AZƏrbaycan respublikasi döVLƏT ŞƏHƏrsalma və arxitektura komiTƏSİNİn kollegiyasi

20.3. İşlənilən ərazilər

20.3.1. Ümumi müddəalar

20.3.1.1. İşlənilən ərazilərdə kanalizasiyanın xarici şəbəkə və qurğuları layihələndirildikdə yer səthinin görülən dağ-mədən işlərinin təsirindən yaranan hərəkət və deformasiyasının onlara olabiləcək əlavə təsirləri nəzərə alınmalıdır.

Dağ-mədən işlərinin təsirindən mühafizə tədbirləri layihələndirilən şəbəkə və qurğular altında bu işlərin görülmə müddəti nəzərə alınmaqla TN və Q 2.01.09 və TN və Q 2.04.02-ə uyğun olaraq təyin edilməlidir.

20.3.1.2. İşlənilən ərazilərdə süzmə sahələrinin yerləşdirilməsinə yol verilmir.

20.3.1.3. Basqısız kanalizasiya boru kəmərlərinin deformasiyaya uğrayan qruntun təsirindən qorunma tədbirləri basqısız rejimin saxlanılmasını, calaq birləşmələrin kipliyini, ayrı-ayrı bölmələrin möhkəmliyini təmin etməlidir.

20.3.1.4. Layihələndirmə mərhələsində mühafizə tədbirləri seçilərkən və onların həcmi təyin olunduqda əlavə olaraq göstərilməlidir:

kanalizasiya şəbəkə və qurğularının yerləşəcəyi meydançaların, həmçinin meydançadan kənar boru kəmərlərinin ayrı-ayrı sahələrinin işlənilməsinə başlanğıc müddətləri;

boru kəmərlərinin yer səthinə çıxan tektonik pozuntular, şaxta sahələrinin sərhədləri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə ilə kəsişmələri;

yer səthində yarıq və çöküntülərin yarana biləcəyi ərazilər.

20.3.2. Kollektorlar və şəbəkələr

20.3.2.1. Yer səthinin gözlənilən deformasiyalarından kanalizasiya basqısız boru kəmərlərinin mühafizəsinin layihələndirilməsi üçün verilməlidir:

layihə işlənən dövr üçün tapşırılmış təmizləmə-qazıntı işlərinin vəziyyəti;

işlərin görülmə planı məlum olmayan sahələrdə - ən güclü layların birindən, yaxud bir horizontdan çıxarılacaq qazıntının şərti verilmiş miqdarı;

boru kəmərlərinin yer səthinə çıxan tektonik pozuntular, şaxta sahələrinin sərhədləri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə ilə kəsişmələri olan yerlərdə - yaxın 5 ildə işləniləcək laylardan çıxarılan qazıntıların miqdarlarının cəmi.

Mühafizə tədbirlərinin həcmi gözlənilən deformasiyaların TN və Q 2.01.09-da verilmiş əlavə yük əmsalları nəzərə alınmaqla maksimal qiymətlərinə təyin edilməlidir.

20.3.2.2. Basqısız kanalizasiyalarda saxsı, dəmir-beton, xrizotilsement və plastmas borulardan, həmçinin dəmir-beton novlar və kanallardan istifadə edilməlidir.

Boruların növü tullantı sularının tərkibindən və inşaat meydançalarının, yaxud boru kəmərləri trassalarının dağ-geoloji şəraitindən asılı olaraq seçilməlidir.

20.3.2.3. Boru kəmərlərində basqısız rejimi saxlamaq üçün layihələndirmə zamanı sahələrin uzununa profildə mailliyi (140) tənliyində göstərilən şərtə əməl olunmaqla yer səthinin qeyri-bərabər çökməsi nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

burada i_p- basqısız rejimi saxlamaq üçün boru kəmərinin tələb olunan inşaat mailliyi;

- hesabi dolma dərəcəsində boru kəmərinin yol verilən minimal mailliyi;

i_gr - boru kəmərinin keçdiyi sahədə yer səthinin hesabi mailliyi (maddə 20.3.2.1-ə əsasən qəbul edilməlidir).

