Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
vın
FƏSIL QANUNÇULUQ PRİNSİPİ ^ 1. Qanunçuluq prinsipi anlayışı, qanuna uyğun Ii3rdk3t etmdk vəzi- fasi V3 icra hakimiyyəti orqanlarının qərarlarının icra qaydası Qanunçuluq prinsipinə ümumi formada administrasiyanın qanunla bağlılığı kimi tərif vermək olar. Bu prinsip bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli iki elementdən - qanuna uyğun olaraq hərəkət etmək vəzifəsindən və qanunun yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi üçün təsəbbüş göstərmək vəzifəsindən ibarətdir. Bu bir ənənəvi vəzifə olub, daha çox «neqativ» xarakter daşıyır. O, administrasiyanı yalnız qanuna zidd olmayan tədbirləri tətbiq etməyə və onu öz gündəlik fəaliyyətində qa- nunçuluğa riayət etməyə vadar edir. Qanunçuluq vəzifələri icazələrin və qadağaların məcmusundan ibarətdir. Misal üçün əgər administrasiya idarəetmə aparatının işçisinə intizam tənbehi tətbiq etmək istəyirsə, vəzifələrin, icazələrin və qadağaların həmin məcmusu ilə qarşılaşır. Burada ilk növbədə vəzifələr diqqət mərkəzində durmalıdır, çünki administrasiya intizam sanksiyaları tətbiqinin qanunla nəzərdə tutulmuş proseduruna (o cümlədən, əlaqədar şəxs üçün özünü müdafiə etmək imkanı yaradılması baxımından) riayət etməlidir. Sonra icazələr, yəni düzgün olmayan hərəkətə yol vermiş şəxsə tənbeh tətbiq etmək imkanı nəzərə alınmalıdır; axı, qulluqçunun günahı olduqda administrasiya ona qarşı müxtəlif səbəblərə görə cəza tətbiq etmək hüququna malikdir. O, günahkarı cəzalandıra və yaxud cəzalandırmaya bilər. Nəhayət, qadağalar nəzərə alınmalıdır. Əgər sübuta yetirilmiş qeyri-qanuni hərəkətlərlə əlaqədar olaraq qanunda əfv nəzərdə tutulmuşdursa, belə hallarda administrasiya günahkara qarşı cəza tətbiq etmək hüququna malik deyildir. Tikintiyə icazə verilməsi hallarında, şəhərsalma normalarının tətbiqi zamanı da belə ola bilər. Əgər qanunla nəzərdə tutulmuş bütün şərtlərə əməl olunmuşdursa, administrasiya icazə verməyə borcludur; o, hətta istəməsə də belə, icazəni verməkdən imtina edə bilməz. Lakin ümumi normalara əməl olunmursa və həmin normalar uca binalar tikintisi məsələsində ümumi qaydalardan istisnalara yol verirsə, administrasiya instisnaları müəyyənləşdirmək hüququna malikdir. Nəhayət, şəhərsalma haqqında ümumi normalara əməl olunmadığı təqdir 116 də, işin görülməsinə icazə vermək administrasiyaya qadağan edilir. Burada qanunçuluq prinsipinin daha artıq məlum olan və daha çox öyrənilmiş cəhəti təhlil edilmişdir, həmin prinsipin özü isə Fransa idarəetmə sistemində təsbit və tətbiq olunmuşdur. Bu məsələ Fransa hüquq sistemində, bəlkə də, ən azı ciddi və səmərəlidir. Həqiqətən də, qanunda əks etdirilmiş normalara əməl olunması kifayət deyildir, həmin normaların tətbiqinə təşəbbüs göstərilməsi də vacibdir. Qanunun tətbiqi onun inkişafına təkan verir. Qanun çox zaman yalnız o halda müsbət