53
2001-ci ildя meksikalы məşhur arxiterktur Rikardo Liqorettanın layihəsi
əsasında Maks Palevski цmumi Yataqxanasы tikilib başa чatıb. Чikaqo Uni-
versitetindя ana шяhяrcikdяn kяnarda da tikinti iшlяri aparыlыr. Sinqapur, Lon-
don vя Parisdя universitetin filialları fяaliyyяt gюstяrir.
Чikaqo Universitetindя tяhsil alan tяlяbяlяrin 60%-i kampusun яrazisin-
dя yaшayыr. Burada 38 tяlяbя yataqxanasы var. Doktorant vя magistrlяrin qal-
malarы цчцn kampusun yaxыnlыьыnda 28 bina ayrыlыb. Kampusun яrazisindя
Reynold Klubu adlanan tяlяbя mяrkяzi, muzeylяr, teatrlar, restoranlar, ti-
carяt vя яylяncя mяrkяzlяri, idman komplekslяri, baьlar, parklar vя s. yerlяшir.
Чikaqo Universitetinin kitabxana sistemi altы arxivdяn ibarяtdir vя цmu-
milikdя 7,9 milyon cild kitaba malikdir. Universitetin яn zяngin kitabxanasы
Regensteyn adlanыr.
Universitet шяhяrciyindя 12 elmi-tяdqiqat institutu vя 113 axtarыш mяr-
kяzi yerlяшir.
Universitetin nяzdindя ABШ-ыn яn bюyцk universitet mяtbuatы – Чikaqo
Universitetinin Mяtbuatы fяaliyyяt gюstяrir.
Universitetin alimlяri beш bюlmяdя cяmlяшib: biologiya, fizika, ictimaiy-
yət, bяшяriyyяt elmlяri vя yeni bюlmя. Чikaqo Universiteti bir чox яhяmiyyяtli
tяcrцbяlяr vя kяшflяrin yarandыьы mяkandыr: iqtisadiyyat sahяsi цzrя sяrbяst
bazar haqqыnda irяli sцrцlmцш fikirlər buradan qaynaqlanıb.
Чikaqo Universiteti Иdarя Heyяti tяrяfindяn koordinasiya edilir. Heyяt
universitetin prezidenti daxil olmaqla 50 nяfяrdяn ibarяtdir, universitet inkiшaf
planыna vя edilяn yardыmlara nяzarяt edir. Чikaqo Universitetindя 2168
professor-mцяllim heyяti, yцksяk sяviyyяdя ixtisaslaшmыш mцtяxяssis vя s.
fяaliyyяt gюstяrir. Qeyd edяk ki, ABШ-ыn индиkи prezidenti Barak Obama da bir
mцddяt Чikaqo Universitetindя mцяllim kimi fяaliyyяt gюstяrib. O, 1991-ci
ildяn 2004-cц ilяdяk bu ali tяhsil mцяssisяsinin Hцquq Mяktяbindя Kons-
titusiya hцququ fяnnindяn dяrs keчib. Barak Obamanыn hяyat yoldaшы Miшel
Obama isя Чikaqo Universitetinin Tibb Mяrkяzindя iшlяyib.
Universitet bцtцn il boyu fяaliyyяt gюstяrir. Dяrslяr sentyabrыn яvvяl-
lяrindя baшlayыr вя iyunun ortalarыnda сона чаtыр. Yay aylarыnda isя burada
mцxtяlif yay mяktəblяri fяaliyyяt gюstяrir. Чikaqo Universitetindя 14000-dяn
чox tяlяbя tяhsil alыr, onlardan 5000-i bakalavr, qalanlarы isя magistr vя dokto-
rantlardır. Burada tяhsil alan tяlяbяlяrin 18%-ni яcnяbilяr, 23%-ni yerli etnik
azlыqlar, 45%-ni isя qadыnlar tяшkil edir.
Чikaqo Universitetinin dцnya шюhrяtli mяzunlarынdan 85-i Nobel mцka-
fatыna layiq gюrцlцb. Bu gцn Чikaqo Universiteti sцrяtlя inkiшaf edяn beynяl-
xalq elmi-tяdqiqat mяrkяzinя чevrilib. Xцsusilя universitetin fizik, iqtisadчы,
kimyaчы, hцquqшцnaslarы dцnyada mяшhurdur вя elmin inkiшafыnda bu tяhsil
ocaьыnыn mцstяsna xidmяtlяri var.
Шimal-Qяrb Universiteti (Northwestern University). Шimal-Qяrb Univer-
siteti ABШ-ыn Иllinoys Шtatыnыn Чikaqo шяhяrindяn Шimalda Evanston adlanan
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
54
шяhяrяtrafы qяsяbяdя yerlяшir. 2009-cu ildя aparылан dцnya universitetlяrinin
reytinqinя яsasяn, Шimal–Qяrb Universiteti 100 яn yaxыşı ali mяktяb arasыnda
32-ci yerя layiq gюrцlцb. Universitet 1917-ci ildяn Amerika Universitetlяri
Assosiasiyasыnыn цzvцdцr. Шimal-Qяrb Universiteti ABШ-da texnologiya vя
kommunikasiya sahяlяrinin sцrяtli inkiшafыna gюrя tanыnыr.
31 may 1850-ci il Чikaqo шяhяrinin doqquz biznesmeni Uest-Leyk kцчя-
sindя yerlяшяn vяkillik kontoruna toplaшaraq yeni ali tяhsil mцяssisяsi yaradыl-
masыnы mцzakirя edir. Уniversitetin yaradыlmasыnda Чikaqo ticarяt birjasыnыn
yaradыcыsы Orrinqton Lant vя dяmiryol maqnatы Con Evansыn da mцstяsna
xidmяtlяri olub.
28 yanvar 1851-ci ildя C.Evans vя O.Lantыn birgя sяyi nяticяsindя
Иllinoys Шtatыnыn Baш Assambleyasы Шimal-Qяrb Universitetinin yaradыlmasы
haqqыnda qanun qяbul edir vя Шimal-Qяrb Universiteti Иllinoys Шtatыnda
tяsdiq edilяn ilk ali tяhsil mцяssisяsi olur. 1853-cц ildя C.Evans universitet
цчцn Miчiqan gюlцnцn yaxыnlыьыnda 25000 dollara geniш яrazi alыr. Universi-
tetin ilk prezidenti Klark Hinman бу яrazidя universitetin binalarыnыn tikinti-
sinя baшlayыr. Шimal-Qяrb Universitetinin rяsmi aчыlышы 5 noyabr 1855-ci ildя
baш tutur, бу заmан ali mяktяbin ilk binasы – Qяdim Kollec istifadяyя verilir
vя Uilyam Cons tяrяfindяn Шimal-Qяrb Universitetinin Qыzlar Kolleci yara-
dыlыr. 1873-cц ildя Evanston Qыzlar Kolleci Шimal-Qяrb Universitetinin Qыzlar
Kolleci ilя birlяшdirilir. 1870-80-ci illяrdя Шimal-Qяrb Universitetindя Hцquq,
Tibb vя Stomatologiya mяktяblяri yaradыlыr. 1890-cы ildя universitetdя tяhsil
alan tяlяbяlяrin sayы xeyli artыr. 1917-ci ildя Amerika Universitetlяri Assosiyasi
Шimal-Qяrb Universitetini юz цzvlцyцnя qəbul edir. 1920-1939-cu illяrdя Dayç
stadionu vя Dirinq kitabxanasы daxil olmaqla, tяhsil ocaьыnыn geniш kampusu
tikilir. 1933-cц ildя Шimal-Qяrb Universitetinin Чikaqo Universiteti ilя birlяш-
dirilmяsi tяklifi hяr iki ali mяktяb tяrяfindяn rяdd edilir.
II Dцnya mцharibяsi dюvrцndя, Amerikanыn digяr ali tяhsil ocaqlarы
kimi, Шimal-Qяrb Universiteti dя dяyiшikliyя mяruz qalыr. 1939-1949-cu illяrdя
50000-dяn чox яsgяr Evanston vя Чikaqo kampuslarыnda tяlimlяr keчir. 1948-
ci ildя tanыnmыш antropoloq Melvill Herskovits Шimal-Qяrb Universitetindя
Amerika universitetlяri arasыnda birinci olaraq Afrika Tяdqiqatlarы bюlmяsini
yaradыr. 1949-1970-ci illяrdя universitet sцrяtlя inkiшaf edir, mцяllim vя
tяlяbяlяrin sayы artыr, yeni-yeni tяdris proqramlarы qяbul edilir, fakцltяlяr
yaradыlыr, kampuslar geniшlяnir.
1970-1980-ci illяrdя ABШ dюvlяti universitetlяrя edilяn yardыmlarыn mяb-
lяьini xeyli azaldыr. Buna baxmayaraq, Шimal-Qяrb Universitetinin prezidenti
Arnold Veber rяhbяrlik etdiyi tяhsil ocaьыnыn maliyyя iшlяrinя nяzarяt edir vя
stabil qalmasыna nail olur. Hazыrda Шimal-Qяrb Universiteti ABШ-ыn sцrяtlя in-
kiшaf edяn юzяl ali mяktяblяrindяn birinя чevrilib. 2009-2010-cu il tarixindя
Шimal-Qяrb Universitetinin illik gяlirlяri цmumilikdя 1605752000 ABШ dolla-
rыna bяrabяr olub. Hяmin mяblяьin 690817000 ABШ dollarы tяhsil haqqы,
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
55
421324000 ABШ dollarы qrant vя saziшlяr, 69625000 ABШ dollarы gюstяrilяn
xidmяtlяr, 30964000 ABШ dollarы yardыmlar, 354858000 ABШ dollarы mцxtяlif
яmяliyyatlar, qalanlarы isя digяr vasitяlяr hesabыna яldя olunan gяlirlяrdir.
2009-cu ildя Шimal-Qяrb Universitetinin ianя fondunun malik olduьu vяsait
цmumilikdя 4398200000 ABШ dollarыna bяrabяr olub. 2009-2010-cu tяdris
ilindя Шimal-Qяrb Universitetindя oxuyan tяlяbяlяrin tяhsil haqqы orta hesabla
38088 ABШ dollarы tяшkil edib (bakalavr vя magistrantlar цчцn). Hцquq Mяk-
tяbindя tяhsil haqqы 47202 ABШ dollarы, Kelloq Иdarяetmя Mяktяbindя 49074
ABШ dollarы, Feynberq Tibb Mяktяbindя 42974 ABШ dollarы, Bienen Musiqi
Mяktяbindя 38088 ABШ dollarы, Medill Jurnalistika Mяktяbindя 33492 ABШ
dollarы, Kommunikasiya Mяktяbindя isя 31830 ABШ dollarы mяblяьindя olub.
Dцnyanыn digяr mяшhur universitetlяrindя olduьu kimi, Шimal-Qяrb
Universitetindя dя tяlяbяlяrя mцxtяlif mяblяьdя чoxlu sayda kredit vя tя-
qaцdlяr verilir. Hяmin tяqaцd vя kreditlяrin verilmяsi цчцn tяlяbяlяrin qarшы-
sыnda bir sыra шяrtlяr qoyulur (чяtin maliyyя durumu, xцsusi istedada malik
olan, яlaчы, seчilяn, tяlяbяlяrя verilir, xцsusilя də tяlяbяnin ailя bцdcяsinя diq-
qяt verilir). 2009-2010-cu tяdris ilindя Шimal-Qяrb Universitetinin tяlяbяlяrя
verdiyi tяqaцdцn mяblяьi orta hesabla 14750 ABШ dollarы olub.
Шimal-Qяrb Universiteti Evanston vя Чikaqo kampuslarыndan ibarяtdir.
Universitetin Qяtяrin Doha шяhяrindя dя filialы yerlяшir.
