Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Odlu silahların istehsal texnologiyası.
104
 Çaxmaqlı tüfənglərin metal hissəsi  lülə  və 
çaxmaq olmaqla iki hissədən ibarət hazırlanandan sonra ona sünbə əlavə olunurdu. Tüfəng lüləsi 
«yuvarlaq»  və  «tilli»  olmaqla iki cür hazırlanırdı. Lülənin uzunluğu 105-110 sm, diametri 
«odluq» adlanan küp hissədə 3 sm, ucda 2,5 sm-ə çatırdı. Çaxmaqlı tüfənglərin lüləsinin içərisi, 
adətən, xırsız (yivsiz) düzəldilirdi. 
Azərbaycan silahsazlığında, lülə «sarıma» üsulu ilə hazırlanırdı. Bunun üçün ilk növbədə 
iki barmaq enində şığa düzəldilirdi. Şığa, bir qayda olaraq, biri dəmir, digəri polad olmaqla, bir 
cüt metal çubuqdan döyülüb hazırlanırdı.  İstidöymə yolu ilə tapdanıb yastı hala salınmış  şığa 
spiralvarı formada ülgü milinin üzərinə sarınırdı.
105
 Bunun üçün əvvəlcə ülgü mili və şığanın ucu 
birlikdə ənbura bağlanırdı. Tüfəng lüləsinin daxili boşluğunun ölçüsündən asılı olaraq, müxtəlif 
kalibrdə (24, 20, 16, 12, 8 mm diametrə malik) lülə milindən istifadə olunurdu. Sarıma 
əməliyyatı başa çatandan sonra usta ənburu boşaldır və ülgü milini pəstəha halına düşmüş 
sarğının arasından sıyırıb çıxarırdı. Sonra sarğı kürədə qızdırılaraq onun ara birləşmələri tənəkar, 
bürünc, sink və qalay vasitəsilə qaynaq edilib birləşdirilirdi. Qaynaqetmə əməliyyatı sayəsində 
sarğı boru şəklinə düşürdü. 
Lüləni tilli (8 və ya 6 guşəli) hala salmaq istədikdə onu təkrar ənbura qoşub üzərini əvvəlcə 
iri, sonra narın dişli yeyə ilə yeyələyirdilər. 
Lülənin odluq hissəsinin üst kənarında, adətən, nişangah məqsədi ilə 1 sm hündürlüyündə 
qövsvari «gəz», onun ucunda isə kiçik «arpacıq» düzəldilirdi. Daban gəzinin ortasında açılmış 
dar deşik nişangah rolunu oynayırdı. 
İkinci mərhələdə lülənin daxili boşluğu yonulub hamarlanırdı. Sənət dili ilə bu əməliyyat 
«həddələmə» adlanırdı. Bunun üçün lülə yenidən  ənbura bərkidilir və onun içərisi «həddə» 
adlanan yonucu alətlə yonulub hamarlanırdı. Lülə boşluğunun diametrindən asılı olaraq müvafiq 
ölçülü həddədən istifadə olunurdu. Lülə boşluğunun tam hamar olması üçün əvvəlcə onun içərisi 
iri dişli, sonra isə narın dişli həddə ilə yonulurdu. Yonma əməliyyatını asanlaşdırmaq və 
həddənin korşalmasına yol vermə- mək üçün iş prosesində arabir lülənin içərisi qara neftlə 
yaglanırdı. 
Lülənin həddələnmə  əməliyyatı başa çatandan sonra atəş açılması, başqa sözlə barıtı 
alışdırmaq üçün onun odluğunda matqabla dar deşik açılırdı. 