təcəssümünü tapır ki, administrasiya onun reallaşdırılması, gerçəkləşdirilməsi üçün bir sıra hüquqi və əməli tədbirlər həyata keçirilməsini təmin etmiş olsun. Həm də qanun kağız üzərində qalmasın deyə administrasiya öz növbəsində təsirli tədbirlər göıməyə borcludur. Təşəbbüslərin iki kateqoriyasını: bir tərəfdən qanunların və icra hakimiyyəti orqanların qərarlarının icrasını, digər tərəfdən məhkəmə qərarlarının lazımi səviyyədə icrasını təmin etmək üçün gərəkli tədbirlər həyata keçirilməlidir. Administrasiya ya aktların tətbiqi üzrə, ya da onların icbari icrası üçün tədbirlər görmək zərurəti qarşısında qalır: 1. Aktların tətbiqi üzrə tədbirlər, əsasən, tənzimləyici tədbirlərdir, çünki qanunun tətbiqinin təmin edilməsi üçün qanuni aktlann olması zəruridir. Qanunun tətbiq edilməsi qaydası çox zaman Dövlət Şurası tərəfindən qəbul edilən dekretlə müəyyənləşdirilir və nə qədər ki, belə bir dekret qəbul edilməmişdi, qanun nə hüquqi, nə də əməli cəhətdən qüvvəyə minə bilməzdi. Lakin son zamanlar bir təzahür müşahidə edilməkdədir ki, administrasiya qanunların tətbiqi barədə hökumət tərəfindən dekret qəbul edilməsinə nail olmur, nəticədə qanun ölü vəziyyətdə qalır. Belə hallann qarşısını almaq məqsədi ilə qanunverici orqan müvafiq dekretin üç aydan və yaxud bir ildən sonra qəbul ediləcəyini elan edir. Lakin bu müddətə əməl edilməsi heç bir sanksiya ilə şərtləndirilmir və dekret qəbul olunanadək qanun əvvəlki kimi yenə də tətbiq edilmir. Beləliklə, bəzi qanunlar, onların həyata keçirilməsi haqqında dekretlərin qəbul olunması üçün üç aylıq müddət nəzərdə tutulsa da, bu müddət keçdikdən sonra da tətbiq edilmir. Administrasiyanın belə acınacaqlı hallarını aradan qaldırmaq məqsədilə Dövlət Şurası 27 noyabr, 1964-cü il tarixdə dul qadın Re- narm işinə dair qərar qəbul etdi. Həmin işdə tənzimləyici aktlardakı ötür-ötür oyunundan söhbət gedirdi. İnzibati reqlamentlərin birində müəyyən şəxslərin pensiya alacağı nəzərdə tutulur, lakin elə oradaca 117 pensiyanın hansı şərtlər əsasında təyin ediləcəyini dəqiqləşdirmək üçün başqa bir, hələ ki qüvvədə olmayan reqlamentə müraciət etmək tövsiyə olunurdu. Nəticədə, pensiya hüququnun elan və təsdiq edilməsinə baxmayaraq, bu məsələ ilə əlaqədar şəxslər tələb edirdilər ki, onların pensiya miqdan təyin edilsin. Dövlət Şurası qəti qərar verdikdə belə laqeydlik təzahürünə görə məsuliyyət administrasiyanın üzərinə düşür. Pensiyaların miqdarını müəyyənləşdirmək mümkün olmadığından vətəndaşlann pensiya hüququnu təmin etmək mümkün olmur. Bu zaman əlaqədar şəxslər tələb etdikləri pensiyaların güman edilən miqdarına təxminən bərabər ödənc almaq hüququna malikdirlər. Həmin qərarda inzibati məhkəmələrin praktikasında çox tez- tez rast gəlinən xüsusi anlayışdan; ağlabatan müddət anlayışından istifadə edilirdi. İlk aktda müddət nəzərdə tutulub-tutulmadığından asılı olmayaraq, dekret improvizə obyekti ola bilməz. Onun üzərində düşünmək və vaxtında hazırlamaq lazımdır. Administrasiya ağlabatan müddət təyin edir; o, məzmundan asılı olaraq bir neçə ay və yaxud bir il ola bilər və yalnız həmin müddət keçdikdən sonra da qanunun tətbiqi barədə dekret qəbul edilməmiş olarsa, onda hüquqi tənzimləmədə yaranan bu çatışmazlıq üçün məsuliyyət müdiriyyətin üzərinə düşəcəkdir. 