Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

Nəqliyyatın ətraf mühitdə yaratdığı ekoloji ziyanın hesablanması

Avtomobil nəqliyyatının mənfi təsiri yalnız fiziki həcmli parametrlər və faizlər ilə deyil, onun ümumi miqdarı , həmçinin vurduğu zərər ilə xarakterizə olunur. Ekoloji zərər- ətraf mühitin təbii göstəricilərinin antropogen təsirlər nəticəsində dəyişməsi və ətraf mühitə vurulan ziyandır. İqtisadi zərər - ekoloji ziyanın dəyər ifadəsidir.

Ekoloji zərər xarakterinə və yaranma dərəcəsinə görə fərqləndirilməsi, adətən, ətraf mühitə mənfi amillərin təsirinin nəticələrinin iqtisadi qiymətləndirilməsi əsasında həyata keçirilir. Bundan başqa o, faktiki (dəyər ifadəsində təqdim edilmiş real zərərə), mümkün (təbiətin mühafizəsi tədbirləri olmadıqda müşahidə edilən), potensial (ləğv edilməsi üçün əlavə xərclər tələb etməyən), qarşısı alınmış (mümkün zərər faktiki zərərdən az), əvəzi ödənilməli (əks təsirləri ilə xarakterizə olunan) və əvəzi ödənilməyən (dönməz nəticələri ilə xarakterizə olunan) zərərə bölünür. Təbii və fiziki hissələrdə ifadə edilən ətraf təbii mühitə vurulan ziyan təbii ekoloji zərərdir. Təbii ekoloji ziyanın iqtisadi qiymətləndirilməsi isə, təbii ekoloji ziyanın dəyər ifadəsində onun xarakteristikasını əks etdirən iqtisadi zərər kimi (ekoloji pozuntularla bağlı regionun iqtisadiyyatına zərər) müəyyən edilir.[12]

Ekoloji zərərin iqtisadi qiymətləndirilməsi təbiətdən istifadənin ətraf təbii mühitə mənfi təsirinin qarşısının alınması və bərpası üçün lazım olan xərclərlə ölçülməsində cəmiyyətin tələbatı ilə müəyyən edilir. Ekoloji zərərin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı əsas dəyərlər istifadə olunur:

• 
  ətraf mühitin çirklənməsinin azaldılması xərcləri;
  

• 
  ətraf mühitin bərpa xərcləri;
  
• 
  bazar qiyməti;
  

• 
  ətraf mühitin keyfiyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədar əlavə xərclər;
  

• 
  insan sağlamlığı üçün risk kompensasiya xərcləri;
  

• 
  çirkləndirici maddələrin təhlükəsiz konsentrasiyasının axıdılması üçün əlavə təbii resurs dəyəri.
  

Ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində cəmiyyətə dəyən zərər və bu zərərərdən əziyyət çəkən ayrı-ayrı obyektlərin fəaliyyətinə təsiri sahələri aşağıdakı kimidir:

• 
  əhali;
  

• 
  Mənzil-kommunal və sənaye təsərrüfatı obyektləri;
  

• 
  kənd təsərrüfatı sahələri;
  

• 
  su ehtiyatları;
  

• 
  meşə ehtiyatları.
  

Ətraf təbii mühitə və insanların sağlamlığına ekoloji zərərin yaranması nəticəsində yaranan əlavə xərclər məzmununa görə ; real ekoloji zərərə, habelə mümkün ekoloji zərərin qarşısının alınmasına yönəldilmiş təbiətin mühafizəsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı məsrəflərə bölünə bilər. Mümkün ekoloji ziyan olduğu halda, hadisə mütləq baş verməlidir (təbiətdən istifadə ilə bağlı zərərli maddələrin atılması və axıdılması), ya da baş verə bilər (zərərli maddələrin atılması və axıdılması, təbiətdən istifadənin mümkün genişlənməsi ilə əlaqədar), yaxud ümumiyyətlə baş verə bilməz. Bütün bu xərclərin məbləği ekoloji zərərin (real və mümkün) iqtisadi qiymətləndirilməsini müəyyən edir. Ətraf mühitə vurulan zərərin mümkünlüyü və təbiəti mühafizə elmi ədəbiyyatında müvafiq maliyyə xərcləri ekoloji risk anlayışı ilə əlaqələndirilir.

Ekoloji ziyanın dəyər ifadəsində praktiki hesablamalarda daha çox aşağıdakı əsas metodlardan istifadə olunur:

1. 
   Ekoloji ziyanın iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsindən ibarət olan birbaşa hesab konkret tədqiqat obyektinə dəyər formasında ifadə edilən müxtəlif tərkib hissələrinin cəmlənməsi yolu ilə onların aşkar edilməsi metodları əsasında həyata keçirilir;
   

2. 
   Konkret tədqiq olunan obyektə ümumi və əvvəllər müəyyən edilmiş qanunauyğunluqların köçürülməsinə əsaslanan dolayı (empirik) metod mənfi nəticələrin əsas ziyanverici faktorlardan asılılığını təsbit edən normativ göstəricilər sistemindən istifadəni nəzərdə tutur.
   