Чikaqo kampusu Чikaqo шяhяrinin Sritervill яrazisindя alti hektarlıq
sahяdя yerlяшir. Burada xəstəxanalar, Tibb, Hцquq, Biznes, Tяhsilin davam
etdirilmяsi mяktяblяri fяaliyyяt gюstяrir.
Шimal-Qяrb Universitetinin Qяtяrin Doha шяhяrindя yerlяшяn filialы 2008-
ci ildя yaradыlыb. Medill Jurnalistika vя Kommunikasiya mяktяblяri burada
tяlяbяlяrя bakalavr dяrяcяsi цzrя tяhsil tяklif edir. Qяtяr Tяhsil, Elm vя Иctimai
Иnkiшaf Fondu filialыn inkiшafы цчцn maliyyя yardыmы gюstяrir.
Шimal-Qяrb Universitetinin nяzdindя Veynberq Иncяsяnяt vя Elmlяr,
Kommunikasiya, Tяhsil vя Иctimai Siyasяt, Makkosmik Mцhяndislik vя Tяt-
biqi Elmlяr, Medill Jurnalistika, Hцquq, Geolloq Иdarяetmя, Tibb, Musiqi,
Fasilяsiz Tяhsil, Ali (magistr vя doktorantlar цчцn) mяktяblяri, elяcя dя
Qarret-Yevangelist Иlahiyyət Seminariyasы fяaliyyяt gюstяrir.
Ali (magistr vя doktorantlar цчцn) Mяktяb 1910-cu ildя yaradыlыb vя
Evanston kampusunda yerlяшir. Qarret-Yevangelist Иlahiyyət Seminariyasы
Evanston kampusunda yerlяшir vя 1853-cц ildя yaradыlыb. Шimal–Qяrb Univer-
sitetindя dцnya elminя yeni-yeni nailiyyяtlяr bяxш edяn Kompleks Sistemlяr
Иnstitutu, Nanoюlчцlц Elmlяr vя Texnika, Materiallar Tяdqiqatы, Gцnяш Ener-
jisi, Mцqayisяli Tяdqiqatlar mяrkяzlяri, Siyasi Tяdqiqatlar, Beynяlxalq Nano-
texnologiyalar institutlarы fяaliyyяt gюstяrir.
Шimal-Qяrb Universitetinin kitabxanasına 4,9 milyon cild kitab, 4,6 mil-
yon mikroforma, 98000 dюvri nяшr, elяcя dя 700 verilяnlяr bazasы vя 6000 elek-
tron jurnal daxildir. Universitetin Evanston kampusunda, яsas kitabxana da-
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
56
xil olmaqla dюrd, Чikaqo kampusunda Qarret-Yevangelist vя Seaburi-Ves-
tern seminariyalarы ilя яlaqяli iki kitabxana mюvcuddur.
Шimal-Qяrb Universitetinin Meri vя Li Blok Иncяsяnяt Muzeyi Чikaqo-
nun яsas incяsяnяt mяrkяzlяrindяn biridir. Burada 4000-dяn чox sяnяt nцmu-
nяlяri qorunur vя bu rяqяmlяr mцtяmadi artmaqdadыr.
31 avqust 2009-cu ildяn Шimal-Qяrb Universitetinin prezidenti Morton
Шapirodur. Daniyel Linzer isя 2007-ci ildяn Шimal-Qяrb Universitetinin rekto-
rudur. Prezidentin 21 vitse-prezident kюmяkчisi var. Иndiyяdяk uni-versitetdя
16 prezident fяaliyyяt gюstяrib. Universitet 70 цzvdяn ibarяt Qяyyumlar Шu-
rasы tяrяfindяn idarя olunur. Шuranыn sяdri Patrik Rayandыr. Universitetdя
7000-я yaxыn iшчi heyяt чalышыr. Ишчilяrin 2500 nяfяrini professor-mцяllim,
qalanlarыnы isя inzibati heyяt tяшkil edir. Mцяllimlяrin arasыnda чoxlu sayda
mцkafatланdırılanлар, laureatlar, fяxri professorlar var.
Hazыrda Шimal-Qяrb Universitetindя цmumilikdя ABШ-ыn 50 Шtatыndan
vя dцnyanыn 50-dяn чox юlkяsindяn olan 16337 tяlяbя tяhsil alыr. Onlarыn 8497
nяfяri bakalavr, 7880 nяfяri isя magistr vя doktorantdыr. Tяляbяlяrin 51,6 faizi-
ni qыzlar tяшkil edir.
Шimal-Qяrb Universitetindя idmana bюyцk diqqяt verilir.
Шimal-Qяrb Universiteti innovativ tяdris vя novator tяdqiqatlarыnı юzцn-
dя cяmlяшdirяrяk tяlяbя vя mцяllimlяrin шяxsi, intellektual vя peшяkar yцksяliшi
цчцn mцstяsna imkanlar yaradыr.
Prinston Universiteti (Princeton University). Prinston Universiteti ABШ-
ыn яn qяdim vя tanыnmыш universitetlяrindяn biridir. Prinston шяhяrindя, Nyu-
Cersi шtatыnda yerlяшяn vя mяшhur Sarmaшыq liqasыnыn sяkkiz ali mяktяbindяn
biri olan bu universitet 2001-2008-ci illяrdя aparыlan araшdыrmalara яsasən
ABШ-ыn яn qabaqcıl universitetlərindən biri seчilib. Prinston Universitetinin
tяlяbяsi olmaq dцnyanыn mцxtяlif юlkя gяnclяrinin яn bюyцk arzusudur.
Prinston Universitetinin tarixi 22 oktyabr 1746-cы ildя Britaniya mцs-
tяmlяkяsinin Qanunverici Шurasы tяrяfindяn kral II Heorqun adыndan bir qrup
pastora (protestant keшiшi) kollec yaratmalarы цчцn icazя kaьыzы verilmяsi ilя
baшlayыb. Nyu-Cersi Kolleci adы ilя fяaliyyяtя baшlayan tяhsil ocaьы Harvard-
dan, William vя Marry, Yel kolleclяrindяn sonra шimali Amerikada yaranmыш
dюrdцncц kollecdir. Kollec protestantlar tяrяfindяn yaradыlmasыna baxmaya-
raq, burada bцtцn dinlяrin nцmayяndяlяri tяhsil ala bilirdilяr. Hяmin dюvr-
dяki tяhsil ocaqlarы цчцn bu cцr dinя dюzцmlцlцk fenomenal hal hesab olu-
nurdu. Lakin burada dini istiqamяt daha gцclц idi. Bu, kollecin шцarыnda da
юz яksini tapыrdы: "Allahыn izni ilя чiчяklяnir".
Иlk vaxtlar kollec Elizabet шяhяrindя Conatan Dikkinsonun evindя yerlя-
шirdi vя burada cяmi doqquz tяlяbя tяhsil alыrdы. 1756-cы ildя tяhsil mцяssisяsi
Prinston шяhяrinя kючцrцlmяsinя nail oldu. Bюyцk Britaniyadan yыьыlan ianя
hesabыna tяlяbя vя mцяllimlяr цчцn xцsusi bina tikildi, binaya Nossau-Holl
adы verildi.
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
57
Prinston Amerika inqilabыnda bюyцk rol oynayыb. Konstitusiya kon-
venti iшtirakчыlarыnыn яksяriyyяti Prinstonun mяzunlarы olub vя onlar 1799-cu
ildя yekdilliklя ABШ-ыn yeni Konstitusiyasыnыn qəbul olunmasına sяs veriblяr.
1783-cц ildя Prinstonda tяlяbяlяrin tяntяnяli qяbulu mяrasimindя Corc Va-
шinqton daxil olmaqla, bцtцn konqres цzvlяri iшtirak edib. Konqres цzvlяrinin
чoxu bu universitetin mяzunlarы olub.
Иdman Amerika tяlяbяlяrinin hяyatыnda bюyцk rol oynadыьыndan Prins-
tonda da hяmin яnяnя davam edir.
XIX яsrin 70-ci illяrindя Prinstonun hяrtяrяfli uьurlarы onu Harvard vя
Yel Universitetlяri ilя bir sяviyyяyя qaldыrdы. 1877-ci ildя burada magistratura
yaradыldы, 1896-cы ildя isя Prinstona universitet statusu verildi.
1874-cц ildя Prinstonun mяzunu olmuш vя ABШ-ыn gяlяcяk prezidenti
Tomas Vudro Vilson 1902-ci ildя universitetя rektor seчildi. Vilson, eyni za-
manda tяdris proqramlarыnы цmumi tяhsil (ilk 2 il яrzindя) vя ixti-saslaш-
dыrыlmыш (яlavя 2 il) hissяlяrя bюlяrяk tяkmillяшdirdi. Onun rяhbяrliyi zamanы
(1902-1910-cu illяr) magistrantlarыn hazыrlыьы цчцn yeni kollec tikildi, fakцl-
tяlяrin sayы artыrыldы, humanitar istiqamяtli kafedralar yaradыldы vя яlavя yataq-
xanalar tikildi. Lakin Vilson doktorantların tяhsilini axыra qяdяr tяшkil edя
bilmяdi, bu iшi onun yerinя baшqalarы hяyata keчirdi. Rektor яvvяlcя шtatыn
qubernatoru, sonradan isя юlkяnin prezidenti seчkilяrindя юz namizяdliyini
irяli sцrmяk цчцn universitetdən uzaqlaşdı. 1969-cu ildя ilk dяfя olaraq
universitetя qыzlar qяbul olundular.
Yarыm яsr bir binada fяaliyyяt gюstяrdikdяn sonra Prinston Universite-
tindя sцrяtlя tikinti iшlяri aparыlaraq яrazisi geniшlяnmяyя baшlayыb. Hazыrda
universitetin kampusunda vя oradan kяnarda 160-dan чox mцxtяlif tikililяr,
tяdris korpuslarы, elmi-tяdqiqat laboratoriyalarы, kitabxanalar, чoxsaylы yataq-
xanalar, muzeylяr, idman zallarы, stadionlar, kilsя vя s. mюvcuddur. Universi-
tetin tikililəri Bencamin Latrob, Ralf Adams Kram, Mckim, Med vя Uayt,
Robert Venturi vя Nik Yeger kimi mяшhur memarlar tяrяfindяn hazыrlanыb.
Universitetin kitabxanalarыnda 6 milyon ədəddən чox kitab var. Яn
bюyцk kitabxana 4 milyondan чox kitabы olan Firestone kitabxanasыdыr. 2007-
ci ilin fevralыndan Prinston Universiteti Google beynяlxalq axtarыш шяbяkя
sisteminя qoшulub. O, hяmчinin super kompyuter sisteminя malikdir.
Prinston Universitetinin pedaqoji heyяti yцksяk sяviyyяdя ixtisaslaшыb.
Bцtцn mцяllimlяr tяdqiqat iшi ilя mяшьuldur vя bura чoxsaylы tяlяbя cяlb edilir.
Hazыrda Prinston Universitetinin kapitalы 3 milyard dollar tяшkil edir və
o, ABШ-da Harvard vя Texas Universitetlяrindяn sonra 3-cц yerдя йерляшir.
Prinstona qяbul чox чяtindir, abituriyentdяn yцksяk bilik tяlяb olunur.
Universitet цчцn ideal namizяd dяrin baza hazыrlыьыna, yцksяk nяticяlяr яldя
etmяk mяqsяdilя maraьa, bacarыьa vя s. keyfiyyяtlяrя malik olmalы, яn azы bir
xarici dil bilmяlidir. Universitetdя dяrslяr sentyabrda baшlayыr vя iyunda qur-
tarır. Tяhsil mцddяti 4 ildir, 8 semestrdяn ibarяtdir. Tяhsil mцddяtindя tяlяbя
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
58
bir semestr яrzindя keчilяn 30 fяnni mяnimsяmяlidir. Tяhsilin 1-ci vя 2-ci illя-
rindя tяlяbяlяr baza biliklяri яldя edir, 3-cц vя 4-cц illяrindя isя ixtisas proq-
ramlarыnы юyrяnirlяr. Tяdris planы hяr bir tяlяbяnin maraq vя hяvяsini, univer-
sitetin tяlяblяrini nяzяrя alaraq fяrdi formada tяшkil olunur. Tяdris prosesi
universitetdя fərdi fяnn planlarы vя elmi-tяdqiqat iшlяri ilя bяrabяr tяшkil
olunub.