2. İcbari icra tədbirləri vasitəsi ilə qanunların və qərarlann sözsüz yerinə yetirilməsini təmin etmək administrasiyanın borcudur. Administrasiya bu məqsədlə tez-tez fəallıq və idarəetmə bacarığı nümayiş etdirməli, qanunu pozan şəxslərə qarşı cinayət işləri qaldırmalı, məhkəmədə iddialar irəli sürməli və yaxud ayrı-ayrı vəzifəli şəxslərə qarşı intizam xarakterli tədbirlər tətbiq etməlidir. Lakin mövcud olan ümumi qaydaya görə administrasiya məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edilmək təəhhüdü ilə bağlı deyildir. Fransa cinayət hüququnda məhkəmə təqibinin məqsədəuyğunluğu prinsipi hakimdir, yəni vətəndaşın hüquq pozuntusu törətdiyinə əminlik olduqda belə, məhkəmə təqibinin ictimai mənafelərə ziyan vura biləcəyi güman edilirsə, həmin əminlik vətəndaşın məhkəmə qaydasında təqib edilməsi üçün hələ əsas deyildir. Ayrı-ayrı hallarda administrasiya polisin köməyindən istifadə etməyə borcludur. Məhkəmə qərarlarının icrası sahəsində Dövlət Şurası daha artıq səylər göstərir. Hakimlər öz qərarlarının icra edilməsi məsələsinə həmişə çox diqqətlə yanaşırlar. Məhkəmə praktikasında hakimlərin çıxardığı qərarların ləğv edilməsi nəticəsində administrasiyanın həyata keçirməyə borclu olduğu tədbirlər dəqiqləşdirilmişdir. Veron Revilin 118 işində məhkəmə məmurunun rəyi ləğv edilmişdir. Dövlət Şurası (27 mart, 1949-cu il) müəyyən etmişdi ki, belə halda administrasiya vəzifədən qanunsuz kənarlaşdırılmış hakimin öz vəzifəsinə bərpa edilməsinə təşəbbüs göstərməli idi. Dul qadın Renarın işində olduğu kimi, bu dəfə də Dövlət Şurası belə qət etmişdi ki, bu tədbiri icra etmək üçün administrasiya həmişə ağlabatan müddətə malikdir və əgər o, qərarın icrasını xidməti borc üzrə təmin etmirsə, bunun üçün məsuliyyət daşıyır. Qanunvericilik mənbələrindən biri olan Konstitusiyanın 34-cü maddəsinə uyğun olaraq parlamentin qəbul etdiyi «qanun» sözünə nisbətən «qanunçuluq» öz mənası etibarilə daha tutumlu və daha geniş anlayışdır. «Heç kəs qanunu bilməməklə özünə bəraət qazandıra bilməz» prinsipi təkcə yalnız parlament qanunvericiliyinə deyli, həm də qanunçuluğun bütün mənbələrinə aiddir. Qanunçuluq administrasiyanın icra etməli olduğu hüquq normalarının və hüquqi aktların məcmusu kimi müəyyənləşdirilir. Bu məcmunun öz iyerarxiyası vardır - qanun normaları qanuna tabe olmalıdır. Hüquq mənbələrinin kütləsi iki çox böyük kateqoriyadan ibarətdir - ilk növbədə müraciət edilən və daha mühüm olan normativ mənbələr, habelə fərdi mənbələr. Normativ mənbələr və hüququn