Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

FƏSİL I. MODA TARİXİ VƏ ONUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

1.1. Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixi

Ənənəvi geyimlərin ümumi səciyyəsi: XIX əsr Azərbaycan xalqının etnosiyasi tarixində ən mürəkkəb dövrlərdən biri olub, onun iki hissəyə parçalanması, beləliklə də, sosial – iqtisadi və mədəni – texniki cəhətdən müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı ilə səciyyələnir. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimal torpaqları çar Rusiyası tərəfindən işğal olunmuş, cənub torpaqları isə İran əsarəti altında qalmışdır. Azərbaycan xalqının tarixi taleyində dərin iz buraxan bu parçalanma vahid etnosun siyasi və sosial – iqtisadi həyatının bütün sahələrinə, o cümlədən onun maddi və mənəvi mədəniyyətinin inkişaf meyllərinə təsirsiz qalmamışdır. Rusiya tərəfindən işğalın müstəmləkə məqamından asılı olmayaraq, bu tarixi akt sayəsində Azərbaycanın şimal torpaqları uzun müddət xarici qəsbkarların basqınlarından, siyasətindən yerli feodal hakimlərin dağıdıcı aramüharibələrindən xilas ola bildi. Bütün bu proseslər öz növbəsində xanlıqlar dövründə mövcud olan məhəlli təsərrüfat qapalılığına və feodal pərakəndəliyinə son qoymağa, Şimali Azərbaycan əhalisinin iqtisadi və mədəni həyatının qabaqcıl Avropa və rus mədəniyyətinə yaxınlaşmasına imkan vermişdir, Şimali Azərbaycanın iqtisadi işğalı, başqa sözlə, bu ərazinin təsərrüfat – iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsi, onun hərbi – siyasi işğalından bir qədər sonra baş verməklə, xeyli müddət davam etmişdir.

XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyada kapitalizmin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq, Şimali Azərbaycan əyalətləri təsərrüfat baxımından Rusiya iqtisadi sistemin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilməyə, beləliklə də, Azərbaycan iqtisadiyyatı tədricən Rusiya və dünya bazarına cəlb olunmağa başlamışdır. Bu proseslər öz növbəsində Azərbaycanın şimal torpaqlarında feodal patriarxal münasibətlərin sürətlə dağılmasına və kapitalist istehsal münasibətlərinin inkişaf etməsinə, beləliklə də, ölkənin kapitalist inkişafı yoluna düşməsinə əlverişli zəmin yaratmışdır.

Ölkənin sosial – iqtisadi və mədəni – texniki həyatı üçün əlamətlər olan bu tarixi dönüş nəticəsində Bakıda və sənaye mərkəzlərinə çevrilməkdə olan digər Azərbaycan şəhərlərində burjuaziya və proletariat təşəkkül tapmağa başlamış, milli konsolidasiya prosesi güclənmişdir. Çarizmin mürtəce müstəmləkə siyasətinə baxmayaraq, işğaldan sonraki dövrdə Azərbaycanın şimal əyalətlərində iqtisadi – ticarət əlaqələrinin güclənməsi, su və quru nəqliyyatı, xüsusilə dəmiryolu nəqliyyatının intensiv inkişafı, mətbuat orqanların artması, rabitə vasitələrinin təkmilləşməsi və s. amillər mədəniyyətin, o cümlədən maddi mədəniyyətin inkişafında ümummilli xüsusiyyətlərin artmasına gətirib çıxarmışdır.

Bununla belə, ənənəvi maddi mədəniyyətin bir çox sahələrində, o cümlədən xalq geyimlərində ümümmilli xüsusiyyətlər gücləndikcə məhəlli əlamətlər azalmağa başlamış, lakin tamam yox olmamışdır. Ona görə də ümummilli geyim mədəniyyətinin təşəkkülü prosesində onun müxtəlif məhəlli variantları hələ də qalmaqda idi. Xanlıqlar dövründə daha da güclənmiş məhəlli xüsusiyyətlər tədricən zəifləməyə başlamışdır. Etnoqrafik faktlardan bəlli olduğu kimi, ümummilli geyim dəstlərinin təşəkkül tapmasında Azərbaycanın tarixi – etnoqrafik bölgələrinin hər biri yaxından iştirak etmiş, bu mədəni sərvətin yaranmasına öz əməli töhfəsini vermişdir. Məhz bu səbəbdən də XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ümummilli geyim mədəniyyətinin etnoqrafik bölgələr üzrə fərqlənən məhəlli dəstləri və geyim dəbləri bir – birindən seçilirdi. Həm də bu məhəlli fərqlər təkcə terminoloji baxımdan deyil, eyni zamanda tipoloji cəhətdən də nəzərə çarpırdı.