Hazыrlыьыn keyfiyyяti test vя şifahi imtahanlarыn (və ya müsahibələrin)
kюmяyi ilя yoxlanılır. Maraqlыdыr ki, Prinston Universitetindя bцtцn yazыlы
imtahanlar "vicdan sistemi" ilя aparыlыr: tяlяbяlяr vicdanla imtahan vermяyи
sюz verirlər, bunun цчцn dя mцяllim imtahanыn gediшinə nяzarяt etmir. O,
sadяcя imtahan vяrяqlяrini paylayыr, suallara cavablar verir vя auditoriyanы
tяrk edir, sonda isя vяrяqlяri toplamaq цчцн qayыdыr. Hяr bir tяlяbя iшini
imzalayarkяn yazыr: "Vicdanыma and iчirяm ki, imtahan zamanы vicdan
kodeksini pozmamышam".
Bakalavr dяrяcяsini aldыqdan sonra mяzun mцяyyяn departamentdя
doktoranturada qala bilяr. 4-5 illik tяhsildяn sonra fяlsяfя doktoru dяrяcяsi
verilir. Иlk iki ildя bakalavrlar diplomdan sonra 3-4 kurs tяhsil alыr vя цmumi
imtahan verirlər, sonda onlar magistr dяrяcяsi alыr. Яlavя 2-3 il dissertasiya
hazыrlыьыna hяsr olunur. Bunun цчцn xцsusi komitяnin razыlыьы olmalыdыr, yal-
nыz belя olan halda namizяd fяlsяfя doktoru dяrяcяsi almaq цчцn mцdafiəyя
buraxыlыr.
Mцbaьiляsiz demяk olar ki, Prinston Universiteti Amerikanыn milli
fяxridir. Cek Qourmanыn "Milli tяhsil standartlarы" adlы mцstяqil reytinqinя
яsasən, Prinston Universiteti mцhяndislik fizikasы, riyaziyyat, fяlsяfя vя s.
istiqamяtlяri цzrя ABШ-ыn яn yaxшы universiteti olub. Bu universitetin mяzun-
larы arasыnda Amerikanыn bir neчя prezidenti vя 30 Nobel mцkafatы lauratы
var: fizika цzrя Nobel mцkafatчыsы Albert Eynшteyn burada iшlяyib vя mцhazi-
rяlяr oxuyub. ABШ-ыn iki prezidenti – Ceyms Medison (1771) vя Vudro Vilson
(1874), hazыrkы prezident Barak Obamanыn hяyat yoldaшы, ABШ-ыn birinci
xanыmы Miшel Obama, keчmiш dюvlяt katiblяri Corc Шuls vя Ceyms Beyker,
sabiq mцdafiя naziri Donald Ramsfeld, yцzdяn artыq senator, konqresmen, 44
qubernator, Fildsov mцkafatы laureatы olmuш Amerika riyaziyyatчыsы Con
Milnor, iqtisadiyyat цzrя Nobel mцkafatчыsы Con Neш, diaqramыn yaranmasы,
elementar hissяciklяrin чevrilmяsinin tяsvirinя gюrя fizika цzrя Nobel
mцkafatы laureatы Riчard Feynman, Hollun kяsr kvant effektinin ixtirasыna
gюrя fizika цzrя Nobel mцkafatчыsы Daniel Sui вя başqalarının adlarы bu tяhsil
ocaьы ilя baьlыdыr.
XX яsrin ikinci yarыsыndan Prinston Universitetinin Vilson tяrяfindяn
tяrtib edilmiш qeyri-rяsmi шцarы dяyiшdirilяrяk belя sяslяnir: "Юz xalqыmыza vя
bцtцn xalqlara xidmяt цчцn!". Prinston Universiteti bu sюzlяri юz fяaliyyяti ilя
tяsdiqlяyяrяk bцtцn dцnyanыn яn bюyцk vя nцfuzlu beynяlxalq tяdris mяrkяz-
lяrindяn birinя чevrilib.
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
59
Stenford Universiteti (Stanford University). Stenford Universiteti Palo-
Alto шяhяri yaxыnlыьыnda, Silikon vadisinin mяrkяzindя, Kaliforniya шtatыnda
yerlяшir. Bu universiteti Silikon vadisinin sяrvяti adlandыrыrlar. Universitet
ABШ-ыn vя bцtцn dцnyanыn яn nцfuzlu ali tяhsil mцяssisяlяrindяn biridir.
Universitetin tяrkibindя Stenford neyroiqtisadiyyat yay mяktяbi yara-
dыlыb. Amerika alimlяri, elm vя texnikanыn яn qabaqcыl sahяlяri цzrя, biomц-
hяndislikdяn baшlayaraq яn yeni kompyuter texnologiyalarы vя kosmik tяdqi-
qatlara, genetika və antropologiyaya qяdяr kяшflяrinin яksяriyyяti bu universi-
tetin institut vя laboratoriyalarыnda hяyata keчiriblər.
1884-cц ildя Stenford ailяsinin Avropaya sяyahяti zamanы onlarыn azyaш-
lы oьlu Leyland yatalaq xяstяliyinя yoluxaraq Florensiyada vяfat edir. Dяrd-
qяm iчindя olan hяyat yoldaшыna Ceyn deyir: “Leyland, artыq Kaliforniyanыn
bцtцn uшaqlarы bizim юvladlarыmыz olacaqlar!" Belяliklə gяnc ailя doьma шtat-
larыnda savadlыlыьыn inkiшafыna kюmяk etmяk qяrarыna gяlir. Onlar Amerikanыn
bir neчя ali tяhsil ocaqlarыnы: Yel, Kornel, Harvard, Massaчusets universitet-
lяrini gяzяrяk цч layihяdяn hansыnы hяyata keчirmяk haqqыnda dцшцnцrdцlяr:
Palo-Altoda universitet, San-Fransiskoda tяhsil kompleksi vя muzey, yoxsa
texniki mяktяb yaratmaq. Harvard Universitetinin prezidenti чarlz Eliot uni-
versitet yaratmaьы mяslяhяt gюrцr. O, bu mяqsяd цчцn nя qяdяr vяsait lazыm
olmasы ilя maraqlananda, Eliot hяmin dюvr цчцn чox bюyцk bir mяblяь olan 5
milyon dollarыn lazımı olduьunu qeyd edir. Leylandыn "Bacararыqmы" sualыna
Ceyn baшы ilя "Hя" cavabы verir.
Stenfordlar baшqa ali tяhsil mцяssisяlяrindяn fяrqli olaraq, birgя tяhsil
almaq imkanы verяn (o vaxtlar universitetlяrdя tяkcя kiшilяr oxuyurdular),
dцnyяvi (baшqalarыnыn mцxtяlif dini cяrяyanlarla baьlыlыьы vardы) universitet
yaratmaq niyyяtindя idilяr. Universitetin mяqsяdini mяdяni vя faydalы vяtяn-
daшlar hazыrlamaqda gюrяn Stenford 1885-ci ilin noyabrыnda юz ideyalarыnы
"Tяsis yardыmы" adlanan sяnяdя hяkk edir vя bununla da universitetin nizam-
namяsinin яsasыnы qoyur. Leyland universitetя belя bir шцar fikirlяшir: "Qoy
azadlыq yeli яssin!"
Hazыrlыq iшlяrinя, tikintiyя vя iшчi heyяtinin toplanmasыna 6 il vaxt sяrf
olunur. Bu iшlяrdя Stenforda Иndiana Universitetinin gяnc professoru Devid
Cordan fяal kюmяk edir. Mяhz buna gюrя dя Leyland onu 1 oktyabr 1891-ci
ildя aчыlmыш Kiчik Leyland Stenford adыna universitetя prezident tяyin edir. Иlk
vaxtlarda burada 559 tяlяbя (qыzlы-oьlanlы) vя 15 mцяllim var idi. Alman
modelinя uyьun tikilmiш universitet hяm bakalavr, hяm dя magistr hazыrlayыr,
tяdris tяdqiqatlarla birlяшdirilirdi. 1893-cц ildя senator Stenford vяfat edir.
Devid Cordan da bacardыьы qяdяr universitetin inkiшafыna чalышыr. Tanыnmыш
professorlar tяzя yaranan яyalяt universitetindя iшlяmяk istяmirdilяr. Cordan
cavan, tяcrцbяsiz, lakin istedadlы vя qabaqcыl mцяllimlяri bu ali tяhsil ocaьыna
cяlb edir. Universitetin яsas binasыnы, kimya laboratoriyasыnы, mюhtяшяm me-
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
60
morial kilsяsini tikdirir. Prezident vяsaiti paylaшdыraraq, demяk olar ki,
Stenfordlarыn bцtцn arzularыnы hяyata keчirir.
18 aprel 1906-cи ildя gцclц zяlzяlя universitetin binalarыnыn yarыsыnы
uчurur vя kцlli miqdarda ziyan vurur. Cordan cяhdlя bяrpa iшlяrinя baшlayыr
vя buna mцvяffяq olur. Amerikanыn qяrbindя, elяcя dя bцtцn юlkяdя Stenford
Universitetinin nцfuzu yüksəlmişdi, mяzunlar юz doьma universitetlяrini ABШ-
da yetяrincя mяшhurlaşdыrmышdыlar. Bu da daьыlmыш korpuslarыn bяrpasыna hяm
dюvlяt, hяm dя qeyri-dюvlяt yardыmlarыnыn alыnmasыna imkan verirdi. 1913-cц
ildя Cordan tяqaцdя чыxыr, bu zaman Stenford Universiteti artыq yerindя mюh-
kяm qяrarlaшmышdы.
Rey Uilburun prezidentliyi dюvrцndя universitet sцrяtlя inkiшaf edir. II
Dцnya mцharibяsindяn sonra burada yeni laboratoriyalar, tяdqiqat kom-
plekslяri tikilir. Mцharibя illяrindя isя, demяk olar ki, universitet юz elmi-
texniki tяrяqqi dюvrцnц yaшayыr.
1934-cц ildя mяzunlardan ibarяt Stenford Assosiasiyasы yaradыlыr. Onun
mяqsяdi tяhsil mцяssisяsi vя elmi proqramlarыn hяyata keчirilmяsi цчцn vяsait
toplamaqdan ibarяt olur. Belяcя, Stenford юz gяlir mяnbяlяrini geniшlяndirir.
Stenford Universitetinin чox bюyцk яrazisi var. Maliyyя bюhranы ilя цzlяшяr-
kяn universitet torpaqlarыnы sata bilmяzdi, чцnki Leyland Stenford юz vяsiy-
yяtnamяsindя bunu qadaьan etmiшdi. Torpaqlarыn icarяyя verilmяsi haqda
vяsiyyətnamяdя heч nя yazыlmamышdы. Rяhbяrlik bundan istifadя edяrяk
torpaqlarы yцksяk texnologiyalara malik шirkяtlяrя uzunmцddяtli icarяyя verir
vя Silikon vadisi adlanan Stenford sяnaye parkы yaradыlыr. 1951-ci ildя "Varian
Associates" kampaniyasы universitetlя mцqavilя imzalayыr vя 1953-cц ildя
parkda ilk binada mяskunlaшыr. Onun ardыnca бир чох шirkяtlяr dя Stenford sя-
naye parkыna kючцr. Bu dahiyanя ideya nяticяsindя universitet kцlli miqdarda
gяlir яldя edir.
