O, özünün 1975-ci ildə çap 
etdirdiyi "Sosiobiologiya: yeni sintez" adlı kitabında həmin konsepsiyanın əsaslarını 
şərh etmişdir. Müəllif bildirir ki, onun əsas vəzifəsi əxlaq, azadlıq, determinizm, 
aqressiya, altruizm, eqoizm və digər insan keyfiyyətlərinə yeni tərzdə yanaşmaqdır. Bu 
məqsədi həyata keçirərkən o, heyvan və insan davranışlarının imkanları və sərhədlərinin 
təhlilinə xüsusi diqqət yetirir. Qeyd olunan problemlərin həllində darvinizm 
prinsiplərinə, o cümlədən təbii seçməyə birinci dərəcəli əhəmiyyət verilir. Ən əsası 
budur ki, heyvanlar üzərində alınmış nəticələr insanların davranışına aid edilir. Beləliklə 
Uilson əsassız olaraq antropologiyanı biologiyaya, biologiyanın özünü isə molekulyar 
genetikaya müncər edir. 
Bütövlükdə sosiobioloqlar belə hesab edirlər ki, “gen ilə mədəniyyətin 
koevalyusiyası (birgə təkamül deməkdir) nəzəriyyəsi insanın təbiəti haqqında 
təsəvvürləri dəyişdirir. Bu nəzəriyyəyə görə insanda üzvi (gen) və mədəni təkamül 
prosesləri birlikdə baş verir. Onlar bir-birilə əlaqəlidir. Lakin aparıcı rolu genlər oynayır. 
İnsanın bir çox hərəkətlərinin son nəticədə səbəbi genlərdir. Buna görə də insan bioloji 
biliyin obyektidir. Uilson sosiobiologiyanın əsas vəzifəsini insan da daxil olmaqla 
heyvanlarda sosial davranışın bütün formalarının bioloji əsaslarını öyrənməkdə görürdü. 
Həmin nəzəriyyənin başlıca müddəası bundan ibarətdir: insanda onun bioloji təbiətindən 
kənarda elə bir ciddi əlamət yoxdur. Onun tərəfdarlarının fikrincə insanın çox ehtimal ki, 
əxlaqi hissləri də bioloji kanallar vasitəsilə irsən keçir. Buna nümunə kimi onlar ibtidai 
cəmiyyətdə qan qohumlar arasında nikahın qadağan olunmasını gətirirlər. Göstərirlər ki, 
bu yasaq insan cəmiyyətinə heyvanlar aləmindən keçmişdir. Onlar aqressivliyi də 
insanını ayrılmaz xassəsi hesab edirlər. Sosiobioloqların fikrincə insanın zəkası da 
bioloji təkrar istehsal üçün nəzərdə tutulmuş vasitələrdən biridir. Bu nəzəriyyə insanı 
naturalist mövqedən izah edir. Onun fikrincə heyvanlar ilə insanlar arasında heç bir sədd 
yoxdur. Belə ki, bütün canlı mövcudatlar eyni prinsiplər üzrə yaşayırlar. Bizim insan 
sivilizasiyasının nailiyyəti hesab etdiyimiz bir çox hadisələr heyvanların davranışında da 
mövcuddur. Canavarlar sürü halında, arılar ailə halında, cüyürlər dəstə şəklində 
yaşayırlar. Sosiobioloqlara görə bu birliklər sosial həyatın ilkin müjdələridir. Hətta 
altruizm (şəxsi mənafeni ictimai mənafeyə tabe, etmək) spesifik insan hadisəsi deyil, 
bütün canlı orqanizmlərin xassəsi hesab olunur. 