---

 
49
Üçüncü mərhələdə lülənin xarici səthi işlənib hamar hala salınırdı. Bu məqsədlə onun səthi 
əvvəlcə yeyələnir, sonra sumbata ilə sürtülüb hamarlanırdı. 
Bəzən sifarişçinin tələbi ilə lülə həm də zağlanırdı. Bunun sayəsində onun estetik məziyyəti 
və  əmtəə  dəyəri xeyli artırdı. Tüfəng ustaları lüləni sulfat duzu (göydaş) vasitəsilə zağlayıb 
cövhərə tuturdular. 
Silah ustalarının verdiyi məlumata görə, keçmişdə Quba qəzasında lülə istehsalı sahəsində 
Suvacal kəndi bütün mahalda məşhur olmuşdu.
106
 Suvacal ustalarının hazırladığı zağlı lülələr 
yüksək keyfiyyəti ilə seçilirdi. 
Çaxmaqlı  tüfənglər spesifik alışdırma sisteminə malik olduğundan onların çaxmağı 
pistonlu silahlardan köklü surətdə fərqlənirdi. Bu tip tüfənglərdə odluğa tökülmüş barıt çaxmaq 
daşından  əmələ  gələn qığılcım sayəsində od alırdı. Çaxmağın formasının müəyyənləşməsində 
onun bu funksiyası, yəni çaxmaq daşını özü ilə birgə hərəkət etdirməsi mühüm rol oynamışdır.  
Məlum olduğu kimi, çaxmaq dörd hissədən: onu geriyə qanıran şeytan, bir cüt polad yay, 
onu yaydan çıxarıb qəflətən irəli atan tətik  və çaxmaq daşını saxlayan qoşa  çənədən ibarət 
düzəldilirdi. Çaxmaqdaşı çənə dişlərinin arasına pərçimlənib pinç vasitəsilə bərkidilirdi. Çaxmaq 
daşı onun zərbəsi nəticəsində  qığılcım çıxarırdı. Çaxmağın  şeytan, tətik və  çənəsi ayrıca 
hazırlanıb qoşa yaylara qoşulurdu. Bir qayda olaraq, yaylardan biri şeytanın, digəri isə  tətiyin 
dabanına bənd edilirdi. 
Çaxmaqlı tüfənglərin qundağı və lülə yatağı qundaqsaz tərəfindən yonulub lazımi görkəmə 
salınandan sonra lüləyə bitişdirilirdi. Tüfəngin lüləsi 6 ədəd metal halqa vasitəsilə qundaq və lülə 
yatağına bəndlənirdi. 
Çaxmaqlı tüfənglər bir qayda olaraq, sünbə vasitəsilə lülənin ağızından doldurulurdu. 
Keçmişdə çaxmaqlı tüfənglər dəbdə da vaxtlarda atəşə ara verməmək üçün hər bir döyüşçüyə 
ayrıca «sünbəkeş» təhkim edilirdi. 
Atəş açmaq üçün şeytan vasitəsilə çaxmağı geri qanırıb odluğun deşiyinin üstünü açır və 
oraya barıt dəbbəsindən bir qədər barıt tökürdülər. Çaxmaq daşı tez qığılcım versin deyə çox 
vaxt ləpiyin ön hissəsinə də azca barıt sürtülürdü. Tətiyi çəkdikdə çaxmağın dabanı yaydan çıxır 
və  ləpiyə toxunub qığılcım  əmələ  gətirməklə yanaşı, dərhal odluğun deşiyini qapayırdı. 
Qığılcımdan od tutan barıt yana-yana odluqdan «xəznəyə» keçir və oradakı barıtı alışdırmaqla 
atəş açılmasına səbəb olurdu. 
Sünbə  və  barıt dəbbəsi daima çaxmaqlı tüfənglərin yanında hazır saxlanırdı. Barıt 
dəbbəsini əksər hallarda buynuz və ya aşılı göndən, bəzən gümüşdən düzəldirdilər. 
Çaxmaqlı tüfənglərdə işlənən barıt yerli ustalar tərəfindən kustar üsulla hazırlanırdı.
107
 
 
                                                           