1940-1960-cы illяrdя Uolles Sterlinqin prezidentliyi dюvrцndя Stenford
ABШ-ыn яn nцfuzlu ali mяktяblяrindяn birinя чevrilir vя onu artыq heч kim яya-
lяt universiteti adlandыrmыr. Soyuq mцharibя dюvrцndя ali mяktяb яsaslы su-
rяtdя hяrbi istehsala cяlb edilir, ona kцlli miqdarda federal subsidiyalar
verilir. Stenfordun elektronika sahяsi цzrя nцfuzu danыlmazdыr. 1960-cы illяrin
яvvяllяrindя universitet "Ford Fondation"dan 100 milyon dяyяrindя qrant
alыr, buna qяdяr hяlя heч bir Amerika ali mяktяbi belя ambisiyalы layihяyя qol
qoymamышdы.
1990-cы illяrin ortalarыnda Stenfordda kiчik qruplarda tяdrisə, tяlяbя vя
mцяllimlяrin sыx tяmasыnы nяzяrdя tutan Stenfordun Иlkin Tяdqiqatlar
Proqramы qяbul olunub. Hяmчinin bakalavr hazыrlayan цч mяktяb fakцltяdя:
Yer elmlяri, Mцhяndislik, Bяшяriyyяt vя Tяbiяt elmlяri mяktяblяrindя cavan
mцяllim heyяti цчцn xцsusi tяdqiqat qrantlarы sistemi tяtbiq olunub.
Stenford Universitetinin kampusu 3310 hektarlыq яrazidя, kiчik tяpяlяrin
arasыnda yerlяшяn dцzяnlikdя salыnыb. Kampusun landшaftыnы Nyu-York mяr-
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
61
kяzi parkыnыn yaradыcыsы dizayner Frederik Lo Olmsted tяrtib edib. Kampusun
яrazisindя 7 mяktяb, 8 milyon cilddяn чox kitaba malik olan 20 kitabxana,
tяlяbя yataqxanalarы, idman komplekslяri, parklar vя s. yerlяшir.
ABШ-ыn digяr ali mяktяblяri kimi Stenford Universiteti dя yцksяk
sяviyyяli, hяrtяrяfli hazыrlыqlы шяxsiyyяtlяr yetiшdirir. Amerika mцtяxяssislяrinin
fikrincя, bu cцr yanaшma seчilmiш sahяlяrin daha yaxшы mяnimsяnilmяsinя vя
tяlяbяnin bцtцn hяyatы boyu tяhsilini artыrmasыna, karyerasыnda яldя etdiklяri
biliklяri daha effektli istifadяsinя imkan yaradыr.
Hяr tяlяbя юz шяxsi maraq vя mяqsяdinя uyьun fяrdi tяdris planы hazыr-
layыr. Tяlяbя hяmчinin universitet vя fakцltяnin tələblərini, ingilis dilindя lazы-
mi sяnяdlяшmя qaydalarыnы dцzgцn шяrhetmя və xarici dil bilmя tяlяblяrini nя-
zяrя almalыdыr. Цmumi tяlяblяr 9 tяdris kursundan ibarяtdir: mяdяniyyяt,
ideyalar, insani dяyяrlяr (3 kurs); tяbii elmlяr, tяtbiqi elmlяr vя texnika (3
kurs); humanitar vя ictimai elmlяr (2 kurs); dцnya mяdяniyyяti, Amerika
mяdяniyyяti (1-3 kurs). Hяr bir tяlяbя seчdiyi ixtisas fяnlяrindяn яlavя, mцtlяq
bu kurslarы keчmяlidir.
Bu gцn Stenford Universiteti sцrяtlя inkiшaf edяn beynяlxalq tяhsil mяr-
kяzinя чevrilib. Burada 15 000-dяn чox tяlяbя tяhsil alыr, onlarыn 6 812-ni ba-
kalavrlar, 8328-ni doktorantlar, 51%-ni qadыn, 55%-ni яcnяbi tяlяbяlяr tяшkil
edir. Яcnяbilяr цчцn Stenford, ilk nюvbяdя, sanballı biznes tяhsili verяn ali
tяhsil ocaьыdыr. Stenford dцnyaya 17 Nobel mцkafatчыsы bяxш edib. Stenford,
sюzцn яsl mяnasыnda, Silikon Vadisinin tцkяnmяz sяrvяtidir.
Pensilvaniya Universiteti (Pennsylvania State University). Pensilvaniya
Universiteti ABШ-ыn яn qяdim universitetlяrindяn biridir vя Pensilvaniya шta-
tыnda, Filadelfiya шяhяrindя yerlяшir. Universitet ABШ-ыn sяkkiz яn nцfuzlu ali
mяktяbini birlяшdirяn Sarmaшыq Liqasыna daxildir. Ali tяhsil ocaьы юzяl univer-
sitet kimi fяaliyyяt gюstяrir, lakin onu bəzən Filadelfiya Universiteti ilя sяhv
salыrlar. Pensilvaniya Universiteti humanitar vя texniki elmlяr цzrя geniш
spektrdя elmi-tяdqiqat iшlяri aparыr. Дцnya universitetlяrinin reytinqinя gюrə,
2009-cu ildя Pensilvaniya Universiteti 12-ci yerdяdir.
Pensilvaniya Universiteti 1740-cы ildя alim, jurnalist, diplomat Bencamin
Franklin tяrяfindяn yaradыlыb. Иlk vaxtlar xeyriyyя mяktяbi kimi fяaliyyяt gюs-
tяrяn tяhsil mцяssisяsi 1755-ci ildя kollecя чevrilir vя B.Franklin Pensilvaniya
kollecinin prezidenti olur. Franklin ictimai qulluq vя ticarяt цчцn yararlы,
klassikaya яsaslanan tяhsil proqramыnы tяbliь edirdi.
1779-cu ildя kollecя universitet statusu verilir. Pensilvaniya Universiteti
ABШ-da ilk universitet statusu almыш ali mяktяbdir. 1765-ci ildя burada tibb
mяktяbi (Шimali Amerikada ilk tibb mяktяbi), 1874-cц ildя universitetin ilk
baza xяstяxanasы, 1881-ci ildя ilk biznes mяktяbi (dцnyada mяшhur vя nöfuzlu
Uorton Biznes Mяktяbi), 1896-cы ildя dцnyada ilk psixoloji yardыm klinikasы,
ilk Amerika tяlяbя tяшkilatыnыn binasы Hyuston Holl, 1946-ci ildя ABШ-da
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
62
ikinci baytarlыq tibb mяktяbi aчыlыb. 1946-cи ildя universitetdя bцtюv bir elek-
tron kompyuter, kцtlяvi elektron hesablama maшыnlarы istehsal edilib.
Pensilvaniya Universitetinin kampusu Filadelfiyanыn qяrbindя 109 km
2
яrazidя yerlяшir. Universitetin bцtцn mяktяblяri, tяdqiqat institutlarы, yataqxa-
nalarы vя s. kampusun яrazisindя yerlяшir. Kampusun яrazisindя bakalavr ha-
zыrlayan 4 mяktяb вя magistr hazыrlayan 12 tяhsil mцяssisяsi fяaliyyяt gюstяrir.
Universitetin kitabxanasы 1750-ci ildя kartoqraf Lui Evansыn tяhsil oca-
ьыna kцlli miqdarda kitab baьышlamasы nяticяsindя yaranыb. Hazыrda burada
mяktяblяrlя яlaqяli 15 kitabxana (hяmчinin elektron) fяaliyyяt gюstяrir. Kitab-
xanada цmumilikdя 5,7 milyon kitab vardır.
Pensilvaniya Universitetindя tяlяbяlяrin qalmalarы цчцn hяr шяrait yara-
dыlыb. Vaxtlarыnы sяmяrяli keчirmяlяri цчцn tяlяbяlяrin istifadяsinя parklar, res-
toranlar, idman, oxu zallarы, kinoteatrlar vя s. verilib.
Tяhsil vя tяdqiqat proseslяrinin bюlцnmяmяsi Pensilvaniya Universite-
tinin яsas xцsusiyyяtidir. Универсиtеt tяlяbяlяrи ikinci kursdan baшlayaraq,
laboratoriya vя institutlarda iшlяyя bilяrlяr. Bu tяhsil mцяssisяsinя dцnyanыn
texniki universitetlяrindяn daha чox tяlяbя qяbul edilir.
Universitetin nяzdindя bakalavr təhsil pilləsində oxuyan tяlяbяlяrя ali
mяktяbin elmi hяyatыnda fяal iшtirak etmяlяri цчцn Tяlяbя Tяшkilatы Mяrkяzi
fяaliyyяt gюstяrir. Bu mяrkяzlя яmяkdaшlыq Pensilvaniya Universitetindя ma-
gistraturada oxumaq vя tяqaцd almaq istяyяnlяr цчцn яlavя шans yaradыr.
Universitet rяhbяrliyi abituriyentlяrin bilik sяviyyяsinя чox ciddi yanaшыr. Яn
yцksяk mцsabiqя incяsяnяt, sosiologiya vя hцquq fakцltяlяrindя qeydя alыnыr.
Amerika universitetlяrinя qяbul olmaq цчцn abituriyent aшaьыdakы sя-
nяdlяri яldя etmяlidir:
- ali mяktяbdяn verilmiш anketin doldurulmasы vя sяnяdlяrin baxыlmasы
цчцn mяblяь;
- hяr bir universitetin юz qяbul qaydalarы, formalarы var. Bu formalarы
universitetin saytыndan яldя etmяk mцmkцndцr. Hяmin formaya mцtlяq чek
яlavя olunur, mяblяь isя tяhsil mцяssisяsindяn asыlыdыr;
- transkript (son цч ildя fяnlяrdяn alыnan qiymяtlяr), attestat vя ya
diplomun surяti;
- transkript, adяtяn cяdvяl formasыnda olur, hяmчinin attestat vя diplom
ingilis dilinя tяrcцmя olunmalыdыr;
-öç zяmanяt mяktubu (abituriyentin mцяllimlяrindяn vя ya elmi rяhbяr-
lяrindяn), mяktub transkript kimi ingilis dilinя tяrcцmя edilmяli, notariusda
tяsdiq olunmalыdыr;
-Bir vя ya iki sяhifяdяn ibarяt olan, tяrcцmeyi-halы xatыrladan məlumat
(esse). Mцvafiq sяnяddя aшaьыdakы suallara cavablar vermяk lazыmdыr: "Bu
universitetdяn mяn nяlяr gюzlяyirяm?", "Nя цчцn xaricdя oxumaq istяyirяm?".
Hяmчinin abituriyent ali mяktяbin onu nя ilя cяlb etdiyini, universitetin
mяшhur professorlarыnыn adlarыnы, tanыnmыш laboratoriyalarыnы qeyd etmяlidir;
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
63
- imtahanыn nяticяlяri – mяktяb mяzunlarы TOEFL vя SAT-dяn, ali
mяktяb mяzunlarы isя TOEFL, GRE vя ya GMAT-dan imtahan vermяlidirlяr.
Test imtahanlarы юdяniшli olur vя qiymяtlяr 60-250 dollar arasыnda dяyiшir.
Яsas imtahanlar tяhsil mцяssisяsinin tяlяblяrinя uyьun aparыlыr. Qaydaya
gюrя, ali mяktяbdяn verilmiш anketdя gяlяcяk tяlяbя hяr tяhsil ili nя qяdяr mяb-
lяь юdяyя bilяcяyi haqqыnda mяlumat vermяlidir. Abituriyentin maliyyя duru-
mu onlarыn bank hesabыnda tяsdiqlяnmяlidir. Bir чox ali mяktяblяr xarici tяlя-
bяlяrя maliyyя dяstяyi gюstяrir. Burada яsas rol abituriyentin akademik baca-
rыьыndan, onun elmi vя yaradыcы fяallыьыndan asыlыdыr. Bundan baшqa, xarici
tяlяbяlяr цчцn ABШ hюkumяti tərəfindən vя mцxtяlif fondlar tяrяfindяn maliy-
yяlяшяn tяqaцd proqramlarы vя qrantlar mюvcuddur.