Maddi mədəniyyətin digər sahələri kimi, ənənəvi geyimlər də sosial – iqtisadi həyat şəraiti ilə üzvi surətdə bağlı olub, xalqın əmək fəaliyyətinin, onun təsərrüfat məşğuliyyətinin xarakterini, bədii – estetik zövqünü, cəmiyyətin ictimai qrupları arasındaki sosial – zümrə fərqlərini aydın şəkildə özündə əks etdirirdi. Məlim olduğu kimi, Azərbaycanın XIX əsr sosial – iqtisadi həyatı əvvəlki tarixi dövrlərdən xeyli dərəcədə fərqlənirdi. Geyim mədəniyyətinin səciyyəsi baxımından bu dövr, hər şeydən əvvəl, tarix səhnəsinə burjuaziya və proletariatdan ibarət yeni sosial təbəqələrin çıxması ilə diqqəti cəlb edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yeni dövr geyim mədəniyyətinin inkişafında təzə yaranmaqda olan milli burjuaziyanın xüsusilə böyük rolu olmuşdur. Feodal – zadəgan geyim və bəzək ənənələrini xeyli müddət davam etdirən Azərbaycan milli burjuaziyası özünün mövcud ənənəvi geyim dəbini heç də tezliklə dəyişdirib Avropa libası ilə əvəz etməmişdir. Məhz bu səbəbdən də milli geyim dəbi ilə Avropa libası arasındaki üstüörtülü rəqabət XX əsrin əvvəllərinədək kəskin şəkildə davam etmişdir. Lakin burjua saraylarında bərqərar olmuş labüd geyim dəbləri tədricən məğrur milli libasını tərk olunmasını və Avropa geyim dəbini qəbul etməyi təkidlə tələb edirdi. Əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdə də geyim dəbi xalqın sosial – mənəvi həyatı ilə üzvi surətdə bağlı olub, köhnə geyim və bəzək ənənələrinin xeyli hissəsini qoruyub saxlamışdı.

Bu cəhət özünü bayram və mərasim geyimlərində daha aydın büruzə verirdi. Ümumşərq və Ümumqafqaz geyim ənənələrini xeyli dərəcədə mühafizə edib saxlamaqla yanaşı, XIX əsr Azərbaycan milli geyim mədəniyyəti özünə məxsus bir sıra məhəlli xüsusiyyətlərə də malik olmuşdur. Belə ki, XIX əsr Azərbaycan geyim dəstində əhalinin müxtəlif zümrə və ictimai qruplarına xas olan libas növləri, o cümlədən peşə mənsubiyyəti ilə bağlı geyim dəbləri yaranıb sabitləşmişdi.

XIX əsrin geyim dəblərində habelə o dövrün şəriətlə bağlı, qəbul olunmuş etik normalarına da ciddi əməl olunduğu nəzərə çarpır. Məlum olduğu kimi, moda insanların daim təzələnən məişət və estetik ehtiyaclarına müvafiq olaraq, ev əşyalarının, o cümlədən geyim formalarının qısa müddətli zahiri dəyişməsindən ibarətdir. Geyim dəbləri sahəsində zövqlərin dəyişkənliyi isə hər bir tarixi dövrün sosial – iqtisadi həyat səviyyəsi və dini – etik normaları ilə ölçülür.

Bu mənada XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda sənaye istehsalının inkişaf etməsi təkcə əhalinin həyat tərzinə deyil, habelə fabrik üsulu ilə hazırlanan geyim materiallarının növünə və keyfiyyətinə, buradan damövcud geyim dəblərin əəsaslı təsir göstərmişdir.

XIX əsr geyim dəsti biçim və tikiş texnikasına görə özündən əvvəlki tarixi dövrlərdə təşəkkül tapmış geyim tiplərinin davamı olsa da, yeni dövrün tələblərinə uyğun olaraq bəzi dəyişikliyə məruz qalmışdır. Bu cəhət özünü daha çox şəhərlərdə kübar geyim dəstində və peşə geyimlərində təzahür etdirirdi. Azərbaycan şəhərlərində kapitalist istehsal müəssisələrinin yaranması, əmək bölgüsünün artması, peşə və zümrə fərqlərinin dərinləşməsi müxtəlif növ peşə geyimlərinin yaranmasını zəruri etmişdir.

XIX əsr Azərbaycan geyimlərində baş verən mühüm dəyişikliklərdən biri də ənənəvi hərbi geyim ünsürlərinin ( cövşən, dəbilqə, qolçaq ) və onunla bağlı olan yaraq növlərinin (qılınc, qalxan, nizə, mizraq, əmud, şeşpər, ox, kaman) tədricən gərəksizləşməsi və aradan çıxması olmuşdur. Təkcə kəmərdən asılan xəncər və çuxanın yaxasına düzülmüş, patrondaşı əvəz edən “ vəznə ” hələ də kişi libasının tamamlayıcı bəzək elementi kimi qalmaqda idi.

