AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 1,88 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Q.Y.Abbasovanın
- PSİXOLOGİYA VƏ PEDAQOGİKA
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ SOSİAL VƏ HUMANİTAR ELMLƏRİN MÜASİR PROBLEMLƏRİ ELMİ ƏSƏRLƏR TOPLUSU BURAXILIŞ № 8 BAKI – 2012 Bakı Dövlət Universiteti, Sosial elmlər və psixologiya fakültəsinin Elmi Şurasının qərarı ilə (24 fevral 2012-cu il, 5 saylı protokol) çap olunur. Dosent Q.Y.Abbasovanın ümumi redaktəsi ilə.
E-mail: q.abbasova@mail.ru Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Ali məktəblərarasi elmi əsərlər toplusu. Buraxiliş № 8. Bakı, “Turan Nəşrlər evi”, 2010. 233 s. Topluda müasir dövrün aktual problemlərindən bəhs olunur. Məqalələrdə müəlliflər tərəfindən qaldırılan məsələlərin geniş çeşidi dünyamızın tarix, fəlsəfə, politologiya, sosiologiya, pedaqogika, psixologiya, iqtisadiyyat, mədəniyyətşünasliq, sənətşünasliq və digər sosial-humanitar sahələrdə baş verən proseslərə bir çox yeni aspektlərdən nəzər salmağa imkan verir. Toplunun materiallarından elmi işçilər, ali və orta ixtisas məktəblərinin humanitar fənləri tədris edən müəllimlər, tələbələr və aspirantlar faydalana bilərlər. Məqalələr müəlliflərin redaktəsi ilə çapa verilmişdir. PSİXOLOGİYA VƏ PEDAQOGİKA ТИПОЛОГИЯ И ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ СЕРИЙНЫХ УБИЙЦ А.Ф.Самандарова Доцент кафедры психологии БГУ Açar sözlər: seriyalı qatillər, seriyalı qatillərin tipologiyası, tipoloji xüsusiyyətlər, patoloji xüsusiyyətlər, stalkinq, soyuma mərhələsi, kriminal motivasiya, cinayi ustanovka. Ключевые слова: серийные убийцы, типология серийных убийц, типологические признаки, патологические признаки, сталкинг, период остывания, криминальная мотивация, криминальная установка. Keywords: serial murderers, typology of serial murderers, typological signs, pathological signs, stalking, cooling-off period, criminal motivation, criminal installation. Одним из самых непонятных видов убийств является бессистемное убийство группы людей как в одном эпизоде, так и в течение некоторого периода времени. Термин серийное убийство обычно употребляется для случаев, когда преступник (или несколько преступников) убивает несколько человек (обычно не менее трех) за некоторый промежуток времени. Временной интервал между убийствами, который иногда называют периодом остывания, может длиться несколько дней или недель, но чаще всего-месяцы и годы. В продолжительности периода остывания заключается главное различие между серийными убийствами и другими видами множественных убийств. Серийные убийства заранее обдумываются и планируются, и преступник обычно выбирает определенную жертву. Термин «убийства без разбора» обычно относится к убийству трех или более лиц без какого-либо периода остывания, обычно в двух или более местах. Грабитель банка, который убивает в помещении банка несколько человек, убегает с заложниками и убивает во время бегства с места преступления и погони еще нескольких людей в различных местах, является примером убийцы без разбора [1,209]. Массовое убийство –это убийство трех или более людей в одном месте без значительного перерыва между убийствами. Различают два типа массовых убийств: классическое и семейное. Примером классических массовых убийств является случай, когда преступник баррикадируется внутри общественного здания и убивает лбдей, которые попадаются на пути. Семейные массовые убийства –это убийства, по крайней мере, трех членов семьи (обычно другим членом семьи). Очень часто преступник затем кончает с собой и такие случаи классифицируются как массовое убийство с самоубийством или расширенное самоубийство. В отличии от типичного агрессивного преступника, который демонстрирует склонность к насилию уже в раннем возрасте, серийные убийцы обычно начинают свою кровавую карьеру срванительно поздно. Дженкинс приходит к заключению, что большинство из них начинают карьеру убийцы-рецидивиста в возрасте между 24 и 40 годами. Интересно, что средний возраст арестованных серийных убийц составляет 36 лет. Серийные убийцы убивают приблизительно по 4 человека в год. Холмс и Де Бургер предприняли смелую попытку классифицировать серийных убийц в соответствии с их мотивами. Они выделяют 4 главных типа: визионер, миссионер, гедонист и тиран [5,134].. 1. Визионер – самый малочисленный в отряде серийников. Убийцы этого типа совершают преступления под влиянием зрительных и слуховых галлюцинаций. В отличие от трех остальных типов это люди с не совсем здоровой психикой. У них бывают "видения", они порой "слышат" голос Бога или Демона, приказывающие убить того или иного человека или определенную группу людей. 2.Миссионер возлагает на себя миссию "очищения" общества от "нечисти" (чаще всего их жертвами становятся проститутки и гомосексуалисты). 3.