---

20 
Qeyd edək ki, insanda bioloji əlamətlərin rolunu mütləqləşdirən baxışın özü 
daxilən yekcins deyildir. Burada əsas etibarilə üç nöqteyi-nəzər vardır: Birincilər 
göstərirlər ki, mövcud irsiyyət mexanizmi unikal bioloji növ olan insanın inkişafının 
nəticələrini tam dolğunluğu ilə əks etdirir. Bu mexanizm sabit və mükəmməldir. Buna 
görə də uzaq gələcəkdə də öz rolunu oynayacaqdır. Beləliklə, birinci baxış optimist 
əhval-ruhiyyəni ifadə edir. İkinci mövqedə duranlar belə hesab edirlər ki, insan bioloji 
növ kimi öz dövrünü başa vurmaqdadır və o sönməyə doğru meyl edir. Onlar bunun 
səbəbini insan tərəfindən süni mühitin yaradılmasında və təbabətin artan uğurlarında 
görürlər. Guya bu amillər cəmiyyəti təbii seçmə üzrə inkişaf yolundan kənara 
çıxarmışdır. Buna görə də toplanmaqda olan mutasiyaların təzyiqi altında bəşəriyyətin 
üzərinə ağır yük düşür. Bundan əlavə, sosial həyatda baş verən burulğanlar və 
partlayışlar da insan nəslinin sönməkdə olduğunu göstərir. Göründüyü kimi, bu baxış 
pessimizmi ilə səciyyələnir. Nəhayət üçüncü qrupun tərəfdarları belə hesab edirlər ki, 
insan cavan bioloji növdür. Onun irsiyyət mexanizmində heyvanların genləri hələ 
həddən artıq çoxdur. İnsanın yaşadığı sosial mühit bəşəriyyətin tarixi tərəfindən 
yaradılmışdır. Bu mühit yalnız bəzi adamların fəaliyyətinin məhsuludur. Göründüyü 
kimi bu baxış elitarizm mövqeyini ifadə edir. 
Ümumilikdə götürdükdə ikinci və üçüncü baxış eyni bir məqsədə xidmət edir. 
Onların fikrincə insanın genetik təbiətində düzəlişlər edilməlidir. Yaxın gələcəkdə 
bioloji amillər üzündən bəşəriyyəti ölüm təhlükəsi gözləyir. Onun qarşısını yalnız 
genetika ala bilər. Əgər genetika bioloji təkamülə nəzarəti öz əlinə alsa, onda bu təhlükə 
sovuşar. Bu qəbildən olan ideyalar zəminində evgenika elminin (irsiyyət mexanizmi və 
onun yaxşılaşdırılması haqqında elmdir) yeniləşmiş variantı özü göstərir. Onun 
nümayəndələri qəti surətdə bildirirlər ki, bu elm insan nəslinin təkrar istehsalına tam 
nəzarət etməlidir. Hətta bəşəriyyət faydalılıq naminə nəslin artırılmasında qismən də 
olsa seleksiya işini həyata keçirməlidir. Əlbəttə, belə fikri məqbul hesab etmək olmaz. 
Əvvəla seleksiyanın genetik imkanları bu böyüklüyündə vəzifənin öhdəsindən gələ 
bilməz. Digər tərəfdən belə olduqda bir sıra mənəvi-psixoloji məsələlər qarşıya çıxır: 
kim arzuolunan xassəli genlərə malikdir? Sonra genlərin arzu olunanlığım necə 
müəyyən etmək olar? Bu işi kim görməlidir? 
Genetik amillərin və seleksiya imkanlarının şişirdilməsi insanlarda sosial əsasların 
rolunun azaldılması deməkdir. İnsan təkcə təbii mövcudat deyil, təbii-sosial 
mövcudatdır. Təbiət insana onun həyatı üçün lazım olan bütün nemətləri hazır şəkildə 
vermir. Buna görə də təbii imkanları sosial həyatda reallaşdırmaq lazım gəlir. Sonuncu 
proses isə bilavasitə insanda sosial tərəfi göstərir. Yuxarıda qeyd olunan biolojiləşdirici 
baxışların bir nöqsanı da budur ki, onlar hər şeyi genetik amillərə müncər edirlər. Axı 