Odlu silahların yayılması nəticəsində dəb düşmüş vəznə tədricən özünün əməli əhəmiyyətini itirərək, daha çox dekorativ bəzək elementinə çevrilmişdir. Müasir dövr geyim mədəniyyətində bu vaxtdan etibarən alt və üst paltarının bir – birindən qəti surətdə ayrıldığı nəzərə çarpır. Fabrik üsulu ilə yüksək keyfiyyətli pambıq parça ( ağ, çit, sətin ) istehsalının artması əhalinin bütün ictimai zümrələri arasında alt paltarının geniş yayılmasına əlverişli zəmin yaratmışdı, XIX əsr Azərbaycan geyimləri tipoloji cəhətdən əvvəlki yüzilliyin geyimlərindən o qədər də fərqlənmirdi. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində milli səciyyə kəsb etmiş Azərbaycan geyim dəstinin tipoloji nümunələri əslində feodalizm dövründə, xüsusilə də son orta əsrlərdə təşəkkül tapmış və xanlıqlar dövründə xeyli dərəcə məhəlli xüsusiyyət kəsb etmiş olan ənənəvi libas növlərinin bir növ davamı idi. Lakin bu dövrün geyim tiplərində biçim üsulu və tikiş texnikası baxımından müəyyən dəyişiklik, təkmilləşmə baş verdiyi nəzərə çarpır. Geyim dəstinin öyrənilməsi tarixindən.

Bu vaxtadək Azərbaycanın yeni dövr geyimləri elmi ədəbiyyatda müəyyən qədər araşdırılmışdır. Bunlardan əlavə, Rusiya Xalqları Etnoqrafiya Muzeyində, Gürcüstan Dövlət Muzeyində, Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyində, Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində, həmçinin, respublikanın digər şəhər və kəndlərində yaradılmış tarix – diyarşünaslıq muzeylərində XIX əsr geyimlərinə aid xeyli faktik material, əhalinin müxtəlif zümrələrinə və etnik qruplarına məxsus milli geyim nümunələri toplanmışdır. Onların bir qismi “Azərbaycan milli geyimləri” adı ilə 1972 – ci ildə albom halında nəfis şəkildə nəşr olunmuşdur. Azərbaycanın ayrı – ayrı etnoqrafik bölgələrinə məxsus ənənəvi geyim və bəzək nümunələrinin toplanması işinə XIX əsrin sonu və XX əsrin ibtidasında başlanmşdır. Tiflis şəhərində fəaliyyətə başlayan Daşkov Muzeyinin və Sankt Peterburqdaki Rusiya Xalqları Etnoqrafiya Muzeyinin Qafqaz şöbəsinin əməkdaşları tərəfindən toplanmış geyim komplektləri sonralar xeyli dərəcədə tamamlanıb zənginləşdirilmiş. Bundan əlavə, həmin muzeylərin geyim və bəzək kolleksiyaları əsasında hazırlanmış rəsm, qrafik şəkil və cizgi işləri, habelə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinə aid fotomateriallar xalq geyimləri və ənənəvi zinət nümunələrini tədqiq etmək üçün mötəbər mənbəyə çevrilmişdir. Bu illüstrasiyalar arasında M.Tilkenin sulu boya ilə işlədiyi kişi və qadın geyim dəstlərinə aid rəsmlər, habelə A.S.Matyaseviç tərəfindən yenə də muzey materialları əsasında natural böyüklükdə çəkilmiş qızıl və gümüş zinət nümunələri diqqəti daha çox cəlb edir.

Bunlardan əlavə, XIX əsrdə dərc olunmuş elmi və elmi – publisist məqalələrdə, habelə şəxsi kolleksiyalarda saxlanılan fotoşəkili və təsviri sənət nümunələri XIX sonu və XX əsrin əvvəllərində dəbdə olmuş Azərbaycan milli geyimləri barədə müəyyən qədər təsəvvür yaradır. Bu cəhətdən görkəmli şərqşünasları P.Zubov, N.Dubrovin, İ.Berezin, M.Tkeşelov, İ.Stepanov, B.Miller, Q.Çursin və b. əməyi xüsusilə diqqəti cəlb edir.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra etnoqrafik bölgələrin maddi mədəniyyətinin, o cümlədən milli geyim və bəzəklərin tədqiqi intensiv şəkil almışdır. Bununla əlaqədar olaraq, etnoqrafik ekspedisiya və elmi səfərlər zamanı əldə olunmuş faktik materiallar əsasında ayrı – ayrı bölgələrin xalq geyimləri araşdırılmağa başlanmışdır. Bu cəhətdən Q.F.Çursin,Ə.K.Ələkbərov, Q.T.Qaraqaşlı,Z.A.Kilçevskaya,Ə.Ə.İsmayılova,E.Q.Torçinskaya, A.Q.Trofimova və b. araşdırmaları peşəkarlıq baxımından diqqəti cəlb edir.

XX əsrin 60–ci illərindən başlayaraq xalq geyimləri etnoqrafik bölgələr (Şirvan, Gəncəbasar, Qarabağ, Şəki, Quba, Dərbənd, Muğan və b.) üzrə müntəzəm qaydada, zəngin etnoqrafik çöl materialları əsasında tədqiq olunmuşdur. Xalq geyimlərinin tarixi – etnoqrafik bölgələr üzrə araşdırılması Azərbaycan geyim mədəniyyətinin ümumi ( oxşar ) və məhəlli ( fərqli ) xüsusiyyətlərini aşkar etməyə imkan verməklə yanaşı, həm də azərbaycanlıların qonşu xalqlarla etnomədəni əlaqələrini izləmək imkanı yaradır.