İlk metodoloji yanaşmanın tətbiq edildiyi halda, ziyanın tərkib hissələrinin müəyyən edilməsi üçün üç üsul fərqləndirilir:

• 
  nəzarət rayonları;
  

• 
  analitik ( statistik ) asılılıqlar;
  

• 
  kombinə edilmiş və ya emprik üsul
  

Nəzarət rayonları metodu - çirklənmiş və şərti təmiz (fon, nəzarət) rayonlarının göstəricilərinin müqayisəsinə əsaslanır. Bu halda iqtisadi ziyanın məbləğini bilavasitə müəyyən edən resipientlərin vəziyyətinin göstəricilərinin tədqiq olunan və arxa planda yalnız müvafiq mənfi amilin təsir dərəcəsindən asılı olduğu ehtimal edilir.

"Statistik" asılılıqlar metodu - tədqiq olunan əlamətin təsir amilinin dəyərlərindən asılılığının müəyyən edilməsi məqsədilə riyazi statistika metodlarının tətbiqinə əsaslanır.

Kombinə edilmiş metod- nəzarət rayonlarının metodlarından və statistik asılılıqların birgə istifadəsini nəzərdə tutur. Regionlarda ekoloji və iqtisadi zərərin qiymətləndirilməsi üçün ən çox empirik üsul istifadə olunur.

Ətraf mühitə vurulan zərərin ekoloji-iqtisadi qiymətləndirilməsi bütövlükdə mühitin keyfiyyət və kəmiyyətinin və onun ayrı-ayrı ekoloji-resurs komponentlərinin (su ehtiyatları, torpaq ehtiyatları, bitki və heyvan ehtiyatları) antropogen təsiri nəticəsində vəziyyətin pisləşməsindən yaranan faktiki və mümkün (qarşısı alına bilən) maddi və maliyyə itkilərinin və itkilərin müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Başqa sğzlə desək, ekoloji-iqtisadi zərər ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində onun faydalılığının dəyişməsidir. Lakin ekoloji – iqtisadi zərər nəinki alınmamış məhsullarda və digər maddi itkilərdə, həmçinin qeyri-maddi dəyərlərin itirilməsində-insan sağlamlığının pisləşməsi, təbii landşaftın yox olması, şəxsiyyətin inkişaf və tərbiyə imkanlarının dəyişməsi kimi də təzahür edir.
Ekoloji-iqtisadi zərərin hesablanması zamanı iki mərhələdə aparılır. Qiymətləndirmənin birinci mərhələsi həcmlərin və emissiya strukturunun təhlilini nəzərdə tutur. Sonrakı mərhələ çirkləndiricilərin atmosferdə, sututarlarında və torpaqda konsentrasiyaları müəyyən edilir.

Bu zaman ekoloji monitorinq sistemləri vasitəsilə əldə edilən informasiyadan istifadə olunur və ya zərərli qatışıqların səpələnməsinin hesablanması aparılır. Zərərli qatışıqların konsentrasiyası haqqında məlumatlar çirkləndirici maddələrin ətraf mühitə və insanın təsərrüfat fəaliyyətinə təsirini təbii göstəricilərdə qiymətləndirməyə imkan verir ki, bu da sonradan pul ekvivalentlərində ifadə olunur. İdeal planda sadə olan ziyanın müəyyən edilməsi sxemi onun praktikada həyata keçirilməsində bir sıra çətinliklər yaradır. Bu, çətinliklərin yaranma səbəblərini aşağıdakı kimi izah etmək olar;

• 
  bir qayda olaraq, çirkləndirici maddənin ziyana "qatqısının" dərəcəsini müəyyən etmək mümkün deyil (iştirakçıların sayı və biosferdəki komponentlərin mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsi səbəbindən);
  

• 
  bu regionun çirkləndiricilərinin regional, transsərhəd və transkontinental çirkləndirici maddələrin daşınması ilə bağlı təsirindən ayrılması mümkün deyil;
  

• 
  çirkləndirici maddələrin təsiri dərhal gözə çarpmır və bu gün ziyan keçmiş çirklənmə ilə əhəmiyyətli dərəcədə nəticələnə bilər;
  

• 
  çirklənmənin təsiri yalnız iqtisadi hesablama dövrünün hüdudundan kənarda deyil, həm də sosial qiymətləndirmələrin hüdudlarından kənarda olması
  

Bundan əlavə, çirklənmənin bütün mənfi təsirləri dəyər şəklində ifadə edilə bilməz.

Bu yanaşma çərçivəsində ətraf mühitin çirklənməsindən yaranan ümumi ziyannın hesablanması formulu aşağıdakı kimidir:
U = U_a+U_su+U_t
Burada,
U-ətraf mühitin çirklənməsinin ümumi zərəri,
U_a-atmosfer havasının çirklənməsindən dəyən zərər.; U_su-Su obyektlərinin çirklənməsindən dəyən zərər.;

U_t-torpaqların çirklənməsindən və tükənməsindən dəyən zərər.

Atmosfer havasının və su obyektlərinin çirklənməsindən dəyən iqtisadi zərərin illik miqdarı aşağıdakı formulla hesablanır:

U _{a (su)}=γ∙ σ∙ _ A_i  m_i