Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

 

---

 

 

Endomisetlər sırası – Endomycetales 

Endomisetlərin əksər nümayəndələri meyvələrin səthində 

və bitkinin vegetativ orqanlarında ağaclarda, çiçəklərin nek-

tarında saprotrof kimi inkişaf edir və torpaqda da geniş yay-

ılmışlar. Bu göbələklərin bəzi nümayəndələri həşaratlər 

üzərində də müşahidə olunur. Bu qrupda parazitlər azdır, lakin 

pambıq qozalarını (Spermophthora gossypii) bəzi papaqlı 

göbələklərdə rast gəlmək mümkündür (Endomyces decpiens). 

Spirt qıcqırmasını yaradan maya göbələkləri 1 litr göbələk 

məhsulunda 6 qrama qədər vitamin sintez etmək qabiliyyətinə 

malikdir. 

Dipodasklar fəsiləsinin 3 cinsi vardır. Həcminə görə o 

qədər də böyük olmayan dipodasklar fəsiləsinin təbii substrat-

larda və süni qidalı mühitlərdə yaxşı inkişaf etmiş  və 

şaxələnmiş mitselisi vardır ki, onun da üzərində çoxsporlu sil-

indrik kisələr yetişir. 

Bu fəsilənin növləri bitkilərin oduncaqda, torpaqda, 

həşaratlarda, həlqəvarı qurdlar üzərində yaşayırlar. Amma bu 

qrup askomisetlərlə onların müasir ziqomisetlərə yaxın 

əcdadları arasında birləşdirici həlqə rolunu oynadığı güman 

edilən fakt kimi mühüm nəzəri maraq oyadır. Bu planda dipo-

daskus (Dipodascus) cinsi daha müfəssəl  öyrənilmişdir.  

Ağımtıl dipodaskus (Dipodascus albidus) 1892-ci ildə 

bromeli fəsiləsindən olan bitkilərin selkli sonluqlarında H.La-

geheym tərəfindən kəşf edilmişdir. Sonralar bu növ Avropanın, 

Asiya və Amerikanın müxtəlif bölgələrində müxtəlif ağacların 

(tozağacının, vələsin, fıstığın və s.) kötüklərində tapılmışdır. Bu 

göbələyin yaxşı inkişaf etmiş mitselisi olub çoxnüvəli və 

çoxhüceyrəlidir. Onun üzərində əvvəlcə çoxnüvəli artrosporlar, 

sonra isə ölçüsünə görə  fərqlənən çoxnüvəli qametangilər 

yaranır. Onlar bir-biri ilə birləşəndən sonra ziqot formalaşır ki, 

ondan da kisələr əmələ gəlir. 

Ask sporlarının buxarlanması passiv şəkildə baş verir. 

Onlar seliklə əhatə olunur, bu an kisə dartılır və yuxarı hissədən 

 

  cırılır. Ask sporları kisədən  şıxır və onun zirvəsində seliklə 

yapışaraq, kürrəcik şəklini alır. Onlar 24 – 36 saatdan sonra su 

damcısında və ya müvafiq substratda böyüyür.  

Digər iki növdə – Kanada və ABŞ-da meyvə drozofili 

dipodaskus (D.uninucleatus) və Avropada və Şimali Amerikada 

qabıqyeyən qurd sürfələrində rast gələn dipodaksusda 

(D.aggregatus) mitseli birnüvəli hüceyrədən ibarət olur. Burada 

qametangilər də birnüvəlidir. 

Beləliklə, dipodakslarda cinsi çoxalma ziqomisetlərdə 

müşahidə olunan cinsi çoxalmaya çox oxşayır. Ziqomisetlərdə 

olduğu kimi, burada da təkamül prosesində birnüvəli 

qametangilərlə (D.uninuleatus) əvəzlənən çoxnüvəli 

qametangilərin (D.albidus) birləşməsi baş verə bilər. Ancaq 

çoxnüvəli dipodaskus qametangilərinin bir-biri ilə birləşməsi 

zamanı karioqamiya (nüvələrin qovuşması) baş vermir, yalnız 

iki nüvə bir-birinə qarışır. Burada qeyd etmək lazımdır ki, artıq 

bəzi ziqomisetlərdə (Endogone cinsi) qametangioqamiya 

zamanı  cəmi iki nüvə bir-birinə qarışır, çoxnüvəli 

qametangilərin qalan nüvələri isə degenerasiyaya uğrayır 

(məhv olur). Askomisetlərin kisəsi ziqomisetlərin sporangisinə 

rüşeymilə homologiya təşkil edir, vipodasklarda isə onların 

bənzərliyi həm də bununla artır ki, kisədəki ask sporlarının 

kəmiyyəti onlarla sayda arta bilir və başqa askomisetlərdə 

olduğu qədər ciddi təsbit edilmişdir. 

