Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti nabat cəFƏrova oxu təLİMİNİn metodikasi

Məlumat mübadiləsi: Qruplar öz işlərini təqdim edirlər.
Məlumatın müzakirəsi: Qruplar bir-birinin işinə müna­sibət bildirirlər.
Ümumiləşdirmə və nəticə: “Əqrəb və qurbağa” təmsi­lində yaxşılığa qarşı pislik edən insanların xarakteri açılır. Belə ki, yaxşı və pis adətlər vardır. Yaxşı adətlər xeyirxahlıq doğurur. Pislik ziyan gətirir, odur ki, pis adətlərdən uzaqlaşmaq lazımdır.
Yaradıcı tətbiqetmə (və ya ev tapşırığı): Adətlər haqqında danışın.
Qiymətləndirmə: Meyar cədvəli əsasında aparılır.

m eyarlar qruplar	I Qrup	II Qrup	III Qrup	I Qrup
Münasibətini əsaslandırır.	+	_	+	+
Düzgün oxuyur.	_	+	+	+
Təmsili fərqləndirir.	+	+	+	+
Əsas fikrə münasibətini bildirir.	+	+	+	+

Tapmacaların oxusu üzrə işin metodikası

Bədii söz nümunələrindən biri də tapmacalardır. Tapma­calar da nağıllar, atalar sözləri kimi xalq tərəfindən yaradılır. Tapmacalar yığcam və dərin mənalı olduğu üçün tez sevilir və əzbərlənir. Tapmacalar kiçik yaşlı məktəblilərin təfəkkürünün və nitqinin inkişafına güclü təkan verən onları düşünməyə, fakt və hadisələri tutuşdurmağa, fərqli və oxşar cəhətləri müəyyən­ləş­dir­məyə təhrik edən mühüm vasitələrdən biridir. Xalqın yarat­dığı bu nümunələrdə əlamətlərinə görə müəyyən bir şeyin tapıl­ması qarşıya məqsəd qoyulur.

Tapmacalar şagirdlərin Azərbaycan dilinin fonetik səs sisteminə yiyələnməsi, lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi, düz­gün tələffüz qaydalarının mənimsənilməsi, oxu və nitq bacarıq­larının formalaşdırılması üçün geniş imkanlara malik bir qay­naqdır. Bu qaynaqdan bəhrələnmək müəllimlərin bacarıq və sə­riş­təsindən çox asılıdır. İbtidai siniflərdə tapmacaların öyrə­nilməsi şagirdlərdə əşyaların əlaməti, keyfiyyəti, forma və məz­munu haqqında dolğun təsəvvürlərin yaranmasına imkan ver­mək­lə, onların nitqinin obrazlılığını, ifadəliliyini təmin edir. Tap­ma­calar şagirdlərin zehni inkişafına, iti düşünmə qabiliy­yət­lərinə zəmin yaradır, onlar tapmacalardakı gizli fikri açmaq üçün müvafiq əşyanın əlaməti, forması və məzmununu araş­dır­mağa başlayırlar.
K.D.Uşinski yazırdı: “Tapmaca üzərində aparılan belə müsahibə uşağın yadında möhkəm qalır, çünki gözəl və onlar üçün maraqlı olan bir şey axtarıb yapmağa, onunla əlaqədar olan izahatlar uşaqların hafizəsində möhkəm iz buraxmış olur” [36, s.192].
Qeyd etmək lazımdır ki, tapmacalarda insanların cəmiyyət haqqındakı fikirləri, həyat təcrübəsi, təbiət üzərində müşahidələri, məişət məsələləri və s. şeylər bədii formada, obrazlı şəkildə ifadə edilmişdir[33, s.11].
Tapmacaların seçilməsində həm dərsin məqsədi, həm də şagirdlərin yaş xüsu­siyyətləri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, I-IV sinif dərsliklərində verilən tapmacalar həm oxu, həm də dil dərslərində nəzərdə tutulan materialların tələblərinə uyğun olma­lıdır. I-II siniflərdə imkan daxilində əyanilikdən istifadə olun­malıdır. Şagirdlər əş­ya­nın əlamətlərini sadalamağı, onlar haq­qında fikir yürütməyi məhz əyanilik şə­rai­tin­də daha yaxşı həyata keçirirlər. III-IV siniflərdə isə mücərrədliyə üstünlük verilir.
“Tapmacalarda sual ifadə olunur. Bu sualın cavabını tapmaq üçün ilk növbədə tapmacadakı açar- sözlərə diqqət yetirmək lazımdır. Məsələn:
Yatanda yumru yatar,
Ətinə dərman qatar.
Hər kəs tutmaq istəsə,
Tikanı ələ batar.
Bu tapmacada yumru, dərman, tikan açar- sözlərdir. Yəqin, başa düşdünüz ki, tapmacanın cavabı “kirpi”dir[18, s.130].
“Tapmacalardan dərs vaxtı istifadə etmək üçün iki tələbi nəzərə almaq lazımdır:

1. 
   Mövzunun tədrisində istifadə olunacaq tapmacalar.
   
2. 
   Tapmacaların müstəqil öyrədilməsi” [32, s.259].
   

Meyvə, tərəvəz, giləmeyvə şəkillərinin birlikdə təqdim olunması hər birinə dair kifayət qədər tapmacalar tapmağa im­kan verir. Təcrübəli müəllimlər şagirdlərin özlərinə tapmacalar düzəltdirir, bu zaman şagirdlər fikri əməliy­yatlar aparır, əşya­ların əlamətlərini nəzərdən keçirir, onları ifadə etmək üçün mü­vafiq ifadələr tapırlar. Məsələn: Rəngi sarıdır, özü dadlıdır (heyva).
Qırmızı dənələri var.
Həm şirin, həm də turş olar (nar).
Özü ala, yeri tala,
Para-para, qəlbi qara (lalə).
Həyətdə dağdır,
Pambıqdan ağdır,
Evə gələr,
Suya dönər (qar).
Oxu mətnlərinin maraqla qarşılanması üçün müəllim motivasiya mərhələsində müvafiq tapmacalardan istifadə edə bilər . Bu zaman şagirdlərin təfəkkürü “səfərbər” olunur, onlar tapmaca və ya tapmacaların cavabını tez və düzgün tapmaq üçün, sanki yarışırlar. Müəllim belə məqamlardan səmərəli istifadə etməklə işini düzgün qurmuş olur.
Oxu və nitq inkişafına xidmət edən tapmaca­ları müəllim əvvəlcədən seçib hazırlamalıdır. Tapma­caların se­çil­məsində aşağıdakı cəhətlər gözlənilməlidir:

• 
  Tapmacanın məzmunu aydın, konkret və qısa olmalıdır.
  
• 
  Tapmacada dilin sadəliyini və axıcılığını gözləmək la­zım­dır.
  
• 
  Tapmacanın məzmunu əşyanın əlamətini, xüsusiyyət­lərini aydın­laş­dır­malıdır.
  
• 
  Tapmacada işlənən söz və ifadələr uşaqlar üçün aydın olmalıdır.
  
• 
  Tapmacadakı fikirlər uşaqlar üçün anlaşıla biləcək səviyyədə olmalıdır.
  
• 
  Müəllim tapmacanın məzmununun dərk olunmasına ciddi fikir verməlidir.
  