Гедонист – самая массовая и самая изученная категория серийников. Он убивает потому, что сам процесс доставляет ему наслаждение. Ему нравится убивать. Именно среди убийц этого типа чаще всего встречаются различные формы сексуальных извращений, расчленений, а также некрофилии, каннибализма. Гедонисты подразделяются на два подтипа. Один из них называется кошером-сластолюбцем. Убийцы данного плана получают сексуальное удовлетворение от садистских манипуляций с жертвой и ее трупом. У них четко выражены все фазы серийного убийства: фантазия, в ходе которой культивируется желание убивать (оно часто формируется под влиянием порнографических книг и фильмов), охота за "идеальной" жертвой, соответствующей сформировавшемуся в предыдущей фазе образу, сам процесс убийства и переживаемого в этот момент экстаза. Многие из убийц этого типа, стремясь "продлить удовольствие", уносят с собой различные части тела жертвы, сувениры, трофеи, напоминающие им о "счастливых мгновениях". После каждого преступления и пережитого на этой почве "озарения души" у них наступают депрессия, чувство неудовлетворенности, формирующие желание новых убийств. Киллеру – "искателю острых ощущений" тоже нравится убивать, но по несколько иным причинам. Получение сексуального удовлетворения отступает здесь на второй план. Главное – необычные ощущения, опасность, риск, словом, все, что вызывает выброс адреналина, состояние экстаза. Для него убийство подобно наркотику: то и другое "затягивают" и требуют "увеличения дозы". Вот почему серийный убийца так же неизлечим, как и наркоман, вот почему он будет стремиться убивать вновь и вновь [1,212]. 4.Тиран, властолюбец, как правило, является человеком с низкой самооценкой, не получающий любви и признания, которых он, как ему кажется, заслуживает. Убийство для него служит способом самоутверждения, доказательством силы и состоятельности. Убийца наслаждается унижением и беспомощностью жертвы, ощущением своего всевластия и могущества. Жертва всецело в его руках. Он может сделать с ней все, что захочет: оставить ее в живых или убить. Все манипуляции с жертвой (в том числе и сексуального характера) имеют одну цель – демонстрацию неограниченной власти над жертвой. Существует несколько вариантов схемы поведения убийцы-серийника в рамках отдельно взятого эпизода серии. Наиболее распространенной считается шестиэтапная модель. Разумеется, с учетом ситуации и личности преступника она реализуется не всегда во всей полноте ее элементов. Однако во всех случаях в качестве первоначального она предполагает этап, названный фазой фантазии. Фантазирование – непременная часть, ключевое звено системы криминального поведения серийника. Другими словами, задолго до того, как он переходит к действию, т.е. начинает убивать, у него обязательно, можно сказать, фатально возникает какая-то навязчивая идея, которая воплощается в те или иные формы и виды фантастических мечтаний. В одних случаях эти фантазии очень просты, в других – достаточно затейливы. Но они присутствуют всегда, как неизбежность. В фантазии отражаются потребности, мотивы, предвосхищаемые "выгоды" от замышляемого убийства [2,135]. Серийник неоднократно проигрывает в воображении сцену убийства, до мелочей отрабатывает модель ритуала обращения с мысленной жертвой и схему сокрытия следов планируемого преступления. Психологами установлено, что фантазия играет решающую роль в генезисе серийного убийцы. Запретные мечтания, связанные с насилием, могут время от времени появляться у каждого. Однако моральные нормы, социальные табу и самоконтроль у большинства людей никогда не позволяют этим фантазиям воплотиться в действие. Фантазии же серийного убийцы отличаются от фантазий нормального человека тем, что в них сильнее и в более омерзительном виде представлен компонент физического насилия, а сдерживающие механизмы у данного типа преступников отсутствуют вовсе. Отличие от нормального человека стремление к осуществлению своих фантазий, к превращению кошмарных видений в реальность у серийного убийцы очень велико. Будущие серийные убийцы начинают воображать и мысленно проигрывать садистические сцены порой еще в совсем юном возрасте. Пока их сверстники предаются мечтам о карьере спортивного чемпиона или супергероя, эти начинающие психопаты уже фантазируют об убийствах и преступлениях. В отличие от нормальных людей, серийные убийцы так никогда и не избавляются от своих детских фантазий. Напротив, они все глубже и глубже погружаются в мир зловещих, кошмарных видений. И хотя внешне серийный убийца может выглядеть вполне обычным человеком – хорошим работником, общительным соседом, добропорядочным гражданином, мысли его безумны, фантазии кровавы. Поскольку психопаты лишены внутренних ограничителей, удерживающих нормального человека от реализации запретных желаний, их извращенные мечты о власти над другими людьми, об истязаниях и крови подталкивают их каждый раз к новому преступлению. Вторая стадия называется фазой сталкинга (выслеживание жертвы). Характер, продолжительность и другие особенности поведения киллера на этой стадии зависят от силы его желания