20.3.2.4. Basqısız boru kəmərinin tələb olunan mailliyini təmin etmək mümkün olmadıqda, məsələn, yerin relyefindən asılı olaraq, yaxud layihələndirilən boru kəmərinin başlanğıcı və sonundakı verilmiş hündürlüklər fərqini təmin etmək mümkün olmadıqda, həmçinin şaxta sahələri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə, tektonik pozuntu sərhədlərində aşağıdakılara əməl etmək lazımdır:

boru kəməri trassasını böyük enişlər istiqamətində, yaxud yer səthinin gözlənilən az mailliklər zonasında seçmək;

boru kəmərlərinin diametrini artırmaq;

boru kəmərinin hesabi dolma dərəcəsini azaltmaq;

tullantı sularını layihələndirilən boru kəməri, yaxud digər boru kəmərləri vasitəsilə yer səthinin əlverişsiz mailliklər zonasından kənara nəql etdirmək üçün nasos stansiyaları nəzərdə tutmaq.

Tullantı sularını nəql etdirən stansiyalar dağ-mədən işlərinin yaxın 5 ildə başlanması nəzərdə tutulursa boru kəmərinin tikintisi zamanı, bu işlər daha gec zamana planlaşdırıldıqda isə bilavasitə onların başlanmasından əvvəl qurulmalıdır.

20.3.2.5. Boruların calaq birləşmələri elastik tıxamalar tətbiq etməklə çevikləşdirilməli və kompensator kimi işləmələri təmin edilməlidir.

Basqısız boru kəmərinin calaq birləşmələrinin kipliyinin saxlanılma şərti (141) tənliyi ilə ifadə edilir.

burada - boruların calaq birləşmələrinin ox istiqamətində yol verilən kompensasiya qabiliyyəti (saxsı borular üçün - 4sm; geniş ağızlı dəmir-betonborular üçün- 5sm; muftalı xrizotilsement borular üçün – 6sm qəbul edilməlidir);

 - calaq birləşməsinin ox istiqamətində tələb olunan kompensasiya qabiliyyəti, sm (yer səthinin gözlənilən deformasiyasından və qəbul edilmiş boruların həndəsi ölçülərindən asılı olaraq hesablama ilə təyin edilməlidir);

 - tikinti zamanı calaqda boruların ucları arasında saxlanılan məsafə, sm (qiymətinin ən azı 20%-i qədər qəbul edilməlidir).

20.3.2.6. Dartılma zamanı borunun en kəsiyinin yük götürmə qabiliyyəti P_p (142) tənliyində verilmiş şərti ödəməlidir.

burada - boru bölmələrinə qruntun üfüqi deformasiyasından yaranan uzununa maksimal qüvvənin təsiri;

P_i - boru bölmələrinə yer səthində əmələ gələn çıxıntıların təsirindən yaranan maksimal qüvvənin təsiridir.

20.3.2.7. (141) və (142) şərtləri təmin edilmədikdə:

uzunluğu az olan, yaxud digər növdən olan borudan istifadə etmək;

boru kəmərinin trassasını dəyişərək onu yer səthinin gözlənilən deformasiyası az olacaq zonalarına keçirmək;

boru kəmərinin daşıma qabiliyyətini artırmaq üçün onun əsasında çevik tikişli dəmir-beton döşənəcək yaratmaq lazımdır

20.3.2.8. Dükerin giriş və çıxış quyularında səviyyələr fərqi dağ-mədən işlərinin görülməsi ilə bağlı yer səthinin qeyri-bərabər çökməsi nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

20.3.2.9. İşlənilən ərazilərdəki kanalizasiya boru kəmərlərinin düzxətli sahələrində baxış quyuları arasındakı məsafə 50 m-dən çox olmamalıdır.