1
 К.Т.Каракашлы. Материальная культура азербайджанцев северо-восточной зоны Малого Кавказа (истори-
ко-этнографическое  исследование).  Баку, 1964; M.İ.Atakişiyeva. Mingəçevir  şəhərinin  ətraf kəndlərində ev 
avadanlığı. - Материальная  культура  Азербайджана.  ЫЫ  бур.,  Бакы,1954;  Р.И.Бабаева.  Утварь  Абшерона.- 
Азерб. МЕА ТİЕА, f.3632,; H.A.Quliyev. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Lahıc qəsəbəsində mis qab istehsalı. 
- «Azərbaycan SSR EA Xəbərləri», 1962, №1; A.N.Mustafayev. Şirvanın maddi mədəniyyəti (tarixi-etnoqrafik 
tədqiqat). Bakı,1977; Yenə onun: Azərbaycanda sənətkarlıq (tarixi-etnoqrafik tədqiqat), Bakı,1999; Yenə onun. 
İngiloyların maddi mədəniyyəti (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). B., 2005; H.A.Həvilov  İnsan, məişət, mədəniyyət. 
Bakı,1981; Yenə onun: Azərbaycanın maldarlıq mədəniyyəti. Bakı,1987; К.М.Ибрагимов. Материальная культу-
ра  Шекинской  зоны  в  конце  ХIХ-начале  ХХ  века  (историко-этнографическое  исследование).  Автореферат 
дис.канд.истор.наук.  Баку, 1982; В.А.Ахмедова.  Традиционное  хлебопечение  в  Азербайджане  (историко-
этнографическое  исследование).  Баку,1997;  С.М.Агамалиева.  Гончарство  Азербайджана.  Баку,1987; 
Ф.И.Велиев.Материальная культура западной зоны Азербайджана в XIX-начале XX вв. (по материалам Ка-
захского, Таузского и Шамхорского районов).Б.,1990; H.N.Məmmədov.Muğanın maddi mədəniyyəti.Bakı,2001.  
2
 Q.C.Cavadov. Azərbaycanın  şum alətlərinin təsnifatına dair. «Azərb. EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə  və hüquq 
seriyası)»,1979,№ 3,s.57; Г.Д.Джавадов. Народная земледельческая техника Азербайджана. Б., 1989. 
3
 Q.C.Cavadov. Göst.əsəri,s.57 
4
 Ş.Quliyev,Y. Rüstəmov,T.Bünyadov. - Azərbaycan qara kotanı. Azərb. EA Məruzələri, 1964, № 6, s.82-85. 
5
 Г.Дж. Джавадов. Народная земледельческая техника Азербайджана. Баку, 1989, с.95. 
6
 Yenə orada, s.98. 
7
Г.А.Гулиев. Земледельческая культура Азербайджана (иторико-этнографическое исследование). Авторефе-
рат, Баку, 1968,с.18; щямчинин бах: Г.Д.Джавадов. Орудия боронования Азербайджана (Х1Х-начало ХХ в.). 
«Советская этнография»,1977,№ 4,с.68-78. 