Bцtцn sahяlяr цzrя geniш elmi-tяdqiqat iшlяri aparan Pensilvaniya Uni-
versiteti dцnyanыn яn nцfuzlu universitetlяrindяn biridir. Pensilvaniya Univer-
sitetinin tяlяbяsi olmaq dцnyanыn чox gяnclяrinin яn bюyцk arzusudur.
Kornell Universiteti (Cornell University). Kornell Universiteti ABШ-ыn
nцfuzlu vя яn bюyцk ali mяktяblяrindяn biridir. Universitet Nyu-York шtatы-
nыn Иtaka шяhяrindя yerlяшir. Kornell Universiteti ABШ-ыn sяkkiz nцfuzlu ali
mяktяbini birlяшdirяn Sarmaшыq Liqasыna daxildir vя bu qurumun яn gяnc цz-
vцdцr. Kornell Universitetinin Иtakada yerlяшяn яsas kampusdan яlavя, Nyu-
York шяhяrindя vя Qяtяr dюvlяtindя dя kampuslarы vardır. Дцnya universitet-
lяrinin reytinqinя яsasяn, 2009-cu ildя Kornell Universiteti 100 яn yaxшы ali
mяktяb arasыnda 15-ci yeri tutmuşdur.
Kornell Universitetinin yaranmasыnda biznesmen, teleqraf sяnayesinin
яsasыnы qoymuш Ezra Kornellin vя tanыnmыш alim, siyasяtчi Endryu Uaytыn bю-
yцk rolu olub. Hяlя XIX яsrin 50-ci illяrindя Kornell vя Uayt bir-birindяn xя-
bяrsiz цmummilli, яn qabaqcыl tяdris metoduna malik, elmi-texniki tяrяqqinin
tяlяblяrinя cavab verя bilяcяk bir ali tяhsil mцяssisяsi yaratmaq fikrinя dцшцr-
lяr. E.Kornell teleqraf biznesindяn яldя etdiyi gяlirlяrin yarыsыnы xeyriyyя mяq-
sяdlяrinя sяrf etmяk qяrarыna gяlir. Kornell vя Uayt universitet yaratmaq
mяqsяdilя ABШ prezidenti A. Linkolna mцraciяt edir, lakin onlarыn planlarы-
nыn hяyata keчmяsinя hяmin dюvrdя baш verяn vяtяndaш mцharibяsi mane
olur.
Kornell vя Uayt 1862-ci ildя Nyu-York шtatыnda senat цzvц olarkяn
tanыш olurlar vя hяr ikisi xцsusi sяylя yeni universitet yaratmaq layihяsi цzяrin-
dя iшlяyir. Onlar milliyyяtindяn, cinsindяn, tяbяqяsindяn vя dinindяn asыlы
olmayaraq, hяr kяsin istяnilяn ixtisas цzrя tяhsil ala bilяcяyi ali tяhsil ocaьы
yaratmaьы planlaшdыrыrlar. Kornellin "Mяn elя bir tяhsil mцяssisяsi yaratmaq
istяyirяm ki, orada hяr kяs istяdiyi fяnni юyrяnя bilsin" ifadяsindяn sonralar
universitetin devizi yaranыr: "Иstяnilяn шяxs, istяnilяn elm".
Kornell шяxsi bцdcяsi hesabыna Иtaka шяhяrindя 1,2 hektar яrazi alыr. 27
aprel 1865-ci ildя Nyu-York шtatыnыn qubernatoru Royben Fenton universi-
tetin yaradыlmasы haqqыndakы sяnяdi imzalayыr vя bu tarixi hadisя Kornell
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
64
Universitetinin yarandыьы gцn kimi qeyd olunur. Endryu Uayt yeni yaranmыш
universitetя prezident tяyin olunur. Uayt universitetя rяhbяr tяyin edilяn gцn-
dяn tяhsil mцяssisяsinin idarяetmя prinsipini, tяdris proqramlarыnы hazыrlayыr,
qabaqcыl mцяllimlяri bu ali mяktяbя cяlb edir. Sonra o, Avropa univer-
sitetlяrinin tяcrцbяsi ilя tanыш olmaq, tяdris vя metodik vяsaitlяr яldя etmяk
mяqsяdilя dцnya юlkяlяrinя sяfяr edir, Kornell isя universitet binalarыnыn tikin-
tisi ilя mяшьul olur. Universitetin rяsmi aчыlышы 7 oktyabr 1868-ci il tarixinя
tяsadцf edir. Bu tarixdяn bir gцn яvvяl qяbul imtahanы keчirilir vя 412 abituri-
yent uьurla imtahan verяrяk Kornell Universitetinin ilk tяlяbяlяri olurlar.
Qeyd edяk ki, hяmin vaxta qяdяr heч bir yeni yaranmыш Amerika universiteti
bu qяdяr tяlяbя qяbul etmяmiшdi.
Yarandыьы gцndяn Kornell Universitetinя oьlanlarla yanaшы, qыzlar da
qяbul olunur. Lakin qыz tяlяbяlяr цчцn yataqxananыn olmamasы onlarыn
sayыnыn daha da artmasыna ciddi maneчilik edir. Universitetdя qыzlar цчцn ilk
yataqxana 1875-ci ildя tikilir. Bu ali tяhsil mцяssisяsinin bakalvr pillяsini
1873-cц ildя bitirmiш ilk qыz mяzun Emma Иstmen, ilk doktorluq dяrяcяsini
1880-ci ildя almыш qadыn isя Mey Preston olub.
1868-ci ildя Kornell Universitetinin tяlяbяlяri mцstяqil vя sяrbяst surяtdя
fяnn seчmяk, юz tяdris proqramlarыnы hazыrlamaq hцququ qazanыrlar. Bu ad-
dыm, sюzцn яsl mяnasыnda, inqilab kimi dяyяrlяndirilir vя tяlяbяlяrin hazыrla-
dыqlarы hяmin proqram onilliklяr keчdikdяn sonra ABШ-ыn adi tяdris proqra-
mыna чevrilir. 1892-ci ildя universitetin 3-cц prezidenti inauqurasiyasы zamanы
чыxышыnda Nyu-York шtatыnыn rяhbяrliyinя mцraciяt edяrяk, onlardan univer-
sitet цчцn яrazi vя onun inkiшafыna kюmяk istяyir. Rяhbяrlik hяmin mцraciяtя
cavab olaraq, Kornell Universitetinin nяzdindя Baytarlыq Kollecinin yara-
dыlmasы цчцn subsidiya ayыrыr, elяcя dя hяr il kollecя maliyyя yardыmы gюstяrir.
Belяliklя, Kornell Universiteti ABШ-da dюvlяt tяrяfindяn yardыm alan ilk юzяl
ali mяktяb kimi tanыnыr vя bundan sonra Kornell Universitetindя tяhsil alan
nyu-yorklu tяlяbяlяrя tяhsil haqqыnыn юdяnilmяsindя gцzяшtlяr edilir.
XX яsrdя universitet sцrяtlя inkiшaf etmяyя baшlayыr, hяmin яsrin orta-
larыna qяdяr orada mяktяb vя kolleclяrin sayы 10-dan чox olur. Bцtцn kollec
vя mяktяblяr muxtariyyяt hцququna malik olur, юz akademik proqramlarыnы
yaradыr vя qiymяt sistemini tяtbiq edir. Mяsяlяn, bakalavr dяrяcяsi almaq
цчцn цmumi universitet imtahanыna цzgцчцlцk vя idmanыn baшqa nюvц цzrя
imtahanlar daxil edilir. Eyni zamanda hяr bir tяlяbя oxuduьu fakцltяdяn asыlы
olmayaraq, istяnilяn baшqa fakцltяnin proqramыnы юyrяnя bilir. Universitetdя
mцtяmadi olaraq fakцltяlяrarasы proqramlar vя kurslar tяшkil edilir.
Kornell Universitetinin nяшriyyatы 1889-cu ildя yaradыlыb. İncяsяnяt
Kollecindя fяaliyyяt gюstяrяn ilk nяшriyyat sonradan Mцhяndislik Mяktяbinя
kючцr. Nяшriyyatыn burada fяaliyyяt gюstяrmяsindяn irяli gяlяrяk, mцяllim vя
tяlяbяlяr чap iшini və s. bilirdilər. Burada dяrslik, elmi nяшrlяr, hяftяlik tяlяbя
jurnallarы, rяsmi universitet sяnяdlяri чap olunurdu. Иl яrzindя antropologiya,
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
65
яdяbiyyat, tarix, fяlsяfя, siyasяt, beynяlxalq mцnasibяtlяr, psixologiya, psixiat-
riya vя s. sahяlяr цzrя 150-dяn чox nяшr dяrc olunurdu.
Kornell Universiteti beynяlxalq tяhsil vя elmi яmяkdaшlыq sahяlяri цzrя
hяr zaman fяal mюvqe tutmaьы ilя seчilib. Son zamanlar onun fяaliyyяtindя
mяhz bu sahя daha sцrяtlя inkiшaf edir. Qяtяrdя yerlяшяn Veyl Tibb Kolleci,
Чin, Hindistan, Sinqapur vя s. юlkяlяrin universitetlяri ilя bağlanmыш яmяkdaш-
lыq mцqavilяlяri Kornell Universitetinin "dцnyanыn ilk transmilli universiteti"
adlandыrыlmasыna sяbяb olur.
Kornell Universitetinin яsas kampusu Nyu-York шtatыnыn Иtaka шяhя-
rindя yerlяшir. Universitet yarandыьы vaxtlar 1,2 hektar яrazidя yerlяшirdisя,
hazыrda onun Иtakada яrazisi 3 hektara yaxыndыr. Bu яrazidя yerlяшяn 260 bina
Mяrkяzi vя Шimali kampuslar arasыnda bюlцnцb.
Kornell Universitetinin Nyu-Yorkda da kampusu vardır. Burada
universitetin bakalavrlar цчцn Veyl Tibb Kolleci vя doktorantlar цчцn Veyl
Ali Tibb Kolleci yerlяшir. Bu kolleclяr 1927-ci ildяn Nyu-Presbiterian hospitalы
ilя birgя fяaliyyяt gюstяrir. Universitetin Nyu-Yorkda Kornell xidmяt proq-
ramы da mюvcuddur. Proqram tяlяbяlяrя Nyu-Yorkdakы kasыb uшaq, ailя vя
icmalara kюmяklik edilməsini tяklif edir. Buradakы Иnsan Ekologiyasы, Kяnd
Tяsяrrцfatы vя Hяyat Elmi kolleclяri, Sяnaye vя Яmяk Яlaqяlяri Mяktяbi dя
hяmin mяqsяdlяrя xidmяt edir. Mцhцm maliyyя rayonu olan Manhettendяki
Mцhяndislik Kolleci, biznes – tяdqiqatlarыn optimallaшmasы, sяnayenin, icti-
mai яmяkdaшlыьыn gцclяndirilmяsi vя digяr bu kimi iшlяr gюrцr.
