Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

i 1
Burada,
U_a-atmosfer havasının çirklənməsindən dəyən zərər.; U_su-Su obyektlərinin çirklənməsindən dəyən zərər.; γ- emissiya vahidinin xüsusi əmsalı

σ- ərazinin regional xüsusiyyətlərini nəzərə alan çirklənmə əmsalı A_i- çirkləndiricinin nisbi aktivlik əmsalı olub, ölçüsüz kəmiyyətdir N- ətraf mühitə atılan çirkləndiricilərin ümümi sayı

M_i- atılan tullantının illik miqdarı, ton/il
Torpaq çirklənməsi və tükənməsinə dəyən iqtisadi zərərin qiymətləndirilməsi aşağıdakı formula ilə hesablanır:
U_t = U₁+U₂+U₃
Burada U_t-torpaqların deqradasiyası və çirklənməsinə qarşı dəyən iqtisadi zərər.;
U₁-torpaqların deqradasiyasından dəyən iqtisadi zərər,
Y₂-torpaqların kimyəvi maddələrlə çirklənməsindən dəyəniqtisadi zərər U₃-poliqonlarda tullantıların yerləşdirilməsindən dəyən iqtisadi zərər.

Torpaqların deqradasiyası nəticəsində dəyən zərərin iqtisadi qiymətləndirilməsinin hesabat formulu belə təyin edilir;

U₁  N_s S K_e k

Burada N_s- torpaq dəyərinin normativi

S- deqredasiyaya uğramış torpaqların sahəsi, hektar ( ha )
K_e- ərazinin ekoloji vəziyyətini və ekoloji əhəmiyyətini nəzərə alan əmsal k – qiymət artımını nəzərə alan əmsal

Sənaye və kommunal tullantıların poliqonlarında torpağın kimyəvi maddələrlə çirklənməsinin iqtisadi qiymətləndirilməsi belə təyin edilir;

U₂  N_s S K_e ∙K_kimk
Burada K_kim- torpaqların bir neçə dəfə kimyəvi maddələrlə çirklənməsini göstərən əmsal, K_kim= 1,43

Poliqonlarda tullantıların yerləşdirilməsindən dəyən iqtisadi zərərin qiymətləndirilməsi aşağıdakı kimi hesablanır;

U₃  N_s m K_e ∙K_ok

Burada K₀- tullantının təhlükəlilik dərəcəsini göstərən əmsal olub, K₀= 1 Yaşayış məntəqələrinin səs-küylə çirklənməsi, əsasən, nəqliyyat

vasitələrindən qaynaqlanan çirklənmə təbii ehtiyatların optimal istifadəsi üçün ən aktual problemlərdən biridir . Səs-küydən zərərin qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı anlayışlar və əlamətlər istifadə olunur:
İllik gündəlik hesablama vaxtı ("gündüz") - bütün müvəqqəti dövrlər üçün 7⁰⁰ - 23⁰⁰ qədərdir.;

İllik gecə hesablama vaxtı ("gecə vaxtı") - il ərzində yerli vaxtla 23: 00 –dan 7:00-a qədər olan bütün intervallar;

Səsin ekvivalent səviyyəsi L_ses - illik gecə və gündüz təxmin edilən vaxt üçün orta loqarifmik səs-küy şkalası ilə ölçülür. Səs-küy səviyyəsi indeksi L_n müxəlif qiymətlər alır, bu da tənzimlənən və tənzimlənməyən ərazilərdə səs-küyə görə dəyişir.
Bütün antropogen mənbələrdən yayılan səs-küyün vurduğu illik zərərin iqtisadi qiymətləndirilməsi belə təyin edilir;
^Uüm^{= U}gecə^+Ugündüz
Ətraf mühitin nəqliyyat obyektləri ilə çirklənməsindən vurulan zərərin qiymətləndirilməsi göstərir ki, zərərin böyük hissəsi (78% - ə qədər) atmosferin çirklənməsinə səbəb olur. Nəqliyyat vasitələrinin fəaliyyəti ilə bağlı atmosferin, Su obyektlərinin, tullantıların yerləşdirilməsinin çirklənməsindən vurulan zərərin payı, təxminən, 8% - dir.