---

 
50
                                                                                                                                                                                           
8
 T.Bünyadov. Azərbaycanda əkinçiliyin inkişafı tarixinə dair. B., 1964, s.18. 
9
 Ş.A.Quliyev. Azərbaycanda çəltikçilik (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). B.,1977, s.44-45. 
10
 Ş.A.Quliyev. Qarabağdan tapılan daş vəllər. Azərb.SSR EA-nın Məruzələri. 1968, № 11, s. 79.  
11
 Azərbaycan etnoqrafiyası. I c., Bakı, 1988, s. 72. 
12
 Yenə orada, s.105. 
13
 A.N.Mustafayev. Daşişləmə. Bax: Azərbaycan etnoqrafiyası. I c. B., 1988, s.335. 
14
 С.М.Агамалиева. Гончарство Азербайджана (историко-этнографическое исследование), Баку,1987, с.39-40. 
15
 H.Quliyev, N.Tağızadə. Metal və xalq sənətkarlığı. Bakı,1968, s.33-34. 
16
 A.N.Mustafayev. Azərbaycanda sənətkarlıq (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). B.,1999, s.179-181. 
17
 Ə.Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B., 1969, s.5. 
18
 Yenə orada, s.66 
19
 Ə.Bədəlbəyli. Göst.əsəri, s.43. 
20
 Yenə orada, s.69-70. 
21
 Ə.Bədəlbəyli. Göst.əsəri, s.62-63. 
22
 Yenə orada. s.72-73. 
23
 К.Закс. Музыкальная культура Вавилионии и Ассурии.- Музыкальная культура древнего мира. М.,1937, 
с.105. 
24
 Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. B.,1941, s.242. 
25
 Bax: Ə.Bədəlbəyli. Göst., əsəri, s.78. 
26
 С.Абдуллаева. Народные музыкальные инструменты Азербайджана. Б., 1972, с.14. 
27
 Ə.Bədəlbəyli. Göst.əsəri, s.52, 57 
28
 Yenə orada. 
29
 Yenə orada, с.31. 
30
 К.Касимов. Музыкальные инструменты в Азербайджане - Искусство Азербайджана. т.II, Б., 1943, с.55. 
31
 Ə.Bədəlbəyli. Göst. əsəri, с.44. 
32
 Bax:Yenə orada. 
33
 Ə.Bədəlbəyli. Göst. əsəri, с.41. 
34
 Yenə orada, с.67. 
35
 Yenə orada, s.55. 
36
 Q.Qasımov. Göst. əsəri, s.54; həmçinin bax: S.Abdullayeva. Göst. əsəri, s.19. 
37
 Q.Qasımov. Gös. əsəri, s.56. 
38
 Ə.Bədəlbəyli. Göst. əsəri, s.45. 
39
 Q.Qasımov. Göst. əsəri, s.56. 
40
 Yenə orada, s.57. 
41
 Yenə orada. 
42
 Ə.Bədəlbəyli. Göst. əsəri, s.68. 
43
 S.Abdullayeva. Göst. əsəri,s.29. 
44
 Q.Qasımov. Göst. əsəri, s.58. 
45
 Yenə orada. 
46
 Ə.Bədəlbəyli. Göst. əsəsri, s.55. 
47
 Q.Qasımov. Göst. əsəri, s.57. 
48
 Ə.Bədəlbəyli. Göst. əsəri,s.32. 
49
 Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin, s.117. 
50
 Q.Qasımov. Göst. əsəri, s.56-58. 
51
 Ə.Bədəlbəyli. Göst. əsəri, s.33. 
52
 T.Ə.Bünyadov. Əsrlərdən gələn səslər. B.,1975, s.119. 
53
 A.N.Mustafayev. Daşişləmə. - Azərbaycan etnoqrafiyası. I c., B., 1988, s.337; Yenə onun. Azərbaycanda 
sənətkarlıq, s.75-77. 
54
К.И.Хатисов. Кустарные промыслы Закавказского края. - Отчеты и исследования по кустарной промыш-
ленности России. т. II, СПб, 1894, с.340.  
55
 Путещественники об Азербайджане. II c. Azərb. Respub. MEA İEA., inv.№, s.153. 
56
 K.Xatisov. Göst. əsəri, s.323. 
57
 Yenə orada, səh.325. 
58
 R.İ.Babayeva. Göst. əsəri, s.31; M.İ.Atakişiyeva. Göst. əsəri, s.174. 
59
 R.İ.Babayeva. Göst. əsəri. 
60
 Yenə orada, s.33. 
61
 Yenə orada. 
62
 Yenə orada. 
63
 Yenə orada, s.35. 
64
 A.N. Mustafayev. Azərbaycanda sənətkarlıq, s.262.  
65
 Страбон. География. XI kitab. Q.A.Stratovskinin tərcüməsi. M.-L., 1964, s.476. 
66
 Strabon. Göst. əsəri, XI китаб, s.14, 92. 
67
 Плутарх. Помпей. - Сравнительное жизнеописание. т.II, М., 1963, с.395. 