Kornell Universitetinin Qяtяrdяki tяhsil шяhяrciyindя 2004-cц ilin sen-
tyabrыnda aчыlan Veyl Tibb Kolleci fяaliyyяt gюstяrir. Bu kollec ABШ-ыn hц-
dudlarыndan kяnarda aчыlmыш ilk tibb mяktяbidir. Qяtяr dюvlяti ilя Kornell
Universitetinin mяlum birgя layihяsi bu юlkяdя akademik proqramlarыn vя
tibbi xidmяtlяrin yцksяldilmяsi цчцn hяyata keчirilib. Kollec Qяtяr dюvlяti
tяrяfindяn maliyyяlяшir vя Qяtяr fondu mяktяbin tikintisinя 750 milyon dollar
vяsait ayыrыb. Buradakı Veyl Tibb Kolleci memar Arat Иsodzaki tяrяfindяn
inшa edilяn ikimяrtяbяli bюyцk binada yerlяшir. 2004-cц ildяn Qяtяr fondu Veyl
Tibb Kollecinin yerlяшdiyi яrazidя xяstяxana tikintisinя baшlayыb vя hazыrda
tikinti davam etmяkdяdir.
Kornell Universitetinin nяzdindя bakalavr, magistr vя doktorlar цчцn
kolleclяr fяaliyyяt gюstяrir.
Kornell Universiteti geniш beynяlxalq яlaqя layihяlяrini hяyata keчirir.
Burada tяlяbяlяrя Afrika, fransыz, alman, yяhudi, latыn, Yaxыn Шяrq, Uzaq
Шяrq, rus, roma dillяri, яdяbiyyatы vя mяdяniyyяti цzrя proqramlar tяklif edir.
Universitetin Asiya юlkяlяri цzrя tяdqiqatlar proqramы mюvcuddur. Bu mяq-
sяdlя Kornell Universitetinin Mцhяndislik Kolleci Pekinin Sinxua, Sinqapu-
run Nanyanq Texnologiya, Kяnd Tяsяrrцfatы vя Hяyat Elmi Kolleci, Filip-
pinin Los-Banyos universitetlяri vя Yaponiya Milli Aqrobiologiya Elmlяri
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
66
Иnstitutu ilя mцqavilяlяr imzalamışlar. Kornell Universiteti Kanadanыn Kra-
liça (Queen) Universiteti ilя birgя MBA proqramы hяyata keчirir.
Kornell Universitetinin kitabxanası bюyцklцyцnя gюrя ABШ-da 11-ci
yerdя durur. Kitabxana sisteminя 7,5 milyondan чox kitab, 8,2 milyon mik-
rofilm, 440 min xяritя, kino, sяsyazma, kompyuter fayllarы, arxivlяr vя rяqяm-
sal resurs aiddir. Bu kitabxana, иnternet шяbяkяsinя qoшulan ilk ABШ kitabxa-
nalarыndandыr. Kitabxanalarыn чoxu Иtakada yerlяшяn kampusda cяmlяшib.
Nyu-York vя Qяtяrdя dя universitetin kitabxanalarы mюvcuddur. Universi-
tetin kitabxana sisteminя Adelson (Ornitologiya laboratoriyasы), Entomolo-
giya, tяsviri incяsяnяt, Cenevrя tяcrцbя stansiyasы, hцquq, idarяetmя, riyaziy-
yat, tibb, musiqi, fizika elmlяri, baytarlыq və s. kitabxanalarы daxildir.
Dцnyanыn baшqa universitetlяrindя olduьu kimi, Kornell Universitetinin
tяlяbяlяri dя tяhsil aldыqlarы mяktяbin яrazisindя mяskunlaшыrlar. Tяlяbя yataq-
xanalarы, яsasən, Шimal vя Qяrb kampuslarыnda yerlяшir. Шimal kampusda
birinci kurs tяlяbяlяri qalыrlar, lakin burada yuxarы kurs tяlяbяlяri цчцn dя bir
neчя yataqxana: Yalnыz musiqi, Ekologiya evi, Hollandiya beynяlxalq yaшayыш
mяrkяzi, Latino yaшayыш mяrkяzi, Akvekon vя Ucamaa rezidensiyalarы
mюvcuddur. Latino yaшayыш mяrkяzi, Akvekon vя Ucamaa yataqxanalarыnda
tez-tez irqi vя etnik qarшыdurmalar baш verir. Kornell Universitetinin tяlяbяlяri
цчцn ildяn-ilя yeni, daha yцksяk шяraitя malik yataqxanalar tikilir: 2004-ci ildя
Alisa Kuk, 2005-ci ildя Karl Beker, 2007-ci ildя Hans Beth, 2008-ci ildя
Uilyam Kiton, Flora Rouz vя s. göstərmək olar.
Universitetin 2009–2010-cu tяdris ili цчцn gяlirlяrinin 2,94 milyard ABШ
dollarы olacaьы planlaшdыrыlыr. 2006-2007-ci tяdris ilindя bu rяqяm 2,92 milyard,
2007–2008-ci tяdris ilindя isя 2,81 milyard olub. Kornell Universitetinin builki
bцdcяsinin 726,4 milyon dollarы tяhsil haqqыndan, 241 milyon dollarы isя ianя
vя yardımlardan daxil olan vяsaitlяrdir. Universitetin ianяlяr hesabыna forma-
laшmыш fondundakы vяsaitlяrin hяcmi hazыrda 4,5 milyard ABШ dollarыdыr.
Universitetdя illik tяhsil haqqы tяlяbяlяrin seчdiyi ixtisasa, oxuduьu kursa
uyьun olaraq, 19-52 min ABШ dollarы arasыnda dяyiшir. Digяr Amerika univer-
sitetlяrindя olduьu kimi, bu ali mяktяbdя dя universitetin yerlяшdiyi шtatdan
olan tяlяbяlяrя tяhsil xяrclяrindя xцsusi gцzяшtlяr tяtbiq olunur.
1962-ci ildяn baшlayaraq Kornell Universitetinin tяdqiqatчыlarы Mars
planetinя pilotsuz uчuшu vя XXI яsrdя "Mars Araшdыrma Sяyahя"ti missiyasыnы
hяyata keчirib. 2004-cц ildя "sяyyahlar" elmi nailiyyяtlяrinя gюrя "Иlin uьuru"
mцkafatыna layiq gюrцlцblяr. Onlar Marsda apardыqlarы tяdqiqatlardan яlavя,
Uran planetinin яtrafыnda mюvcud olan halqalarы mцяyyяn ediblяr. Aresibo-
dada (Puerto-Riko adasыnda яrazi) Kornell Universitetinin dцnyada яn bюyцk
vя hяssas radioteleskopu yerlяшir.
1952-ci ildя Kornell Aviasiya Elmi–Tяdqiqat Laboratoriyasыnыn яmяk-
daшы Con Mur "Avtomobildя qəza travmalarыnыn aradan qaldыrыlmasы цzrя
araшdыrma" layihяsini hяyata keчirir. O, tяcrцbяlяrini canlıların deyil,
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
67
meyitlяrin цzяrindя aparыr vя belя nяticяyя gяlir ki, sцkan чarxыnыn enerjisini
mяnimsяyяn qapыnыn qыfыlыnыn geniшlяndirilmяsi, yumшaq panel vя tяhlцkяsizlik
kяmяri zяdяlяrin faiz nisbяtini xeyli azaldыr. Layihяnin nяticяsi olaraq, 1956-cы
ildя "Kornell tяhlцkяsizlik avtomobil"i nцmayiш edilir, bu isя avtomobil isteh-
salчыlarыnda mцsbяt dюnцш yaradыr vя onlar hяmin yeniliklяri tяtbiq etmяyя
baшlayыrlar.
1984-cц ildя universitetin Milli elm fondu 5 yeni superkompyuter isteh-
salы mяrkяzi yaradыr. 1985-ci ildя fond ARPANET-я qoшula bilяcяk NSFNET,
TCP/IP-шяbяkя kompyuterlяri istehsal edir. NSFNET Иnternetin sцrяtli inki-
шafы цчцn dюnцш nюqtяsi olur vя цmцmdцnya hюrömчяk torunun inkiшafыna
gяtirib чыxarыr.
Kornell Universitetinin alimlяri 70 ildяn чoxdur ki, elementar hissяcik-
lяrin tяdqiqatы ilя mяшьuldur. Universitetin fiziklяri, xцsusilя Hans Bete nцvя
fizikasыnыn inkiшafыna nail olur. Onlar hяmчinin Manhetten layihя-sinin iшti-
rakчыlarыdыr. 1930-cu ildя Kornell Universitetindя (ABШ-da ikinci dяfя olaraq)
siklotron quraшdыrыlыb, 1950-ci ildя ilk dяfя burada sinxron шцalanma юyrя-
nilib. 1990-cы ildя universitetdя dцnyada birinci olaraq яn yцksяk iшыqlanma
qabiliyyяtinя malik elektron-pozitron kollayder yaradыlыr.
Hazыrda universitet Beynяlxalq xяtt kollayderinin tikintisini sona çatdır-
mışdır. Kollayderin quraшdыrыlmasы 2010-cu ildя tamamlanmışdır. Beynяlxalq
xяtt kollayderi Bюyцk Adron kollayderini tamamlamışdır. Bu isя materiyanыn
eyniliyi vя яlavя юlчцlяrin mюvcudluьu kimi suallara aydыnlыq gяtirir.
ABШ-ыn baшqa universitetlяri kimi, Kornell Universiteti dя tяbiяtin
mцhafizяsi цzrя mцxtяlif proqramlar hяyata keчirir. 2007-ci ildя burada Sabit
gяlяcяk mяrkяzi yaradыlыb. Universitetdя xцsusi zavodlar mюvcuddur ki, onlar
юz tullantыlarыnы emal edяrяk tяhsil mцяssisяsini 100% enerji vя istiliklя tяmin
edir.
Hazыrda Kornell Universitetinin Иtakada yerlяшяn kampusunda 1594,
Nyu-Yorkdakы tяhsil mцяssisяlяrindя 1005, Qяtяrdяki kollecdя isя 34 profes-
sor-mцяllim heyяti fяaliyyяt gюstяrir. 2008 vя 2009-cu illяrdя ABШ-ыn "Ali
tяhsil xronikasы" jurnalы Kornell Universitetini "Bюyцk robot kolleci" adlandы-
rыb. Bu ad universitetя rяhbяrlik iшinin yцksяk sяviyyяdя qurulmasы, яmяkdaш-
larыn iшlяmяkdяn zюvq almasы, onlara tяqaцdя чыxdыqdan sonra yцksяk mяblяь-
dя tяqaцd vя kompensasiya юdяnilmяsi, tяlяbяlяrin, elяcя dя digяr яmяkdaш-
larыn burada oxuyub fяaliyyяt gюstяrdiklяri цчцn verilib. Kornell Univer-
sitetinin mцяllim vя mяzunlarыndan 41 nяfяr Nobel mцkafatыna layiq gюrцlцb.
Dyuk Universiteti (Duke University). Dyuk Universiteti юzяl
tяdqiqatlar universitetidir vя ABШ-ыn Шimali Karolina шtatыnыn Darem
шяhяrindя yerlяшir. Tarixi 1838-ci ildяn baшlayan bu ali mяktяb 1924-cц ildя
tцtцn maqnatы Vaшinqton Dyukun шяrяfinя Dyuk Universiteti adlandыrыlыb.
2009-cu ildя "Amerikanыn яn yaxшы mяktяbi" nominasiyasыnda Dyuk
Universitetinin Tibb Mяktяbi tяdqiqatlar sahяsindя 6-cы, Hцquq Mяktяbi isя
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
68
10-cu yeri tutub. Universitetin siyasi elmlяr, sosiologiya, tarix, iqtisadiyyat vя
mяdяni antropologiya departamentlяri dя ABШ universitetlяri arasыnda tez-tez
яsas 20-likdя yer alыr. 2009-cu ildя Dyuk Universiteti 100 яn yaxшы ali mяktяb
arasыnda 14-cц sırada yerləşmişdir.
Dyuk Universitetinin tarixi Шimali Karolina шtatыnыn Randolf qraflыьыn-
da (hazыrkы Triniti шяhяri) yerlяшяn Braun Mяktяb Evinin tяsis olunduьu
(1838-ci ildяn) ildən baшlayыr. Bu mяktяbin adы Dyuk Universiteti adlandыrыla-
na qяdяr dюrd dяfя dяyiшib.