20.3.2.10. Kanalizasiya boru kəmərinin çıxıntılarla yerli yarıqlar, yaxud uçurumlar yarana biləcək sahələrdən keçirilməsi lazım gəldikdə, basqılı sahələr və onların yer səthində çəkilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

20.3.3. Təmizləyici qurğular

20.3.3.1. Kanalizasiya qurğuları sərt və kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir. Sərt blokların, bölmələrin planda ölçüləri yer səthinin deformasiya qiymətindən və yerinə yetirilən konstruktiv mühafizə tədbirlərinin, o cümlədən lazımi kompensasiya qabiliyyətinə malik deformasiya tikişlərinin olmasından asılı olaraq təyin edilməlidir.

20.3.3.2. Yerdəyişmə qabiliyyətinə malik konstruktiv sxemlərin stasionar avadanlığa malik olmayan açıq tipli kanalizasiya tutumları üçün tətbiq olunmasına yol verilir.

20.3.3.3. Stasionar avadanlığa malik kanalizasiya qurğuları yalnız sərt konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir.

20.3.3.4. Müxtəlif funksional təyinatlı bloklaşdırılmış kanalizasiya qurğuları deformasiya tikişləri ilə bir-birindən ayrılmalıdır.

20.3.3.5. Tullantı sularındakı üzən maddələrin tutulması üçün əyilmə bucağı tənzimlənən hərəkət edən barmaqlıqlar və barmaqlıq-xırdalayıcılar tətbiq olunmalıdır.

20.3.3.6. Biosüzgəclərdə suvarıcı qismində səpələyicilər (sprinklerlər) və hərəkət edən suvarıcılardan istifadə edilməlidir.

Reaktiv suvarıcılardan istifadə etdikdə əsaslar-dik borular qurğulardan sukeçirməyən deformasiya tikişi ilə ayrılmalıdırlar.

20.3.3.7. Kommunikasiya sistemləri qurğularla sərt əlaqəyə malik olmamalıdır. Kanal və novların mailliyi yer səthinin hesabi deformasiyası nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