ümumi prinsipi ondan ibarətdir ki, qanunvericilik mənbələri icraedici-sərəncamverici hakimiyyət orqanlarının bütün kateqoriyaları və vətəndaşlar tərəfindən icrası məcburi olan ümumi xarakterli hüquq normalarını özündə əks etdirir. Bunlar iki qrupa bölünür: yazılmış hüquq normaları və hüququn ümumi prinsipləri. Yazılmış hüquqi normalar ən mühüm, ən klassik və ən az mübahisə doğuran, real mövcudluğunu heç kəsin təkzib etmədiyi elementdir. O, Konstitusiyadan, beynəlxalq müqavilələrdən, qanunlardan və inzibati-hüquqi aktlardan ibarətdir. Konstitusiya yazılmış hüquq iyerarxiyasının zirvəsində durur və bütün qalan normativ aktlar üçün mütləq əhəmiyyət kəsb edir. Konstitusiyanın mətni ilk növbədə konstitusiya hüququna aiddir; lakin bir sıra maddələr, adətən, inzibati qanunçuluq mənbələrinin tərkib hissələri olmaqla inzibati hüquqda öz tətbiqini tapır. Məsələn, Dövlət Şurası bir sıra sahələrdə Konstitusiyanı tətbiq edir və deməli, onun təfsirini verən konstitusiya orqanıdır. Müasir konstitusiya praktikasında Konstitusiyanın 34 və 37-ci maddələrini - qanunların və qanun aktlarının müvafiq fəaliyyət sahələrini məhdudlaşdıran maddələri daha tez-tez misal gətirirlər. Dövlət 119 Şurası hər dəfə bu və ya digər məsələnin icra orqanının səlahiyyətinə aid olub-olmadığını müəyyənləşdirdikdə (bu isə çox tez-tez olur) 34- cü maddəni - qanuni fəaliyyət sahəsi və istisna metodu ilə qanun aktlarının fəaliyyət sahəsi ümumi şəkildə göstərilən həmin maddəni təfsir etməlidir. Dövlət Şurası həmçinin böhranlı vəziyyətlərdə Konstitusiyanın Respublika Prezidentinin səlahiyyətlərinə aid 16-cı maddəsinin, habelə dekretlərin Respublika Prezidenti və baş nazirin imzaları ilə təsdiq edilməsinə aid 19-cu və 22-ci maddələrini, ordonanslar - qanunvericilik sahəsində hökumətin qəbul etdiyi aktlar barəsindəki 38-ci maddəsini və nəhayət, yerli idarəetmə bölmələri haqqındakı 72-ci maddəsini təfsir etməli olmuşdur. Bu siyahı tam deyildir, burada söhbət Dövlət Şurasının daha tez-tez tətbiq etməli olduğu maddələrdən gedir. Konstitusiya mətninin özü təfsir problemindən başqa ciddi problemlər yaratmadığı halda, onun preambulasında çətinliklər meydana çıxır, 1958-ci il Konstitusiyasının çox qısa preambulası vardır ki, bu da əsasən 1964-cü il Konstitusiyasının preambulasma istinad edir və beləliklə, 1958-ci il Konstitusiyası indiki Konstitusiyanın mətninə istinad edilməklə sistemləşdirilmişdir. Həmin preambula üç elementi əhatə edir: burada «dövrümüzdə xüsusilə zəruri» hesab edilən prinsiplərin siyahısı verilir, 1789-cu il insan və vətəndaş hüquqları Bəyannaməsinə, «Respublika qanunları ilə qəbul olunmuş əsas prinsiplər»ə istinad edilir. Konstitusiyanın preambulasında ya sadalanan, ya da digər qanun aktlarına istinad edilən həmin prinsiplər hüquqi qüvvəyə malik- dirmi? Bu sualın cavabı son dərəcə çoxmənalıdır. Bir sıra müddəalarla əlaqədar belə hesab