1841-ci ildя Шimali Karolinada Birlяшmiш Cяmiyyяt Иnstitutu vя mц-
qяddяs ata Brantli Yorkun rяhbяrlik etdiyi bir qrup metodist vя kvakerlяr
(Иngiltяrя vя ABШ-da kilsя mяrasimlяrini inkar edяn xristian dini tяriqяtin
цzvlяri) tяrяfindяn tяшkil olunan Braun Mяktяb Evinin, Birlяшmiш Иnstitut
Akademiyasы adlandыrыlmasы ilя baьlы xartiya imzalanır. Шimali Karolina
Шtatыnыn Qanunvericilik Mяclisi 1851-ci ildя akademiyanыn Normal Kollec
adlandыrыlmasы, 1853-cц ildя isя ona dяrяcя verilmяsi haqqыnda qяrar qяbul
edir. 1859-cu ildя mяktяbin adы dяyiшdirilяrяk Triniti Kollec adlandыrыlыr,
devizi isя "Bilik vя Din" kimi qяbul olunur.
1892-ci ildя Vaшinqton Dyuk vя Julian Karыn kюmяyilя Triniti Kollec
Darem шяhяrinя kючцr. J.Kar hazыrda Qяrb Kampusunun yerlяшdiyi яrazini
kollecя hяdiyyя edir. V.Dyuk isя qadыnlarыn kiшilяrlя bяrabяr шяkildя yerlяш-
dirilmяsi шяrti ilя qыzы Mariyanыn шяrяfinя adlandыrыlacaq qыzlar yataqxanasыnыn
inшasыna vя fond yaradыlmasыna 100000 dollar ayыrmaьы tяklif edir.
1894-cц ildя Con Kilqo kollecin prezidenti seчilir. Onun rяhbяrliyi
dюvrцndя Dyuk ailяsinin Trinitiyя verəcəyi mяblяь xeyli artыr. 1924-cц il de-
kabrыn 11-dя Vaшinqton Dyukun oьlu Ceyms Dyuk 40 milyon dollar mяblя-
ьindя Etimad Fondunu tяsis edir. Fondun illik gяlirindən Karolinada xяstяxa-
nalar, uшaq evlяri, metodik kilsя, цч kollec vя Triniti Kolleci яtrafыnda univer-
sitet tikintisi nяzяrdя tutulur. Triniti Kollecinin prezidenti Con Kilqo kollecin
adыnы dяyiшяrяk Vaшinqton Dyuk vя onun ailяsinin шяrяfinя Dyuk Universiteti
adlandыrыlmasыnы bəyan edir. Belяliklя, 1924-cц ildя kollec Dyuk Universiteti
adlandыrыlыr.
Universitet sцrяtlя inkiшaf edir. Dyukun əvvəlki kampusu (hazыrkы Шяrqi
Kampus) 1925-1927-ci illяrdя bяrpa olunur, 1926-cы ildя dini vя ali mяktяblяr
aчыlыr. 1930-cu ilяdяk kampusun яrazisindяki binalarыn яksяriyyяtinin tikintisi
baшa чatыr. Bu binalar Triniti Kollecinin kiшi tяlяbяlяri цчцn nяzяrdя
tutulmuшdu. 1930-cu ildя Шяrqi Kampus цzrя Qadыnlar Kolleci aчыlыr. 1931-ci
ildя Tibb Bacыlarы Mяktяbi tяsis olunur, 1935-ci ildя isя Dyuk kilsяsinin tikin-
tisi baшa чatыr, 1938-ci ildяn baшlayaraq Meшя mяktяbi (sonradan Ekoloji mяk-
tяb) fяaliyyяt gюstяrir. Hяmin il Dyuk Universiteti Amerika Universitetlяri
Assosiasiyasыnыn 34-cц цzvц olur.
1971-ci ildя burada Siyasi Elmlяr vя Иctimaiyyяtlя Яlaqяlяr Иnstitutu tяsis
edilir, bir il sonra qadыnlar цчцn fяaliyyяt gюstяrяn kollec, kiшi vя qadыnlar
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
69
цчцn Liberal Иncяsяnяt Kolleci adы altыnda Triniti ilя birlяшdirilir. 1974-cц ildя
universitetdя Meri Lu Uilyams adыna Zяnci Mяdяniyyяt Mяrkяzi aчыlыr. 1980-
ci ildя Dyuk Universitetinin tibb, cяrrahiyyя, pediatriya, mamalыq vя
ginekologiya шюbяlяrindяn ibarяt xяstяxanalarыnыn tikintisi baшa чatыr.
Son illяr яrzindя Dyuk Universitetinin elmi-tяdqiqat mяrkяzi kimi
nцfuzu artыb. 1993-cц ildя Dyukun 3 цzvц nцfuzlu Uilyam Louell Patnem
riyaziyyat yarышmasыnda birinci yer tutaraq Birlяшmiш шtatlar vя Kanadanыn
riyaziyyat цzrя яn yaxшы tяlяbя adыna layiq gюrцlцb. Universitet bu uьuru 1996
vя 2000-ci illяrdя dя tяkrarlayыb. Son on ilin doqquzunda Dyuk komandasы
Harvarddan sonra ilk цчlцkdя yer tutan yeganя mяktяbdir. 1992-ci ildяn
Dyukun beш tяlяbяsi Patnem tяqaцdчцsц elan edilib. 1990-cы illяrdя kampusun
яrazisindяki tikinti iшlяri davam etdirilib. 1994-cц ildя universitetdяki Terri
Sanford Иctimai Siyasi Иnstitutu yeni bina vя yataqxanaya kючцrцlцr. 1995-ci
ildя Piter Nikolas adlы xeyriyyячi Яtraf Mцhitin Mцhafizяsi Mяktяbinя 20
milyon dollar yardыm edir. Ceyms Dyukun qыzы Doris Dyuk isя tяdqiqatlarыn
aparыlmasы mяqsяdilя universitetя 10 milyon dollar vяsait ayыrыr. 1996-cы ildя
Robert Kolman fizika цzrя Nobel mцkafatыna layiq gюrцlцr.
1998-ci ildя Dyuk prezidenti Nan Keoheyn universitetin kapital yыьы-
mыna dяstяk цчцn beшillik kampaniyaya baшlayыr. Dyuk uьrunda kampaniya
2003-cц ildя 2,36 milyard dollar vяsaitin toplanmasы ilя baшa чatыr. Bu
kampaniya Amerikanыn ali tяhsil tarixindя keчirilяn kampaniyalar arasыnda
miqyasыna gюrя beшinci olur. 2004-cц ildя universitetin elmi tяdqiqatlara sяrf
etdiyi xяrclяr 490 milyon dollarы юtцr, bu isя bir sыra mцhцm irяlilяyiшlяrя
sяbяb olur.
Dyuk Qlobal Sяhiyyя Araшdыrmalarы Laboratoriyasы ABШ-ыn infeksion
xяstяliklяrlя mцbarizя цчцn yeni vaksinlяr, dяrman preparatlarы vя testlяr
hazыrlayan dюrd laboratoriyasыndan biridir. 2005-ci ildя universitetin цч
tяlяbяsi Rods tяqaцdчцsц adыnы alaraq, Dyuku яn чox tяqацdчцlяri olan ikinci
universitet edib. Dyuk tarixindя 40 tяlяbя bu tяqaödя layиq gюrцlцb.
35 km
2
яrazidя yerlяшяn Dyuk Universiteti 220 binaya malikdir. Onun
sahəsi 29 km
2
meшяlikdяn ibarяtdir. Universitetin яrazisi dюrd яsas sahяyя:
Qяrb, Шяrq, Mяrkяzi kampuslara vя Tibb Mяrkяzinя ayrыlыb. Bцtцn kampus-
lar bir-birilя avtobus xidmяti vasitяsilя birlяшir. Atlantik okeanыnыn Bofort
sahilindя Dyukun 61000 m
2
sahяsi var. Dyuk kampusundakы яsas ictimai
яylяncя yerlяrindяn biri 1930-cu ildя yaradыlmыш 220000 m
2
sahяyя malik Sara
Dyuk baьыdыr. 2005-ci il noyabrыn 1-dя olan mяlumata gюrя, Dyuk 2001-ci ilin
fevralыndan 34 tikinti layihяsinя 835 milyon dollar sяrf edib. Hяmin vaxt
Dyuk "Kamillik qurьusu" adlы beшillik strateji plan hazыrlayыb. 2002-ci ildя
baшa чatdыrыlmыш layihяlяrя biznes, hцquq, tibbi xidmяt, ibadяt mяktяbi, yeni
kitabxana, incяsяnяt muzeyi, futbol mяшqlяri цчцn obyektlяr, iki yaшayыш
binasы, mцhяndislik qurьularы, Gюz Иnstitutu, iki Genetik Araшdыrmalar
Иnstitutu, Elmi Mяrkяz vя iki yeni Tibbi Araшdыrmalar Mяrkяzi дахилдир.
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
70
Dyuk tяlяbяlik illяrinin ilk цч ilini kampusda keчirmяyi tяlяb edir. Tяlяbяlяrin
85%-i kampusda yaшayыr. Birinci kurs tяlяbяlяrinin hamыsы Шяrqi Kampusdakы
14 evdяn birinя yerlяшdirilir. 1892-ci ildя tikilmiш bu binalar 190 sakin цчцn
nяzяrdя tutulub. Иkinci kurs tяlяbяlяrinin bir çoxu Qяrb Kampusunda yaшayыr,
lakin onlar yaшayыш yeri kimi Mяrkяzi Kampusu da seчя bilяrlяr. Mяrkяzi
Kampus 1050 tяlяbяni yaшayышla tяmin edir. Qяrb Kampusu 1930-cu illяrdя
tikilib, sonralar ona iki yeni bina яlavя edilib. Bu kampus Qяrb Saьlamlaш-
dыrma Kampusu, Azad Maddяlяr Bюlmяsi vя Boldvin Tяqaцd Proqramыna
daxil olan əməkdaşlar цчцn nяzяrdя tutulub. Dyuk Universitetinin yaшlы
tяlяbяlяrinin tяxminяn yarыsы kampusdan kяnarda yaшamaьa цstцnlцk verir.
Dyuk Universitetinin kitabxana sistemi 5,5 milyon kitabdan ibarяt
olmaqla ABШ-ыn яn iri юzяl universitet kitabxanalarы sistemindяn biridir. Bu
kitabxana Amerikanыn bцtцn kitabxanalarы arasыnda 29-cu yeri tutur.
2005-ci ilin payыzыnda aчыlan Naшer Иncяsяnяt Muzeyi Dyuk Universite-
tinin Tяsviri Sяnяt Muzeyini яvяz edib. Rafael Vinoli tяrяfindяn layihяlяn-
dirilяn Naшer Иncяsяnяt Muzeyi Dyukun sяnяt яsяrlяri kolleksiyaчыsы Raymond
Naшerin шяrяfinя adlandыrыlыb. Muzeydя Endi Varhol, Henri de Tuluz, Lotrek
vя Pablo Pikassonun sяnяt яsяrlяri daxil olmaqla 13 000-dяn чox incяsяnяt
nцmunяsi qorunur.
Dyuk Universiteti tяlяbяlяrя 36 humanitar vя dяqiq elmlяr tяklif edir.
Buraya iki Proqramla яlavя edilmiш 46 ixtisas da daxildir. Tяlяbяlяr 3-я qяdяr
ixtisas seчя bilяr. Bu ali tяhsil mцяssisяsinя daxil olan tяlяbяlяrin 80%-i
incяsяnяt vя dяqiq elmlяri, qalanlarы isя Pratt Mцhяndislik Mяktяbini seчirlяr.