Bəzən şagird hətta ona tanış olan əşya haqqındakı tapma­caların cavabını da tapmaqda çətinlik çəkir. Tapmacaların tapıl­ması üçün əşyanın müəyyən nişanələri üstüörtülü şəkildə veri­lir. Həmin nişanələr şagirdi fikirləşməyə, onun nəyə aid oldu­ğunu axtarıb tapmağa, düşünməyə vadar edir. Belə hallarda müəl­lim tapmacanın cavabını deməyə tələs­mə­məlidir. Şagirdə bir az da fikirləşmək üçün vaxt vermək, tapmacadakı obyektə oxşar əşyaları xatırlatmaq, əşyanın digər əlamətlərini təsvir etmək lazımdır. Şagird­lərə ən çox onların mühiti ilə bağlı tap­macalar vermək məsləhətdir. Təcrübə göstə­rir ki, kənd yerlə­rində ən çox heyvanlar, quşlar haqqında, şəhərdə isə texnikaya aid tapmacalara üstünlük verilir. Təbiət, təbiət hadisələri, mey­və, tərəvəz, çiçəklər, güllər haqqında tapmacaların söylənməsi üzrə həm kənd, həm də şəhər məktəbində eyni tərzdə iş gedir. Bir sıra tapmacalar insanlar, məişət əşyaları, bitkilər, heyvanlar, mey­vələr haqqında məlumat verən təlim materialı rolunu oyna­yır.
Məsələn: Balaca quyu,
İçində suyu,
Ağcadan ağdı,
Sarıdan sarı (Yumurta).
Bizim evdə bir kişi var,
Ağzında iki dişi var (Qayçı).
Anaxanım atlandı,
Qol-qanadı qatlandı (Kələm).
Yatanda yumru yatar,
Ətini dərmana satar,
Kim istəsə, onu tutmağa
Tikanları əlinə batar (Kirpi).
Yazda yığar yeməyini,
Çox sevir öz əməyini,
Qışda yeyər baharadək,
Nədir adı, tapın görək? (Qarışqa).
Bu tapmacaların sözlərində müxtəlif əlamətlər deyilir. Tap­macaların bəzilərində müxtəlif əşyaya aid biliklər təhlil-tərkib şəkilində verilir, şagird onun cavabını tapmaq üçün diq­qətlə fikirləşməli olur ki, bu da onun hafizəsini, yaradıcı təfək­kürünü və daxili nitqini inkişaf etdirir. O, gördüyü əşyaları tutuşdurur, tapmacalardakı nişanələri müqayisə edir və nəhayət əşyanı tapır. “Unutmamalıyıq ki, kim çox müqayisə edirsə, o da yaxşı öyrənir”(Y.A.Komenski); “Və yaxşı təlim ... üçün mü­qayisə etməyi bacarmaq lazımdır” (A.Disterveq).
Nəzərdə tutulan əşyalar arasında oxşar cəhətlər müəy­yən­ləş­dirilir. Hər bir əşyaya aid olan əlamətlərin köməyi ilə başqa bir əşyanın tapılması nəzərdə tutulur. “Altı bulaq içərlər, üstü zəmi biçərlər” tapmacasında qoyunun qırxılması ilə zəminin biçilməsi, südünün sağılması ilə bulağın qarşılaşdırıl­ması ma­raq­la qarşılanır.
Şagirdlərin təsəvvürlərinin genişlənməsində, təfəkkürün in­kişafında tapmacaların böyük əhəmiyyəti vardır. Tapmacalar zehni qabiliyyətin inkişafına kömək edir. Tapmacalar qısa yığ­cam və ritmli olur. Onlar hadisə və əşyanın əlamətlərini bədii surətdə əks etdirir. Məsələn:
Uçub gələr səhər-səhər,
Bizə yazdan verər xəbər. (Qaranquş)
Tapmacalar şagirdlərin müşahidəçiliyini artırır, ətraf şeylər haqqında təsəvvürlərini zənginləşdirir ki, bunların idraki əhə­miy­yəti vardır. Tapmacaların bəzisi elə maraqlı məsələlər üzə­rində qurulur ki, bunları tapmaq üçün dərin düşüncə, iti hafizə tələb olunur. Məsələn:
Tap-tapmaca,
Gül yapmaca,
Deşiklədim,
Atdım saca. (Fəsəli)
Alçaq damdan qar yağar. (Ələk)
Belə unudulmaqda olan tapmacaları söyləmək keçmiş irsi­mizə, babalarımızın dediklərinə, milli dilimizə, onun söz xəzi­nəsinə olan hörmətdir. Biz heç vaxt unutmamalıyıq ki, baba­ları­mızın keçmiş deyim-duyumları bugünkü məktəblilər üçün örnəkdir, xəzinədir.
Tapmacalar kiçikyaşlı məktəbliləri düşünməyə və şəxsi təcrübələrini əks etdirməyə yönəldir. Bəzən onlar maraqlı tapmacalar düşünür və deyirlər. Bütün tapmacalar aid olduqları varlıqların, cisim və hadisələrin müəyyən əlamətlərini özündə əks etdirir. Həmin əlamətlərə görə əşyanın adını tapmaq şagirdi fikirləşməyə, cisim və hadisələri nəzərdən keçirməyə, onların əlamət və xüsusiyyətlərini araşdırmağa, gördüklərini təsəvvü­ründə canlandırıb tapmacada deyilənlərlə müqayisə aparmağa və izah etməyə təhrik edir. Oxu materialları ilə bağlı iş apararkən tapmacaların didaktik imkanlarından istifadə hər bir müəllimin diqqət mərkəzində olmalıdır.