Dipodaksların ziqomisetlərdən  əsaslı  şəkildə  fərqləri də 

vardır. Ziqota cücərmə ərəfəsində sükunət halına keçmir, əksinə 

həmin an kisəyə çevrilir. Ask sporlarının yaranması 

askomisetlər üçün tipik olan üsulla (“hüceyrələrin müstəqil 

yaranması” üsulu ilə) baş verir. 

Dipodaks fəsiləsinin keçici səciyyəsi müəyyən dərəcədə 

biokimyəvi tədqiqatlar nəticələri, o cümlədən DNT-nin ilkin 

strukturunun öyrənilməsi ilə təstiqlənir. 

Toplanmış dipodaskuslar bioloji baxımdan maraqlı 

assosiasiya yaradır (L.R.Batra, 1959). Göbələyin iyi böcəkləri 

---

 

  cəlb edir, ask sporlarının yayılması böcəklər tərəfindən baş 

verir. Bu növ həm qabıqyeyən qurdların sürfələrində, həm də 

torpaqda tapılır. Güman edilir ki, göbələyin ask sporları  qış-

lama stadiyasını torpaqda 15 aydan da artıq bir müddətdə qoru-

yub saxlaya bilir.  

Əvvəldəkindən fərqli olaraq, endomisetlər fəsiləsində 

(Endomycetaceae)  kisədəki sporların sayı ciddi şəkildə sabitdir 

– səkkiz və ya səkkizdən azdır. Bu qrupda şəkəri bol olan sub-

stratlardakı saprotroflar üstünlük təşkil edir, ayrı-ayrı növləri 

göbələklərə və heyvanlara yoluxur. Bəzi endomiset göbələkləri 

Asiya və Afrika ölkələrində məhsulu qıcqırtmaq üçün işlədilir, 

amma ümumiyyətlə, bu qrup praktiki əhəmiyyət daşımır. 

Göstərilən fəsilənin nümayəndələrində mitseli yaxşı ink-

işaf etmiş hiflərdən (Eremascus cinsi) əmələ  gəlmişdir. Ere-

maskus (Eremascus) cinsindən olan göbələklərdə qametangio-

qamiya dipodasklardakı kimidir. Qametangilər özünü mitseli 

hüceyrələrinin biri kimi göstərir. Onlar bir-birinə qarışır, ziqota 

qametangilərdən arakəsmə ilə ayrılır və  səkkizsporlu kisəyə 

çevrilir. Ağacların şirəsində yaşayan maqnus endomisetində də 

(Endomyces magnusii) kisələrin yaranma tipi bu cürdür, ancaq 

qametangioqamiyası heteroqamdır. Bəzi endomisetlər, məsələn, 

payız xoruzgöbələyinin alt qırışığına yoluxan E.decipiens və ya 

tozağacı  şirəsində, eləcə  də torpaqda tez-tez rast gələn və 

becərmədə çoxlu sayda mayayabənzər hüceyrələr yaradan yaz 

endomikopsisi (Endomycopsis vernalis) apomik yolla kisə 

yaradır. 

Əsasən torpaqda və müxtəlif üzvi substratlarda rast gələn 

Endomyces geotrichum külli miqdarda atrospor (cinsiyyətsiz 

spordaşıma – Geotrichum candidum) yaradır. Onun 

kisələrindən birinin tərkibində bir ask sporu olur. Bu göbələk 

ayrı-ayrı bitkilərin məhsulunu zədələyə bilir, sitrus meyvələrini 

və pomidoru çürüdə bilər. Onun mitselisi toxumalara intensiv 

şəkildə nüfuz edir və 5 gündən sonra külli miqdarda artrospor, 

bəzən isə ask sporlu kisələr yaradır. 

 

 

Cində yayılmış L indner endomiseti (Endomyces lind-

neri) saxarozu (bitkilərin tərkibindəki  şəkəri) və bir çox 

monosaxaridləri qıcqırdır, ziqotası heç də həmişə həmin an kisə 

yaratmır, bəzən isə qısa, hətta şaxələnən hif verir ki, bunun da 

əsasında kisələr meydana gəlir. Hif öz funksiyasına görə  ən 

yüksək  askomisetlərin askogen hiflərini xatırladır, ancaq 

onlardan fərqli olaraq, dikarionlara deyil, diploid nüvələrə 

malik olur. 

Ziqotdan yaranan kisələrin sayının artması 

endomisetlərdə başqa yollarla da baş verə bilər. Beləliklə, 

endomisetlər fəsiləsi özünü bir tərəfdən dipodakslardan ən 

yüksək askomisetlərə keçid qrupu kimi, digər tərəfdən tək-tək 

vegetativ hüceyrələrdən ibarət ayrıca bir göbələklər qrupuna 

(kisəli mayalara) keçid qrupu kimi göstərir.