Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Böyük Britaniyanın Avropa İttifaqı üzvlüyü
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Böyük Britaniyanın Avropa İttifaqı üzvlüyü
1.2.1. Avropa İttifaqının yaranması və Birləşmiş Krallığın mövqeyi İkinci dünya müharibəsi dövründə Böyük Britaniyanın Baş naziri Çörçil ikiqütblü dünyanın və ideoloji qarşıdurmanın yaxınlaşdığını ilk hiss edən liderlərdən biri idi. O bu prosesləri dünyanı kapitalizm və kommunizm düşərgələrinə bölən “dəmir pərdə” kimi qiymətləndirirdi. Çörçil 19 sentyabr 1946-cı ildə İsveçrənin Surix şəhərindəki çıxışında Avropa dövlətlərinə müraciət edərək, onları “Avropa Birləşmiş Ştatları”nı qurmağa çağırdı. Surix çıxışı səbəbindən o “Avropanın atası” kimi xatırlanır. Ancaq Britaniyalı jurnalist və siyasi şərhçi Hugo Youngun dediyi kimi “O həm də Britaniyanın Avropada rolu ilə bağlı anlaşmazlıqların banisidir. O Avropanın Britaniyanı, Britaniyanın da özünü səhv anlamasına səbəb oldu”. [44] Onun nitqinin sonuna diqqət yetirdikdə aydın olur ki, Çörçil Böyük Britaniyanı bu birliyin içərisində görmür. Onun səhv anlaşılan nitqi sadəcə Avropa ölkələrini, xüsusən Fransa və Almaniyanı əməkdaşlığa sövq etmək və ancaq Britaniyanın daxil olmadığı Avropa Birləşmiş Ştatlarını yaratmaq məqsədi daşıyırdı. “Bu çox təcilidir. Fransa və Almaniya liderliyi ələ almalıdır. Böyük Britaniya Britaniya Millətlər Birliyi, Amerika və inanıram ki, Rusiya yeni Avropanın sponsorları və dostları olmalı və onun yaşamaq və dirçəlmək hüququnu dəstəkləməlidir”. [41] Çörçilin nitqindən aydın olur ki, o Böyük Britaniyanın yerini bir-biri ilə qarşılıqlı təmasda olan üç güc mərkəzinin – Avropa, Amerika və özünün əvvəlki müstəmləkələr Birliyinin ortasında olan əlaqələndirici kimi görürdü. Çörçilin fikrincə, məhz Britaniya bu üç mərkəzi bir-birilə bağlayan əlaqələndirici rolunu
23
oynamalı idi. Şübhəsiz ki, Britaniya bu üç mərkəz ilə öz milli maraqlarına uyğun olaraq münasibətlər qurmuşdu və onlardan heç biri Britaniyanın gələcək siyasi perspektivləri baxımından dominant rol oynamırdı. Britaniyanın Birləşmiş Avropa Ştatlarının yaradılmasında maraqları demək olar ki, Amerikanın maraqları ilə üst- üstə düşürdü. Belə ki, Britaniya öz qonşuluğunda yerləşən bu dövlətlər arasında sülhün, sabitliyin təmin olunmasını və qorunub saxlanılmasını istəyirdi. [2] Britaniyanın Avropa Birliyinin yaranmasında mövqeyi “Məhdud öhdəlik” kimi xarakterizə olunmuşdur. (David Gowland, Arthur Turner, Alex Wright tərəfindən) “Məhdud öhdəlik” (Limited Liability) (1945-55) konsepsiyası daha çox Böyük Britaniyanın Avropanın müdafiəsində minimal hərbi öhdəliyini nəzərdə tutsa da, bəzən müharibədən sonra Avropanın yenidən qurulmasında iştirakını və Avropaya inteqrasiyanı da xarakterizə edirdi. Bu ilk dəfə 1949-cu ilin yanvarında Whitehall rəsmilərinin yekun sənədində öz əksini tapmışdır. Clement Attlee rəhbərliyində Britaniya Nazirlər Kabineti bunu təsdiq etmişdir:
Müharibənin təsirləri və müharibə sonrası Britaniyanın qlobal mövqeyi və resursları onun Avropa siyasətini müəyyənləşdirdi. Britaniyanın Avropa siyasətinin formalaşmasına və məhdud öhdəlik konsepsiyasının rəhbər tutulmasına bir neçə faktor təsir etmişdir. Birincisi, müharibədən sonra Britaniyanın bir çox Avropa dövlətləri üçün uyğun olmayan öz milli strategiyası və ya müharibənin mənfi nəticələrinin aradan qaldırılması üçün xüsusi yolu var idi. Bu çərçivədə Birləşmiş Krallığın malik olduğu resursların müstəsna əhəmiyyəti var idi. Resurslar dedikdə Britaniya Millətlər Birliyi bazarları, müstəmləkələr, Londonun maliyyə mərkəzi mövqeyi, geniş silahlanmış ordu və nüvə silahınının əldə olunmasını sıralamaq olar. Britaniyanın sahib olduğu bu
