267 azerbaycan tarixi m N1azerbaycan erazisinde ibtidai icma qurulushu tayfa ittifaqlari ve erken dovlet qurumlari (1)
c) Tunc və ilk dəmir dövrü. Tunc dövrü (e. ə. IV-II minilliklər). Qəbilə
icmasının təsərrüfat həyatında böyük dəyişikliklərin baş verməsi və metal
istehsalının təkmilləşməsi şəraitində e. ə. IV minilliyin sonlarında Azərbaycanda
tunc dövrü başlandı. Icma təsərrüfatının yeni yaranmış sahələrindən biri metal
istehsalı oldu. E.ə. III minillikdə sənətkarlar misi əritməyi, mis-mərgümüş (arsen)
qatışığından tunc almağı, bu ərintini qəliblərə töküb hazır məhsul əldə etməyi
bacarırdılar. Əkinçilik və maldarlıq məhsullarının tayfalararası miqyasda
mübadiləsi də bu dövrdə meydana çıxmışdır.
Təxminən 2 min il davam edən tunc dövründə məhsuldar qüvvələr daha da
inkişaf etmiş, təsərrüfatın bütün sahələrində və ictimai həyatda köklü dəyişikliklər
baş vermişdir. Qəbilə icmasının dağılması və erkən dövlət qurumlarının
yaranması prosesi də bu dövrdə başlamışdı. Tunc dövrü
erkən, orta və
son adlanan üç mərhələdən keçmişdir.
Erkən tunc dövründə (
e. ə. IV minilliyin sonu - III minilliyi əhatə edir və
arxeoloji baxımdan Kür - Araz mədəniyyəti adlanır) insanlar sıx yaşayış
yerlərindən əkinçilik və maldarlıq üçün daha əlverişli olan vadilərə, dağ ətəklərinə
yayılıb məskunlaşırdılar. Artıq e. ə. III minilliyin birinci yarısında toxa əkinçiliyi öz
yerini
xış əkinçiliyinə verməyə başlamışdı. Bununla bağlı olaraq iribuynuzlu
heyvanlardan qoşqu vasitəsi kimi istifadə olunurdu. Xış əkinçiliyi dağətəyi
bölgələrdə əkinçiliyin inkişafına yeni imkanlar açaraq əmək məhsuldarlığının
yüksəlməsinə şərait yaradırdı.
Azərbaycanda erkən tunc dövründə ev maldarlığından köçmə, yaylaq
maldarlığına keçid baş vermişdir. Əhalinin Alp çəmənliklərinin bol olduğu
ərazilərə yayılması xüsusilə qoyunçuluğun inkişafı ilə bağlı idi.
Köçmə (yaylaq) maldarlığına keçilməsi ilə əlaqədar yalnız heyvandarlıqla
məşğul olan qəbilələr meydana çıxırdı. Əkinçiliyin və maldarlığın müstəqil
18
sahələr kimi fəaliyyət göstərməsi ibtidai icma cəmiyyətinin tarixində birinci ictimai
əmək bölgüsü hesab edilir.
E. ə. III minillik ibtidai cəmiyyətin həyatında əmlak bərabərsizliyinin ilkin
əlamətlərinin üzə çıxdığı və ilkin tayfa birliklərinin yarandığı dövr kimi də
xarakterizə olunur.