M ü n d ə r i c a t

1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	1
2.	Normativ istinadlar......................................................................................................	3
3.	Əsas anlayışlar.............................................................................................................	4
4.	Şəhər tullantı sularının hesabi sərfləri. Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması. Xüsusi sərflər və qeyri-müntəzəmlik əmsalları...................................	6
4.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	6
4.2.	Yağış kanalizasiyası....................................................................................................	9
4.2.1.	Məskunlaşma zonalarından və müəssisələrin ərazilərindən yerüstü axımların kənarlaşdırılması şərtləri................................................................	9
4.2.2.	Yerüstü tullantı sularının orta illik həcminin təyini....................................................	10
4.2.3.	Təmizlənməyə veriləcək yerüstü tullantı sularının hesabi həcmlərinin təyini.............................................................................	11
4.2.4.	Yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış və ərimiş qar sularının hesabi sərflərinin təyini...............................................................	12
4.3.	Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin tullantı sularının hesabi sərfləri...................................................................................	21
4.4.	Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının keyfiyyət xarakteristikası..........................................	23
4.5.	Məskunlaşma əraziləri və müəssisə sahələrində yaranmış yerüstü axımların təmizlənməsi...................................................................	24
4.6.	Yağış suyu axımının tənzimlənməsi..........................................................................	25
4.7.	Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması...................................................	26
4.8.	Boruların minimal diametrləri...................................................................................	28
4.9.	Hesabi sürətlər, boru və kanalların dolması..............................................................	28
4.10.	Boru kəmərləri, kanal və novların maillikləri............................................................	30
5.	Kanalizasiya sxemləri və sistemləri............................................................................	30
5.1.	Yaşayış məntəqələri kanalizasiyasının sxemləri və sistemləri...................................	30
5.2.	Kiçik yaşayış məntəqələrinin (5000 nəfərə qədər əhalisi olan) və ayrılıqda dayanmış binaların kanalizasiya sistemləri............................................	31
5.3.	Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya sxemləri və sistemləri......................................	32
5.4.	Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərində yaranan yerüstü tullantı sularının kanalizasiyalaşdırılma sxemi................................	33
6.	Kanalizasiya şəbəkələri və onların üzərindəki qurğular. Şəbəkələrin trassalaşdırılması və boru kəmərlərinin çəkilməsi şərtləri....................................................................................	34
6.1.	Boru kəmərlərinin dönmələri, birləşmələri və basdırılma dərinlikləri........................................................................	35
6.2.	Borular, dayaqlar, armatura və boru altındakı əsaslar.................................................	35
6.3.	Baxış quyuları.............................................................................................................	36
6.4.	Enmə quyuları.............................................................................................................	37
6.5.	Yağışqəbuledicilər.......................................................................................................	38
6.6.	Dükerlər.......................................................................................................................	39
6.7.	Yollardan keçidlər......................................................................................................	40
6.8.	Buraxıcılar və yağış suyu kənarlaşdırıcılar.................................................................	40
6.9.	Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya şəbəkələrinin layihələndirilməsinin xüsusiyyətləri.....................................................	41
6.10.	Şəbəkələrin ventilyasiyası...........................................................................................	41
6.11.	Boşaltma stansiyaları..................................................................................................	42
7.	Nasos və hava üfürücü stansiyaları.............................................................................	42
7.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	42
7.2.	Nasos stansiyaları........................................................................................................	43
7.3.	Hava üfürücü stansiyalar............................................................................................	48
8.	Təmizləyici qurğular...................................................................................................	49
8.1.	Ümumi müddəalar.......................................................................................................	49
8.2.	Tullantı sularının mexaniki təmizlənməsi üçün qurğular............................................	53
8.2.1.	Barmaqlıqlar................................................................................................................	53
8.2.2.	Qumtutanlar.................................................................................................................	53
8.2.3.	Ortalaşdırıcılar.............................................................................................................	55
8.2.4.	Durulducular...............................................................................................................	58
8.2.5.	İki yaruslu durulducular və şəffaflandırıcı-çürüdücülər.............................................	63
8.2.6.	Septiklər......................................................................................................................	65
8.2.7.	Hidrosiklonlar.............................................................................................................	65
8.2.8.	Mərkəzdənqaçma aparatları (sentrifuqalar)................................................................	67
8.2.9.	Flotasiya qurğuları.......................................................................................................	68
8.2.10	Deqazatorlar...............................................................................................................	69
9.	Tullantı sularını bioloji təmizləyən qurğular..............................................................	70
9.1.	Preaeratorlar və biokoaqulyatorlar..............................................................................	70
9.2.	Bioloji süzgəclər.........................................................................................................	70
9.2.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	70