24
üstünlüklər onun super güc kimi əhəmiyyətini artırır və Avropanın onun iqtisadi cəhətdən bərpa olunmasında rolunu önəmsiz edirdi. Britaniyanın bu mövqeyi 1947-ci ildə ABŞ-ın Marşal planına cavab olaraq verilmişdir. Britaniya hökuməti edilən ABŞ yardımını ölkənin Avropa əməkdaşlığına cəlb olunma şərti olmadan əldə etmək tərəfdarı idi. Böyük Britaniya hökuməti, həmçinin ABŞ-dan Birləşmiş Krallığı digər Avropa dövlətlərindən fərqli şəkildə, qlobal güc olaraq tanımasını istəyirdi. ABŞ hökuməti hər iki yanaşmaya etiraz etsə də Britaniya siyasətçiləri Truman administrasiyana Birləşmiş Krallığının dünya iqtisadiyyatında xüsusi yet tutduğuna dair təsirlər etməyə çalışırdılar. [31, 20] Digər müəyyənedici faktor isə Britaniyalıların Avropanı Britaniya xarici siyasətinin qlobal miqyasının sadəcə bir hissəsi kimi görməsi idi. Bu yanaşmaya görə Avropa qitəsi dünyanın böyük əksəriyyətini təşkil etmədiyindən onun Britaniyanın xarici siyasətində də xüsusi bir yeri yoxdur. Britaniyalılar tarix boyu özlərini Avropanın bir parçası kimi görməmişlər, britaniyalı siyasətçilər də Britaniyanı Avropa inteqrasiyasının bir aktoru kimi deyil, Avropa ilə ABŞ arasında əməkdaşlığı təmin edən qlobal güc kimi dəyərləndirirdirlər. Bu yanaşmaya baxmayaraq Bevin 1948-ci ilin yanvarında Britaniyanın da daxil olduğu Qərb İttifaqının yaradılması təşəbbüsünü irəli sürmüşdür. Ancaq 2 il ərzində 1950-ci ilin aprelinə qədər Bevin Avropanın müstəqil bir ərazi vahidi olmadığına və Qərb ittifaqı konsepsiyasının öz yerini daha geniş konsepsiya olan Atlantik Ortaqlığına verməsinə inandırıldı. Bəzi tarixçilər və siyasi şərhçilər Bevinin bu cəhdini qərb dövlətləri və SSRİ arasındakı münasibətlərin pozulması kontekstində və Avropalıların Sovet planları ilə bağlı qorxularının artdığı dönəmdə ABŞ hərbi qüvvələrini Qərbi Avropaya qayıtmağa təşviq edilməsi kimi dəyərləndirirlər. İzaha görə, Qərb İttifaqı kollektiv müdafiə tədbirləri görsə də, realda ABŞ-ın hərbi yardımına ehtiyac vardır. [31, 21] 1948-ci ilin mart ayında Britaniya, Fransa və BENİLÜKS ölkələri arasında Brüssel sazişi imzalandı. Bu sazişə görə 5 dövlət hər hansı bir üzv dövlətə hərbi hücum olarsa hərbi və digər istiqamətdə kömək göstərməyi, həmçinin, yaradılmış Brüssel Müqaviləsi Təşkilatı (Brussel Treaty Organization) vasitəsi ilə iqtisadi, sosial 25
və mədəni istiqamətdə əməkdaşlıq etməyi öz öhdələrinə götürdülər. [6] Böyük Britaniyanın bu addımını Atlantik Alyansına keçid və ABŞ-la xüsusi münasibətlərin canlandırılması kimi dəyərləndirmək olar. 1949-cu il 4 aprel tarixində Şimali Atlantika Müqaviləsinin imzalanması bunu sübut etmişdir. [31, 22] İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı ilk illərdə Britaniya ticarətində Britaniya Millətlər Birliyi ölkələrinin həcmi 50% idisə, Avropa sadəcə 20%-lik paya sahib idi. Bundan başqa, Britaniya Millətlər Birliyi ölkələri sterlinq zonasına daxil olduğundan Britaniya mərkəzi bankir rolu oynayırdı və beynəlxalq ödənişlərin 50%-i məhz sterlinqlə ödənildiyindən Britaniya dünya ticarətində əsas oyunçulardan biri idi. Avropa İqtisadi Birliyinin yaranmasından Birləşmiş Krallığın ona üzv olmasına kimi olan müddət (1956-1972) bəzi mütəxəssislər tərəfindən (David Gowland, Arthur Turner, Alex Wright) “iztirablı yenidən dəyərləndirmə” adlandırılır. Bu müddətdə xəzinə rəsmiləri müşahidə etdilər ki, Britaniya Avropanı qorumaq üçün yox özünü qorumaq üçün Avropaya yaxın olmalıdır. [31, 42]