edilir ki, həmin prinsiplər hüquqi qüvvəyə deyil, yalnız siyasi əhəmiyyətə malikdir və bunlar haqqında bəyanatlar olub. Bilavasitə prinsiplərin özləri nə hüquq yaradır, nə də vəzifə. Misal üçün, «hər kəs işlə təmin olunmaq hüququna malikdir» prinsipi işsizliyə qarşı mübarizəyə yönəldilmişdir. Lakin işsizlərin heç biri Konstitusiya preambulasmm bu müddəasına istinad edərək, ona iş verilməsi tələbi ilə hər hansı orqana və yaxud sahibkara müraciət edə bilməyəcəkdir. 1946-cı il Konstitusiyası preambulasmm sonuncu müddəası - «Fransa rəhbərliyi xalqlan azad şəkildə özünüidarəyə çatdırmaq niyyətindədir» müddəası öz müqəddəratını təyin etmək prinsipinin təsdiqi olmuş, lakin həmin prinsipin tam həyata keçirilməsi üçün iki mü 120 haribə lazım gəlmişdi. Lakin preambulanm bir sıra digər müddəaları daha dəqiq və dərhal yerinə yetirilməli olduğuna görə hüquqi qüvvəyə malik müddəalar hesab edilir və pozitiv hüququn tərkibinə üzvi şəkildə daxil olur; vətəndaşlar bunlara bilavasitə istinad edə bilərlər. Qulluqçuların tətil hüququ baxımından vəziyyət belədir. 1964- cü ilədək Dövlət Şurası hesab edirdi ki, məmurların tətil elan etmək hüququ yoxdur. 1946-cı il Konstitusiyasının preambulasında bildirilirdi ki, «tətil hüququ onu tənzimləyən qanunlar çərçivəsində həyata keçirilir». Bu, tətil hüququnun ümumən qəbul edilməsi demək idi və Dövlət Şurası həmin müddəa ilə belə bir ideyanı əsaslandırırdı ki, indi məmurlar bu hüquqdan müəyyən çərçivələrdə və müəyyən qeyd-şərtlərlə istifadə etməlidirlər. Kommunist namizədlərin Milli İnzibati Məktəbə daxil olmasını qadağan edən hökumət tədbirlərinin ləğvi zamanı Dövlət Şurası Konstitusiyanın preambulasına istinad edilmişdi. Preambulanm özü isə 1789-cu il insan hüquqları Bəyannaməsinə istinad edir; həmin Bəyannaməyə görə bütün vətəndaşlar dövlət vəzifələrinə qəbul olunmaqda bərabər imkana malikdirlər. «Respublika qanunları ilə qəbul edilmiş əsas prinsiplər»ə gəlincə, Dövlət Şurası tərəfindən bu mənada cəmiyyətlər yaratmaq azadlığı qəbul edilmişdir.16 iyul, 1971-ci il tarixdə cəmiyyətlər yaratmaq azadlığı prinsipini şübhə altına alan qanun barədə Dövlət Şurası çox mühüm qərar qəbul etdi. Həm Konstitusiya aktı, dəqiq desək, onun preambulası - cəmiyyətlər yaratmaq azadlığına istinadlar sisteminin köməyi ilə inzibati hüquq prinsipi mənasını verən preambula ilə ziddiyyət təşkil etdi. Beynəlxalq müqavilələr daxili hüququn tərkib hissəsidir və bunlar nə dərəcədə qanuni qaydada paraflanmış və dərc edilmişdirsə, bunları imzalamış digər dövlətlər tərəfindən necə icra edilirsə, o dərəcədə də o, qanunçuluq mənbələridir. Beləliklə, beynəlxalq aktların daxili hüquqa nisbətən getdikcə daha artıq nüfuza malik olması müşahidə olunur. Müharibədən əvvəl Dövlət Şurası beynəlxalq müqavilələri administrasiya üçün məcburi qanunçuluq mənbəyi hesab etmirdi. Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|