Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

Sual 3. 
Az
ərbaycan ərazisində tayfa ittifaqları və erkən dövlət 
qurumları 
 
E. ə. III-II minilliklərdə Azərbaycanın cənubunda və şimalında ilkin tayfa 
birlikləri mövcud idi. Azərbaycanın cənubunda yaşayan etno-siyasi birliklərdən 
kutilər, lullubilər, su və turukkular haqqında qədim Şumer-Akkad mixi yazılarında 
kifayət qədər məlumatlara rast gəlinir. E. ə. III minilliyin II yarısında Azərbaycanın 
cənubunda Lullubi və Kutilərin erkən dövlətləri yaranmışdır. 
Kuti dövləti.
Azərbaycanın Urmiya gölü bölgəsində hələ e. ə. XXIV-XXIII 
əsrlərdə kuti tayfa birləşməsi yaşayırdı. Mənbələrdə kutilərin məskunlaşdıgı ərazi
dağlıq Kutium ölkəsi kimi xatırlanmışdır. Kutilər maldarlıq, əkinçilik və 
sənətkarlıqla məşğul olur, Mesopotamiyada yaşayan əhali, xüsusilə şumerlərlə 
iqtisadi-
siyasi əlaqələr saxlayırdılar. E. ə. XXIII əsrdə daha da güclənmiş Akkad 
hökmdarlarının aramsız hücumlarının qarşısını almaq üçün kutilər qonşuluqda 

---

23 
yaşayan digər etno-siyasi toplumlarla hərbi ittifaqa girmiş və müttəfiqlər üç dəfə 
Akkad ordularını məğlubiyyətə uğratmışdlar.
E. ə. XXIII əsrin sonlarında Kuti dövləti xeyli güclənmişdi. Döyüşkənliyi ilə 
seçilən çoxsaylı əhaliyə malik olan Kuti dövləti Mesopotamiyaya hərbi yürüşlərə 
başlayaraq Akkad qoşunlarını darmadağın etmişdilər. Kuti hökmdarı Enridavazir 
bu qələbə şərəfinə ucaltdığı abidədə özünü «Kutiumun və dünyanın dörd 
tərəfinin hökmdarı» adlandırmışdır. 
E. ə. XXII əsrin əvvəllərində Mesopotamiyanın cənubunu işğal edən və 
Akkad dövlətini süquta uğradan Kutilər burada böyük xilaskarlıq missiyasını 
yerinə yetirdilər. Akkadlar daima Şumer şəhərlərinin əhalisini kütləvi şəkildə 
məhv edirdilər. Şumerlərin muqəddəs Nippur şəhərini viran qoyan akkadlar, hətta 
onların Ekur məbədini belə dağıtmışdılar. Bu hadisə şumerlərin səbr kasasını 
doldurmuş və onlar yardım üçün Akkadın əsas düşməni olan güclü Kutiuma üz 
tutmuşdular. Kutilər şumerlər üzərində Akkad ağalığına birdəfəlik son 
qoymuşdular.
Bu qüdrətli Azərbaycan etnosu 91 il (2195-2104) Dəclə və Fərat çayları 
arasında öz siyasi hökmranlığını sürdürə bilmişdir. Bu zaman inzibati vəzifələri 
daşıya biləcək çoxlu adamları olmadığından işğal olunmuş əraziləri yerli Şumer 
və Akkad əyanlarından təyin etdikləri canişinlər vasitəsilə idarə edirdilər. Kuti 
hökmdarı həm də Akkad çarı titulunu daşıyırdı. Şəhərləri en və ya ensi rütbəli 
hakimlər idarə edirdilər. Kutilər şumerlərin dağıdılmış məbədlərini bərpa etmiş və 
yenilərini tikdirmişdilər.
Mesopotamiyanın cənubundakı əhalidən kutilər sənətkarlıq, ərzaq 
məhsulları və qiymətli metallar şəklində vergilər toplayırdılar.
Kuti ağalığı dövründə Mesopotamiya ərazisi xarici basqınlardan daha yaxşı 
qorunmuş, ticarət yollarında tam təhlükəsizlik təmin olunmuşdu.
Kuti hökmdarlarına aid yazılarda onların İştar və Sin tanrıları haqqında 
məlumatlar vardır. Kutilər Mesopotamiyada yerli tanrılara sitayişi saxlamaqla öz 
dini ayinlərini tətbiq etməyə çalışırdılar. Dini ibadətdə yeniliklər yerli kahinlərin 
ciddi müqaviməti ilə qarşılanırdı.
XXII əsrin sonlarında Mesopotamiyanın cənubunda başda Şumer 
Uruk şəhərinin hakimi Uti-heqal olmaqla kutilərə qarşı müqavimət başladı. Uti-

---

24 
heqal öz kitabəsində kutiləri «zəhərli dağ ilanları, tanrıların düşməni, Şumer 
dövlətçiliyini dağlara aparan, Şumeri ədavətlə dolduran, arvadı ərindən, uşaqları 
valideynlərindən ayıran, ölkədə düşmənçilik və nifaq salan» bir toplum 
adlandırırdı. Bu cür düşmən münasibət əslində Kuti hakimiyətini gözdən 
salmağa, işğalçı kutilərlə mübarizənin zəruriliyini əsaslandırmağa və əhalini 
ayağa qaldırmağa yönəlmişdi. E. ə. 2109-cu ildə kutilərlə Uruk şəhəri arasında 
baş verən döyüşdə şumerlər qalib gəldilər. İkiçayarasında ağalıq edən sonuncu 
kuti hökmdarı Tirikan oldu. O, cəmi 40 gün hakimiyyətdə qala bilmişdi. 2104-cü 
ildə həm onun, həm də İkiçayarasında Kuti hakimiyyətinə son qoyuldu. Bundan 
sonra kutilər öz doğma torpaqlarına qayıtdılar. Onlar burada lullubi tayfaları 
tərəfindən sıxışdırılaraq torpaqlarının bir hissəsini itirmiş və bir qədər şimal-şərq 
səmtinə çəkilməli olmuşdular. 
Şumer mixi yazılarında İkiçayarasında hökmranlıq edən 21 kuti çarının adı 
çəkilmişdir.