Dyuk Universitetinin tяdris metodu "Kurikulum-2000" proqramыnыn yenidяn
baxыlmыш versiyasыna яsasяn fяaliyyяt gюstяrir. Bu, tяlяbяlяrin mцxtяlif elm
sahяlяri vя tяdqiqat цsullarы ilя tanыш olmalarыna zяmanяt verir.
Dyuk Universitetinin mяzunlarы 2005-2006-cы illяrdя ABШ-ыn milli
universitetlяri mяzunlarы arasыnda цчцncц yeri tutub. ABШ-ыn keчmiш prezi-
denti Riчard Nikson, Çilinin sabiq prezidenti Rikardo Laqos, ABШ prezidenti
Barak Obamanыn шяxsi kюmяkчisi Reci Lav, eks-prezident Corc Buшun шяxsi
kюmяkчisi Cared Vaynшteyn, Nazirlяr Kabinetinin keчmiш цzvц vя senator
Elizabet Doul, elяcя dя "Morqan Stanley vя Pfizer" Шirkяtinin direktorlarы
universitetin mяшhur mяzunlarыdыr. Bundan яlavя, sцni цrяk implantasiyasы
яmяliyyatыnы hяyata keчirяn ilk hяkim Uilyam Devraysыn adы da mяzunlar
siyahыsыndadыr. Universitetin tanыnmыш шяxslяri siyahыsыna 2003-cц ildя kimya
цzrя Nobel mцkafatыna layiq gюrцlmцш Piter Aqr da daxildir. Həm də
birlяшmiш шtatlarыn keчmiш яdliyyя naziri, baш prokurorun mцavini vя Bill
Klintonun prezidentlik illяrindя Hцquq Mяslяhяtxanasы Иdarяsinin rяhbяri
vяzifяsindя чalышmыш III Uolter Dellincer, 1992-ci ildя Lourens Olivye
mцkafatыna layiq gюrцlmцш yazычы-dramaturq Ariyel Dorfman, Klinton vя
Corc Buш dюvrцndя Milli Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn цzvц Piter Fiver dя daxildir.
Universitetin mяzunu Devid Gergen prezidentlяr Riчard Nikson, Cerald
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
71
Ford, Ronald Reyqan vя Bill Klintonun mцшaviri olub. Bill Klintonun
prezidentliyi dюvrцndя Azadlыq Medalы ilя tяltif edilяn Con Hop da Dyuk
Universitetinin mяzunudur. Nobel mцkafatыnыn 19 laureatыnыn universitetlя
bilavasitя əlaqələri vardır.
Hazыrda Dyuk Universitetindя 6340 tяlяbя vя 7117 doktorant tяhsil alыr.
Onlarыn 40%-ni ABШ-ыn 50 шtatыndan vя dцnyanыn 106 юlkяsindяki etnik
azlыqlardan olan tяlяbяlяr tяшkil edir. Universitetdя 2877-yя yaxыn professor-
mцяllim heyяti чalышыr. ABШ-ыn digяr universitetlяri kimi, bu qяdim ali tяhsil
ocaьы da юz elmi nailiyyяtlяri ilя dцnyada seчilir. Dyuk Universiteti mцasir
elm mяrkяzi olmaqla yanaшы, qotik цslubunda inшa edilmiш binalarы ilя
turistlяri cяlb edяn vя dюvlяt tяrяfindяn qorunan tarixi abidяdir.
Con Hopkins Universiteti (Johus Hopkins University). Con Hopkins
Universiteti ABШ-ыn Merilend шtatыnda, Baltimor шяhяrindя yerlяшяn юzяl elmi-
tяdqiqat mяrkяzidir. Universitetin Merilend шtatыnda salыnan шяhяrciklяrindяn
яlavя, Vaшinqtonda, Kolumbiyada, Иtaliyada, Чindя vя Sinqapurda kampus-
larы mюvcuddur. Con Hopkins Universiteti Amerika Universitetlяri Assosiasi-
yasыnыn 14 цzvцndяn biridir. 2009-cu ildя Con Hopkins Universiteti 100 яn
yaxшы ali mяktяb arasыnda 13-cц sыrada yerləşmişdir. Universitetin 33 mяzunu
Nobel mцkafatыna layiq gюrцlцb.
1873-cц ildя xeyriyyячi Con Hopkins varisi olmadыьыndan юz var-
dюvlяtini universitet vя xяstяxana tikintisinя sяrf etmяyя qяrar verir vя bu
mяqsяdlя vяsiyyяtnamяsindя 7 milyon dollar ayrыlmasыnы qeyd edir. ABШ tari-
xindя bu яn bюyцk mяblяьdя xeyriyyя vяsiyyяtnamяsi olur. Belяliklя, 22 fevral
(Corc Vaшinqtonun anadan olduьu gцn) 1876-cы ildя yaradыlan ali tяhsil ocaьы-
na Con Hopkins Universiteti adы verilir. Universitetin ilk prezidenti Daniel
Koyt Gilman olub. Yarandыьы gцndяn tяhsil ocaьыnыn mяqsяdi elmi tяdqiqat-
larыn rяьbяtlяndirilmяsi, elmin inkiшafыnda mцstяsna xidmяtlяri olan alimlяrin
maddi vяziyyяtlяrinin yцksяldilmяsidir.
Con Hopkins Universiteti Vilhelm fon Humbolt, Fridrix Ernest Шleyer-
maxer tяrяfindяn hazыrlanmыш alman modelini birinci tяtbiq edяn ABШ ali
mяktяbidir. Иlk dяfя bu universitetdя mцhazirяlяrlя birgя seminarlar keчirilib.
1889-cu ildя Con Hopkins xəstəxanasının tikintisi baшa чatыr, 1893-cц
ildя isə Tibb Mяktяbi yaradыlыr vя mяktяb qыzlarla oьlanlarыn birgя tяhsil aldыьы
ilk tibb mяktяbi kimi tarixя dцшцr.
1909-cu ildя universitetdя tяhsilin davam etdirilmяsi proqramы qяbul
edilib, 1916-cы ildя isя юlkяdя ilk Иctimai Sяhiyyя Mяktяbi aчыlыb. 1950-ci ildя
Vaшinqtonda universitetin Nitsшe Beynяlxalq Tяdqiqatlar vя 1977-ci ildя
Baltimorda Pibodi Иnstitutu yaradыlыb.
Con Hopkins Universitetinin яsas kampusu Homvud adlanыr. Kampu-
sun Шяrqi Baltimorda yerlяшdiyi 140 hektarlыq яrazi 1900-cц ildя яldя olunub.
Kampusdakы bцtцn tikililяr qыrmыzы kяrpic vя aь mяrmяrdяn inшa edilib, onlar
gюzoxшayan gюrцnцшя malikdirlяr. Hazыrda bu binalar tarixi abidя hesab
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
72
olunur vя dюvlяt tяrяfindяn qorunur. Kampusun yaxыnlыьыnda Baltimor Иncя-
sяnяt Muzeyi yerlяшir. Homvudun яrazisindя mяшhur Deker baьы vardыr.
Яvvяllяr Botanika baьы adlanan vя biologiya kafedrasыnыn яmяkdaшlarы
tяrяfindяn istifadя olunan bu baь hazыrda estetik mяqsяdlяrя xidmяt edir.
Homvudda yerlяшяn Kosmik Teleskop Elmi Иnstitutu universitetin яn bюyцk
rяsяdxanalarыndandыr. Bu institut Habbl teleskopu vasitяsilя mяlumatlar
toplayыr, onlarы analiz vя idarя edir.
Con Hopkins Universitetinin яsas xцsusiyyяtlяrindяn biri burada tяhsil
alan tяlяbяlяrin юnяmli tяdqiqatlarda fяal iшtirak etmяsidir. Tяlяbяlяrin 80%-i
oxuduqlarы 4 il яrzindя юz sahяlяri цzrя mцstяqil tяdqiqatlar aparыr. Цmumiy-
yяtlя, bu ali tяhsil ocaьы ABШ-da tяdqiqatlara яn чox sяrmayя qoyan universi-
tetlяrdяn biridir. 1999-2009-cu illяr яrzindя Con Hopkins Universiteti dцn-
yada яn чox mяqalяlяri чap olunan tяdqiqat mяrkяzlяri siyahыsыndadыr (Har-
vard Universiteti vя Maks Plank Cяmiyyяtindяn sonra цчцncц yerdя).
Con Hopkins Universitetinin kitabxana sistemi 3,6 milyon cilddяn чox
kitaba malikdir. Universitetin яsas kitabxanalarы Homvud kampusunda yerlя-
шяn Шeridan vя Milton Eyzenhauer kitabxanalarыdыr. Milton Eyzenhauer ki-
tabxanasы 2,6 milyon cilddяn чox kitaba, 20 min jurnala malikdir. Kitab-
xanaya ABШ-ыn sabiq prezidenti Duayt Eyzenhauerin qardaшы, universitetin
prezidenti olmuш Milton Eyzenhauerin adы verilib.
Dцnyanыn baшqa universitetlяrindя olduьu kimi, Con Hopkins Univer-
sitetinin tяlяbяlяri buradakы yataqxanalarda yaшayaraq tяhsil alыr. Lakin bu
tяhsil ocaьыnda yataqxanalarla tam tяminat яsasən I-II kurs tяlяbяlяri цчцn
nяzяrdя tutulub.
Con Hopkins Universitetindя hazыrda 19000-dяn чox tяlяbя tяhsil alыr. On-
larыn 4744-nц bakalavr, 14275-ni doktorant vя magistrlяr tяшkil edir. Univer-
sitetdя 15000-dяn чox professor-mцяllim heyяti чalышыr. Con Hopkins Univer-
sitetinin missiyasы tяlяbяlяrя elm юyrяtmяklя yanaшы, onlara hяyat dяrsi keчmяk,
mцstяqil tяdqiqatlara sюvq etmяk, elяcя dя elmя dяyяrli tюhfяlяr vermяkdir. Bu
qяdim ali tяhsil ocaьыnыn dцnya elminin inkiшafыnda яldя etdiyi mцhцm vя
яlamяtdar yeniliklяr danыlmazdыr.
2013-cü il üzrə Amerikanın ən nüfuzlu ali məktəblərinin siyahısı açıqlan-
mışdır:
1.Cənubi Kaliforniya Universiteti. Bu ali məktəb dünyanın ən aparıcı təd-
qiqat mərkəzlərindən biridir. Burada daha çox xarici ölkə vətəndaşları təhsil alır.
2.Kolumbiya Universiteti. Bu ali məktəb, Amerikanın ən qədim universi-
tetlər sırasında 5-ci yerdə yerləşir.
3.Nyu-York Universiteti. Bu təhsil müəssisəsinin dünyanın 25-dən çox
ölkəsində filialları və kollecləri vardır. Bu universitet xarici tələbələr arasında
daha çox məhşurlaşmışdır.
4.Urbana və Şampeyndə İllinoys ştat Universiteti. Bu məktəbin kampusu
əllilər və məhdud qabiliyyətli tələbələr üçün daha geniş imkanlara malikdir.
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
73
5.Miçiqan Universiteti. Bu universitet xarici tələbələri ən çox cəlb edən
kommersiya müəssisələrinin idarə olunması proqramı ilə bağlıdır.
“Forbes” jurnalı isə ölkənin 10 ən nüfuzlu universitetinin siyahısını
açıqlamışdır:
1.Stenford Universiteti, Kaliforniya
2.Pomona Kolleci, Kaliforniya
3.Prinston Universiteti, Nyu-Cersi
4.Yel Universiteti, Konnektikut
5.Kolumbiya Universiteti,Nyu-York
6.Suortmor Kolleci, Pensilvaniya
7.ABŞ Hərbi Akademiyası, Nyu-York
8.Harvard Universiteti, Massaçusets
9.Uilyam Kolleci, Massaçusets
10. Massaçusets Texnologiya İnstitutu.
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
74
Dostları ilə paylaş: |