---

 
51
                                                                                                                                                                                           
68
 F.Osmanov. Azərbaycanın antik dövr hərb tarixindən.- «Tarix və onun problemləri», B., 1997, №1, s.167-171. 
69
 Ф.Л.Османов, Г.Дж. Джабиев. Античные памятники Гырлартепе. Б., 1985, с.8. 
70
 Федоров. В.Г. Эволоюция стрелкового оружия, ч.1, М.,1938. 
71
 Обозрение Российских владений за Кавказом. ч.III, СПб,1836, с.321. 
72
 Azərbaycan Respublikası Milli Arxivi. F.10, s.1.iş 14,v.1-901. 
73
 Yenə orada, f.37, s.1, iş.25, v.1-439. 
74
 А.С.Сумбатзаде. Промышленность Азербайджана в XIX в. Б., 1964, с.167. 
75
 О.В.Маркграф. Очерк кустарной промышленности Северного Кавказа. М., 1882, с.206-207. 
76
 ОРВЗК, III his. СПб, 1836, s.122. 
77
 Yenə orada, s.124. 
78
 О.Евецкий Статистическое описание Закавказского края. СПб, 1835. 
79
 Д.Зубарев. Карабахская провинция. Bax. ОРВЗК, III his., s. 299-300. 
80
 Ə.S.Sumbatzadə. Göst. əsəri, s.169-170.  
81
 «Qafqaz» qəz., 1882, №310. 
82
 Yenə orada. 
83
 Yenə orada. 
84
 Ə.S.Sumbatzadə. Göst. əsəri, s.170. 
85
 К.Хатисов. Кустарные промыслы Закавказского края. - Отчеты и исследования по кустарной промышлен-
ности в России, т. II СПб., 1894, с.326. 
86
 А.С.Пиралов. Краткий очерк кустарных промыслов Кавказа. - Кустарная промышленность России. т. II, 
СПб., 1913, с.85. 
87
 Yenə orada, s.83. 
88
 Yenə orada. 
89
  Е.Вейденбаум.  Заметки  об  употреблении  камня  и  металлов  Кавказских  народов. - Изв.  КОИРГО,  т. IY, 
1891, №5. 
90
 A.S.Piralov. Göst əsəri, s.84. 
91
 ОРВЗК, III his. s. 123. 
92
 Е.Veydenbaum. Göst. əsəri, s.257. 
93
 С.Гулишамбаров. Обзор фабрик и заводов Бакинской губернии. Тифлис, 1890, с.235. 
94
 А.С.Piralov. Göst əsəri, s.85. 
95
 Nizami Gəncəvi, İskəndərnamə. B., 1983, s.43. 
96
 F.L.Osmanov, F.Ə. İbrahimov. Nüydidən tapılmış antik dövr alban silahları haqqında.- «Azərb. EA Xəbərləri», 
1976, №4, s.55.  
97
 F.Osmanov. Azərbaycanın antik dövr hərb tarixindən.- «Tarix və onun problemləri». B., 1997, №1, s.168. 
98
 K.Xatisov. Göst. əsəri, s.320. 
99
 S.Qulişambarov. Göst. əsəri, s.237. 
100
 ОРВЗК, III his.,s.123. 
101
 Yenə orada, s.122-123. 
102
 K.Xatisov.  Göst əsəri, s.325-326. 
103
 ОРВЗК, III his., s.299. 
104
 Məlumat Qusar rayonunun Yuxarı Ləgər kəndinin sakini, tüfəngsaz Yunis İsa oğlu Yunisovdan alınmışdır. 
105
 Bu işlə  məşğul olan usta «lüləkeş» və ya «lüləbükən» adı ilə qeydə alınmışdır. Bax. N.Quliyev, N.Tağızadə. 
Metal və xalq sənətkarlığı, B., 1968, s.87.  
106
 Məlumat qundaqsaz Məmməd Heydər oğlu Novruzovdan (Quba şəhəri) alınmışdır. 
107
  А.Н.Мустафаев.  Некоторые  сведения  о  кустарном  производстве  пороха  в  селе  Афурджа. Bax: Тезисы 
докладов  конференции  «Великий  Октябрь  и  развитие  археологической  и  этнографической  науки  в  Азер- 
байджане». Б., 1877, с.111-112.  

---

 
52