Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

5.4. Böyümə və inkişafın tənzimlənməsində endogen 

və ekzogen amillərin rolu 

 

5.4.1. Endogen amillər – hormonlar. 

Böyümə və inkişafın 

---

 

  müxtəlif prosesləri eyni amillər tərəfindən (məsələn, hor-

monlar, işıq və s.) idarə oluna bilər. Əgər bir prosesə bir və ya 

bir neçə amil təsir edirsə, bu halda həmin amillər ya bir-

birindən asılı olmayaraq və ya bir-birilə qarşılıqlı  təsir 

şəraitində fəaliyyət göstərir. Beləliklə də, amillərin böyümə və 

inkişafa təsirində bir növ «multiplikativlik» (çoxluluq) nəzərə 

çarpır. Başqa sözlə, hər bir amil başqasından asılı olmayaraq 

tənzim olunan prosesi müəyyən dəfə artırır və ya azaldır. 

Böyümə və inkişafa təsir edən amilləri iki qrupa bölmək olar: 

1) endogen; 2) ekzogen amillər. 

Endogen amillərə ilk növbədə hormonları, vitaminləri və 

digər bioloji aktiv maddələri (bu barədə 3-cü fəsildə  məlumat 

verilmişdir) aid etmək olar. Hormonlar və ya boy maddələri 

göbələk orqanizmində çox az miqdarda hazırlanır və başqa 

sahələrə də keçməklə böyümə və inkişaf  proseslərində fəal işti-

rak edir. 

Göbələklərdə aşkar edilən hormonlardan biri də heteroauk-

sindir (

β

 - indolilsirkə turşusu - C

10

H

9

O

2

N). Bu maddə, nəinki 

təkcə göbələklərdə, həm də ali bitkilərdə, insanda, heyvanlarda 

da vardır. Göbələklərdən – Steraqmatocystis niqer-də hetero-

auksin mitselilərin ucdan böyüməsini sürətləndirir. Bu 

maddənin qatılığı ilə böyümənin intensivliyi arasındakı paralel-

lik daha çox onun təsir etdiyi yerdən və təsir müddətindən asılı 

olaraq nəzərə çarpır. Lakin bu cür asılılıq heç də həmişə mey-

dana çıxmır, çünki heteroauksinin böyüməyə təsiri bir sıra digər 

endogen amillərlə (məsələn, hibberelinlərlə) birlikdə  təzahür 

edir. Bu hormonun təsiri altında hüceyrələrdə uzanma, bölünmə 

və ya diferensasiya baş verə bilər. Heteroauksin proto-

plazmanın özlülüyünə  təsir edir, hüceyrələr tərəfindən suyun 

udulmasını sürətləndirir və protoplazmanın hərəkətinə  səbəb 

olur. 

Göbələklərdə böyümə  və inkişafa sürətləndirici təsir edən 

hormonlardan biri də hibberelinlərdir. Bu maddələr, ilk dəfə, 

məhz Fusarium moniliforme göbələyində  aşkar edilmişdir. 

 

  Kimyəvi tərkibinə görə onlar 19 və ya 20 karbon atomu olan 

tetratsiklik diterpenoidlərdəndir. İndiyədək 30-dan çox hibbere-

lin məlumdur ki, bunların da 10-dan çoxu yalnız göbələklərdə 

tapılmışdır. 

Hibberelinlərin göbələklərdə böyümə  və inkişafa təsiri 

müxtəlif olur. Belə ki, mitsellərin böyüməisnin sürəti, 

heteroauksinə nisbətən, hibberelinlərin miqdarından daha çox 

asılıdır.