---

21 
bioloji tərəf öz məzmununa görə geniş anlayışdır. Burada fərdi inkişafın fizioloji 
səpkiləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Xüsusən də patoloji effekt törədən fizioloji amillər 
böyük rol oynayır. Məhz onlar insanın bioloji göstəricilərinə dəyişdirici təsir edir. 
Onları, hətta sosial amilləri başqa cür qavrayacaq dərəcədə dəyişdirir. 
İnsan haqqında baxışlar yuxarıda deyilənlərlə bitmir. Onlardan əlavə bir sıra 
konsepsiyalar da vardır. Onlar bioloji amillərin mühümlüyünü zahirən qəbul etməklə, 
əsassız olaraq belə bir optimist fikir irəli sürürlər ki, guya yalnız xarici təsirlər 
göstərməklə insanın təbiətini tez bir vaxtda, əsaslı surətdə və istənilən istiqamətdə 
dəyişdirmək olar. Qeyd edək ki, cəmiyyət tarixində buna bənzər cəhdlər az olmamışdır. 
Bir çox dövrlərdə güclü sosial vasitələrin təsiri ilə insanların ictimai psixologiyası 
kütləvi psixoz vəziyyəti həddinədək dəyişdirilmişdir. Lakin bu vəziyyət yalnız qısa 
müddət davam etmişdir. Tezliklə insanların şüuru öz köhnə vəziyyətinə qayıtmışdır. 
Buradan aydın olur ki, həmin qəbildən zorla edilən dəyişikliklərin heç bir tarixi və ya 
sosial mənası yoxdur. Onlar olsa-olsa insanın sosial iradəsini yanlış səmtə yönəldir və 
sosial amillərin təsirini zəiflədir. 
İnsanda sosial keyfiyyətlərin rolunu həddən artıq şişirdərək bioloji tərəfə məhəl 
qoymayan baxışlar da yanlış hesab edilməlidir. Belə vulqar sosioloji təlimlər insanın 
mövcudluğunun, eləcə də onun müxtəlif formalarda təzahür edən fərdi rəngarəngliyinin 
təbii bioloji şərtlərini lazımi dərəcədə qiymətləndirmir. Onların fikrincə insanı 
öyrənərkən bunları nəzərə almamaq da olar. İnsanı kobud sosioloji mövqedən izah edən 
baxışlara misal olaraq XX əsrdə geniş yayılmış antiutopiya bədii janrını göstərmək olar. 
Onun nümayəndələri (E.Zamyatin, O.Xaksi, C.Oruyel və başqaları) öz əsərlərində 
yaratdıqları uydurma cəmiyyətləri təsvir edir və göstərirlər ki, burada xalis sosial ideya 
hökm sürür. 
İnsanda bioloji tərəfə məhəl qoyulmaması qismən dini ənənə üçün də 
səciyyəvidir. Belə ki, din cismani olan ilə - bədən ilə ruhu bir-birinə qarşı qoyur. Həm də 
dini təsəvvürlərə görə bədən aşağı, ruh isə yüksək mövqedə durur. 
Qeyd olunmalıdır ki, insanda istər bioloji və istərsə də sosial amillərin rolunu 
şişirdən baxışlar birtərəfli və məhdud xarakter daşıyır. Əslində bu iki qrup amillər bir-
birilə dialektik vəhdət təşkil edir. Belə ki, insanın sosial mahiyyətinin ön plana 
çəkilməsi, onun ictimai əlaqə və münasibətlərinin xüsusi qeyd olunması, heç də ayrı-ayrı 
fərdlərə xas olan özünəməxsusluqları, onların xarakterində iradə və qabiliyyətlərindəki 
spesifikliyi inkar etmək demək deyildir. Əksinə, bu cür yanaşma insanın mahiyyətini, 
həmin şəxsi keyfiyyətləri araşdırarkən, onların təkcə sosial tərəfinin yox, həm də bioloji 
təbiətinin izah edilməsini nəzərdə tutur. 

---

22 
İnsan orqanizmi, onun fəaliyyəti həm bioloji, həm də sosial tərəfin üzü əlaqəsinə 
əsaslanır. Məsələn, insanın zəkasını, təfəkkürünü nə sırf bioloji, nədə sırf sosial 
səbəblərlə izah etmək qeyri-mümkündür. Belə ki, təfəkkür mürəkkəb biopsixososial 
hadisədir. Bu o deməkdir ki, təfəkkür birinci növbədə özünün maddi, bioloji əsasına 
malikdir. Belə əsas rolu insanın beyni, orada gedən fizioloji və digər proseslər oynayır. 
Lakin bioloji tərəf öz-özlüyündə təfəkkürü olduğunu izah edə bilmir. Hələ heç bir 
neyrocərrah insan beynində gedən psixi prosesləri görməmişdir. Psixiki hadisələr maddi 
əsaslara arxalansalar da, əksərən ideal xarakter daşıyır. Deyilənlərdən aydın olur ki, 
təfəkkürün məzmunu biolojiyə müncər edilmir. O, mürəkkəb psixiki hadisə olmaqla, 
özündə biososial intellektual və iradi tərəfləri əhatə edir. Deməli, təfəkkürü izah edərkən 
həm bioloji və həm də psixiki səciyyələrə diqqət yetirilməlidir. Lakin bunlar da kifayət, 
deyildir. İnsan təfəkkürü sosial həyatdan ayrılmazdır. O, mövcud ictimai münasibətlər 
sistemi və insanın orada tutduğu yer ilə şərtlənir. Deməli, təfəkkürdə bioloji, psixiki və 
sosial tərəflər qarşılıqlı surətdə bir-birinə nüfuz edir. Onlar bir-birilə çulğalaşmış şəkildə 
çıxış edirlər. 
Deyilənlərdən aydın olur ki. bioloji tərəf ilə sosial tərəfi yalnız abstraksiyada 
ayrılıqda götürmək olar. Bu halda onlar insanın xassələri və hərəkatla iki müxtəlif 
qütbünü əhatə edir. Məsələn, insanın bioloji qütbü onun orqanizminin tabe olduğu 
biofıziki və fizioloji qanunları əhatə edir. Bu qanunları insanı öz bütövlüyünü saxlamağa 
çalışan sabit sistem kimi səciyyələndirir. Sosial qütb ifadə edir ki. insan mücərrəd 
məxluq deyildir. O, sosial mövcudatdır. Yəni, insan konkret tarixi xarakter daşıyır. Hər 
bir dövrün məzmunu, sosial və mədəni şəraiti özünə uyğun insanı formalaşdırır. 
Beləliklə, insanın mahiyyət xarakterli cəhətlərim ümumiləşdirməklə ona aşağıdakı 
tərifi vermək olar. “İnsan təcəssüm olunmuş ruha və bədənə malik zəkalı mənəvi-