Spaak komitəsi 1956-cı ilin mart ayında vahid bazarın yaradılması haqqında hesabat yayımladı. 2 ay sonra hesabat altı ölkənin xarici işlər nazirləri tərəfindən təsdiqləndi. Sonradan intensiv hökumətlərarası danışıqlar 1957-ci ilin fevralına kimi Roma müqaviləsinin hazırlanmasına kimi davam etdi. 1958-ci ilin yanvarında qüvvəyə minən bu sazişlə Avropa İqtisadi Birliyi (European Economic Community) və Avropa Atom Enerjisi Birliyi (European Atomic Energy Community) yaradıldı. Avropa İqtisadi Birliyi əmtəə, kapital, əmək və xidmətin azad hərəkəti ilə vahid bazarın yaradılması üçün planlaşdırılmışdı. Gömrük birliyinə doğru mərhələləi inkişaf əsas məqsəd idi. [6] Vahid Kənd Təsərrüfatı Siyasətinin (Common Agricultural Policy) formalaşdırılması növbəti əsas prioritet kimi müəyyənləşdirildi. Avropa İqtisadi Birliyinin ilk tariff endirimi 1959-cu ilin yanvar və noyabr aylarında baş verdi. [31, 44] Eyni ildə Avropa Birliyinin formalaşmasının son mərhələsində Böyük Britaniya Avropa Kömür və Polad Birliyinə alternativ olaraq Avropa Azad Ticarət Assosiasiyasını da yaratdı. Birləşmiş Krallıq daxil olmaqda Avropanın 7 dövləti 26
Stokholm konvensiyasını imzaladı. (1959 iyul). [6] Beləliklə, 1959-cu ilin sonunda Qərbi Avropa 2 ticarət blokuna bölündü.
Britaniya hökumətinin AİB ölkələrinə qarşı siyasətinin əsas xarakteristikası əslində Plan G kimi tanınan Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası (AATA) təklifinin kökündə yatır. Plan G Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatını kənd təsərrüfatı malları deyil, yalnız manufaktura malları üçün tarifdən azad ticarət blokuna çevirməyi təklif edirdi. Ancaq burada qeyri AATA ölkələri üçün vahid tarif olmamalı, həmçinin, iqtisadi inteqrasiya daha çox dərinləşməməli idi. Britaniya hökumətinin Ticarət Heyəti və Xəzinəsi bu təklifin başlıca müəllifləri idilər və onlar növbəti illərdə AİB ölkələrinə qarşı Britaniya siyasətini formalaşdıran əsas hökumət departamentləri oldular.
Başlanğıcda Plan G Avropa İqtisadi Birliyini xüsusi, ayrı bir qrup kimi görmür, hətta, Avropa Azad Ticarət Assosiasiyasının AİB ölkələrini də əhatə etməsi planlaşdırılmışdır. Plan G-nin əsas mahiyyəti Britaniyanın Millətlər Birliyi ölkələri ilə ticarətini zəiflətmədən Avropa ilə daha sıx tarif assosiasiyası qurması idi. [31, 44- 46]
Azad Ticarət Assosiasiyası (ATA) təklifi üzrə aparılan hökumətlərarası danışıqlar 1958-ci ilin noyabrında Fransa tərəfindən qoyulan veto ilə kəsildi. Kənd təsərrüfatı ticarətinin təklif olunan ATA layihəsinə daxil edilməməsi layihənin qəbul olunması üçün əsas əngəllərdən biri idi. Ümumi bazara vahid kənd təsərrüfatı siyasətinin daxil edilməsi üçün təkid edən Fransa Britaniya istehsalı malların ümumi bazara maneəsiz girişini Fransa kənd təsərrüfatı mallarının Britaniya bazarına girişi olmadan qəbul edə bilməzdi. Bundan başqa, Fransızlar təkif edirdilər ki, Britaniya eyni zamanda iki fərqli ticarət klubuna (Ümumi bazar və Millətlər Birliyi) məxsus ola bilməz. 1958-ci ildə ATA danışıqları gömrük ittifaqının azad ticarət zonası çərçivəsində necə idarə ediləcəyi haqqında texniki suallara görə yarımçıq qaldı.
Sonralar Böyük Britaniya Avropa İqtisadi Birliyinə belə bir mövqe tutduğundan peşman olaraq, özü bu birliyə daxil olmağa cəhdlər göstərdi. Amma Fransa iki dəfə də bu cəhdin qarşısını alaraq, Britaniyanın Avropa Birliyinə onun 27
daxil olmasına imkan vermədi. Britaniya yalnız üçüncü cəhddən – Avropa Birliyinə onun daxil olmasına qəti etiraz edən Fransa prezidenti Şarl de Qolun vəfatından sonra – Birliyə üzv qəbul edildi. Nəhayət, Böyük Britaniya anladı ki, Avropa Birliyinə daxil olmaq ölkənin gələcək inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. [48]
Yüklə 0,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|