9.2.2.	Damcılı bioloji süzgəclər............................................................................................	72
9.2.3.	Yüksək yüklənmiş bioloji süzgəclər...........................................................................	73
9.2.4.	Aerotenklər.................................................................................................................	75
9.3.	İkinci pillə durulducuları. Lilayırıcılar.........................................................................	81
9.4.	Tam oksidləşdirən aerasiya qurğuları (aerasiya müddəti uzadılmış aerotenklər)....................................................................	82
9.5.	Dövretdirici oksidləşdirici kanallar.............................................................................	83
9.6.	Süzmə sahələri.............................................................................................................	84
9.7.	Yeraltı süzmə sahələri.................................................................................................	86
9.8.	Qum-çınqıl süzgəcləri və süzən xəndəklər.................................................................	86
9.9.	Süzən quyular............................................................................................................	87
9.10.	Bioloji nohurlar...........................................................................................................	88
10.	Təmizlənmiş tullantı sularını oksigenlə doydurmaq üçün qurğular..........................	90
11.	Tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi.........................................................................	92
12.	Tullantı sularının dərin təmizlənməsi üçün qurğular..................................................	93
12.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	93
12.2.	Dənəvər yüklü süzgəclər............................................................................................	93
12.3.	Polimer yüklü süzgəclər..............................................................................................	95
12.4.	Torlu barabanlı süzgəclər...........................................................................................	95
13.	Tullantı sularını fiziki-kimyəvi təmizləmək üçün qurğular.......................................	96
13.1.	Tullantı sularının neytrallaşdırılması..........................................................................	96
13.2.	Reagent qurğuları........................................................................................................	97
13.3.	Sian tərkibli tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi......................................................	100
13.4.	Xrom tərkibli tullantı sularının zərərsizləşdirilməsi....................................................	100
13.5.	Biogen qidalandırma...................................................................................................	100
14.	Tullantı sularının adsorbsiya qurğularında təmizlənməsi...........................................	101
14.1.	Ümumi müddəalar.....................................................................................................	101
14.2.	Aktivləşdirilmış kömürdən sıx laylı yükü olan adsorberlər......................................	102
14.3.	Aktivləşdirilmış kömürdən seyrəlmiş laylı yükü olan adsorberlər............................	102
15.	Tullantı sularını təmizləmək üçün ionəvəzedici qurğular..........................................	102
16.	Tullantı sularının elektrokimyəvi təmizlənməsi üçün qurğular.................................	106
16.1.	Sian tərkibli tullantı sularını emal etmək üçün elektroliz qurğuları...........................	106
16.2.	Alüminium elektrodlu elektrokoaqulyatorlar.............................................................	107
16.3	Polad elektrodlu elektrokoaqulyatorlar.....................................................................	108
17.	Tullantı suları çöküntülərini emal etmək üçün qurğular............................................	110
17.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	110
17.2.	Susuzlaşdırılma, yaxud çürüdülmədən əvvəl çöküntünü sıxlaşdırmaq və qatılaşdırmaq üçün qurğular..............................................................	110
17.3.	Metantenklər................................................................................................................	111
17.4.	Aerob stabilləşdiricilər................................................................................................	114
17.5.	Çöküntünün mexaniki susuzlaşdırılması üçün qurğular.............................................	115
17.6.	Lil sahələri..................................................................................................................	119
17.7.	Çöküntünün zərərsizləşdirilməsi, kompostlaşdırılması, termik qurudulması və yandırılması üçün qurğular.........................................................................................	121
17.8.	Çöküntünün saxlanılması və anbara yığılması............................................................	122
17.9.	Təmizlənmiş tullantı sularının sututarlara axıdılması................................................	122
18.	Elektrik avadanlığı, texnoloji nəzarət, avtomatlaşdırma və operativ idarəetmə sistemləri.................................................................................	124
18.1.	Ümumi müddəalar.....................................................................................................	124
18.2.	Texnoloji nəzarət........................................................................................................	126
18.3.	Avtomatlaşdırma və operativ idarəetmə sistemləri.....................................................	126
18.4.	Nasos stansiyaları və hava üfürücü stansiyalar..........................................................	127
18.5.	Təmizləyici qurğular...................................................................................................	128
19.	Bina və qurğuların inşaat həlli və konstruksiyalarına tələblər...................................	129
19.1.	Baş plan və həcmi planlaşdırma qərarları..................................................................	129
19.2.	İsitmə və ventilyasiya.................................................................................................	131
20.	Xüsusi təbii və iqlim şəraitlərində kanalizasiya sistemlərinə əlavə tələblər..........................................................................................	133
20.1.	Seysmik rayonlar........................................................................................................	133
20.2.	Çökən qruntlar............................................................................................................	133
20.3.	İşlənilən ərazilər.........................................................................................................	135
20.3.1	Ümumi müddəalar......................................................................................................	135
20.3.2	Kollektorlar və şəbəkələr...........................................................................................	136
20.3.3	Təmizləyici qurğular..................................................................................................	137