Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Açar sözlər:
bərk və yumşaq buğdalar, qonur pas, 
Puccinia triticina
, izoforma, 
davamlılıq genləri, fitopatoloji və molekulyar analiz 
Ключевые слова:
пшеница твердая и мягкая, бурая ржавчина, 
Puccinia 
triticina
, изоформа, гены устойчивости, фитопатологический и молекулярный 
анализ 
Key words:
durum and bread wheats, leaf rust, 
Puccinia triticina
, isoform, 
resistance genes, phytopathological and molecular analysis 
Buğda və çəltik dünyada ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün əsas 
prioritet bitkilər qrupuna daxildir [1]. Bu bitkilərin məhsuldarlığının artırılması, ilk 
növbədə, onların abiotik və biotik stress amillərinə davamlılığının öyrənilməsindən, 
tolerantlığın genetik əsaslarının işlənilib hazırlanmasından, davamlı sortların aşkar 
edilməsi və ya yaradılmasından asılıdır [2]. Pas xəstəlikləri buğda bitkisinin 
məhsuldarlığına və dən keyfiyyətinə kəskin təsir edən amillərdəndir. Hər il pas 
xəstəliyi dünyada istehsal olunan buğda məhsulunun 20-25%-ə qədər azalmasına 
səbəb olur ki, bunun da dəyəri milyonlarla dollar həcmindədir. Uzun illər bu xəstəliyə 
davamlılığın genetik əsasları üzrə tədqiqat işləri aparılmış və xəstəliyə davamlılığın 
genetik mənbələri haqqında geniş məlumat toplanılmışdır. Buna baxmayaraq, hələ də 
pas xəstəliyinin müxtəlif formalarına və rasalarına davamlı və məhsuldar sortların 
yaradılmasına olan ehtiyac bu problemin olduqca çətin və aktual olmasını göstərir 
[3]. Roelfsin (1978) apardığı tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, gövdə pas 
xəstəliyi 1912-1976-cı illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarında buğdanın 
məhsuldarlığını 50%, sarı pas isə müxtəlif illərdə buğda bitkisinin məhsuldarlığını 
70%-ə qədər azaltmışdır [4]. Hussein və Abdel, həmçinin digər alimlər tərəfindən 
aparılan hesablamalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, 1978-ci ildə pas xəstləliyi 
Pakistanda buğdanın məhsuldarlığını 50% azaltmaqla, ölkə iqtisadiyyatına 86 milyon 
dollar ziyan vurmuşdur [1; 5]. 1993-cü ildə Buğda və Qarğıdalının Yaxşılaşdırılması 
üzrə Beynəlxalq Mərkəzin hesabatında sarı pas xəstəliyinin İran, Yəmən və 
Efiopiyada buğdanın məhsuldarlığını əhəmiyyətli dərəcədə azaltması göstərilmişdir. 
Aparılan digər tədqiqatlar nəticəsində pas xəstəliyinin Avropada, Çində və 
Avstraliyada ciddi problemlər yaratdığı qeyd edilmişdir. Müstəqillik əldə etdikdən 
sonra beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq nəticəsində pas xəstəliyinin Azərbaycan 
üçün də böyuk bir problem olması məqalə və hesabatlarda əsaslı şəkildə irəli 
sürülmüşdür. 1999-2011-ci illərdə pas xəstəliyinin respublikada müşahidə olunması 
və buğdanın məhsuldarlığına ciddi şəkildə təsir etməsi ICARDA-nın hesabatlarında 
və müxtəlif beynəlxalq məqalələrdə yer almışdır [6]. Respublikamızda istər Sovet, 
istərsə də müstəqillik illərində bu problemin həlli istiqamətində tədqiqat və seleksiya 
işləri aparılmışdır. AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunda, Əkinçilik Elmi Tədqiqat 
İnstitutunda, Elmi Tədqiqat Bitki Mühafizəsi və Texniki Bitkilər İnstitutunda, 
Naxçıvan Bioresurslar Institutunda və Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində uzun 
illər boyunca bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılmış və hal-hazırda da aparılmaqdadır. 
Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutunda böyük seleksiyaçı alim, akademik Cəlal 
Əliyevin rəhbərliyi ilə pas xəstəliyinə qarşı davamlı yumşaq buğda sortları (Tərəqqi, 

---

263 
Azəri, Mirbəşir-128, Əkinçi-84) yaradılmışdır [7]. Ədəbiyyatların təhlili göstərmişdir 
ki, bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlarda, əsasən təbii fonda qiymətləndirilməyə, 
kimyəvi mübarizə tədbirlərinin işlənib hazırlanmasına və klassik seleksiya 
metodlarından istifadəyə xüsusi önəm verilmişdir. Zəngin genetik ehtiyatlara malik 
olan Azərbaycanda pas xəstəliyinə davamlılıq üzrə aparılan işlərin gücləndirilməsi, 
yeni məhsuldar sortların yaradılması üçün davamlı genetik mənbələrin aşkar 
edilməsi, molekulyar seleksiyanın imkanlarından geniş istifadə olunması və 
xəstəliyin genetik əsaslarının tədqiqi olduqca əhəmiyyətlidir. İnkişaf etmiş ölkələrdə 
bu xəstəliyə davamlılığın molekulyar genetik əsasları haqqında ciddi tədqiqat işləri 
aparılmış, molekulyar genetikanın imkanlarından maksimum dərəcədə istifadə 
olunaraq qısa zamanda davamlı sortlar yaradılmışdır. Lakin iqlim şəraitinin 
dəyişməsi, həmçinin, zaman ötdükcə bu xəstəliyin ətraf mühit amillərinə 
uyğunlaşması, göbələyin yeni izoformalarının yaranması göstərir ki, bu istiqamətdə 
aparılan tədqiqat işləri, o cümlədən hər bir ölkənin torpaq-iqlim şəraitinə uyğun yeni 
məhsuldar sortların yaradılması dayanıqlı və fasiləsiz olmalıdır.
Cari tədqiqat işində Milli genbankda saxlanılan bərk və yumşaq buğdanın 
müxtəlif növmüxtəlifliklərinə aid 121 nümunəsinin və 36 seleksiya sortunun qonur 
pasa davamlılığının süni fonda və davamlılıq genləri əsasında qiymətləndirilməsi 
həyata keçirilmişdir. Tədqiqat işi 2011-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) 
Kənd Təsərrüfatı Departamentinin Norman Borlauq proqramı çərçivəsində ABŞ-ın 
Kanzas Dövlət Universitetinin “Bitki patologiyası” kafedrası, Buğda genetik və 
genom ehtiyatları mərkəzi və Kənd Təsərrüfatı Departamentinin Manhatten şəhərində 
yerləşən “Payızlıq bərk buğdanın genetikası” bölməsində yerinə yetirilmişdir. 
Tədqiqat materialı kimi Milli Genbankda saxlanılan bərk buğdanın (