и степени нетерпения, личностных качеств как самого преступника, так и выбранной им жертвы. Заметим, что некоторые серийники при их опросе исследователями отмечали, что во время фазы сталкинга у них возникало состояние деперсонализации жертвы: к началу выслеживания (заманивания, охоты) жертва для них превращается из живого человека просто-напросто в предмет, неодушевленную обезличенную цель их активности. В глазах серийного убийцы в этот момент у нее как бы нет семьи, детей, супруга, родственников, друзей, увлечений и привязанностей. В таком состоянии серийному убийце лишить жизни избранную жертву ни больше ни меньше, чем разорвать бумагу на куски [2,48]. Третья фаза – похищение жертвы. Эта фаза также присутствует не во всех случаях серийных убийств. Дезорганизованный киллер чаще прибегает к "блиц-атаке". Организованный киллер использует различные "уловки" и хитрости, чтобы завлечь жертву в "комфортную" для совершения убийства зону. В зависимости от состояния и личностных особенностей киллера похищения могут быть как очень простыми, так и очень сложными, позволяющими ему продемонстрировать свой ум и изобретательность. Четвертая фаза – сам акт убийства. Известны два варианта поведения преступников на этой стадии. Одни из них свое внимание фокусируют на действиях, связанных с лишением жертвы жизни, другие – на процессе физического взаимодействия с жертвой, приводящем в конечном счете к ее смерти, и постмортальном обращении с телом потерпевшей (потерпевшего). В первом случае сам акт убийства совершается быстро. Так как для киллера важен результат – смерть жертвы, а не сопутствующее убийству получение сексуального удовлетворения, или упоение властью над жертвой. Решение на убийство реализуется немедленно, независимо от поведения жертвы, от ее реакции на действия преступника. Убийство, сфокусированное на процессе другого характера, более типично для серийника, мотивированного поиском острых ощущений или же утверждением своей власти (Контроля) над жертвой. Последний тип убийц обычно орудует в соответствии со стереотипной, каждый раз повторяющейся процедурой. Для нее могут быть характерны повторяющиеся слова и действия, выполняющие функцию ритуала и предшествующие акту непосредственно убийства. Ритуал не завершается и после смерти жертвы. Он может иметь свое постмортальное продолжение в совершении некросадистских действий, связанных с обращением с трупом. Они, в частности, выражаются в отчленении отдельных частей тела и органов трупа. Пятая фаза – размещение трупа. Эта фаза также характерна не для всех серийников. Одни из них, насладившись манипуляциями с трупом, бросают его и покидают место преступления. Другие считают необходимым осуществить перемещение трупа. Эти действия имеют мотивационную окраску. Кто-то перемещает труп и оставляет его в таком месте, где его могли бы скорее обнаружить. Другие же руководствуются иными побуждениями. Для них главное – стремление сделать все, чтобы труп не смогли найти. Завершающей фазой поведения серийного убийцы в рамках каждого эпизода содеянного считается депрессия. По признанию многих серийников, им никогда не удавалось получить от убийства того эффекта, на который они рассчитывали, поскольку в полном объеме ожидаемого эмоционального облегчения от совершенного преступления они никогда не испытывали. Наоборот, после этого их обычно охватывали чувства безнадежности и бессилия. Эту фазу известный знаток серийных убийц психолог Джоэл Норрис описывает следующим образом. "В период депрессии даже газетные заголовки, сообщающие об обнаружении очередной жертвы, не помогают преступнику вернуть себе состояние могущества, которого он, вроде бы, на мгновение достиг. Долгие дни или недели после убийства преступник пребывает в мрачном мире тоски, терзается печалями. Он занимается повседневными делами и со стороны кажется вполне нормальным. Со временем бремя совершенных преступлений становится настолько невыносимым, что он способен написать исповедь и отослать ее в полицию или позвонить в местную газету и попросить там помощи. Но вскоре фантазии вновь начинают рождаться в его голове. Неконтролируемые потребности захватывают убийцу целиком, и, движимый жаждой насилия, он снова прочесывает территорию, где, не ведая своей судьбы, гуляют его будущие жертвы. И вот еще один не чувствующий опасности незнакомец оказывается у него на пути, ступает в тоннель смерти. И опять разворачивается ритуал убийства, ведущий к неотвратимому концу. Все исследователи единодушны в том, что истоки поведения серийного киллера следует искать в детстве. Более половины из них воспитывались в неполных семьях. Многие стали в детстве жертвами сексуальных посягательств. Почти все будущие киллеры в детстве были лишены родительской ласки, заботы и внимания. Как результат такой "эмоциональной обделенности" – изоляция от общества, уход в "фантазматическую жизнь" [5,31]. В повседневной жизни серийный киллер абсолютно ничем не выделяяется из окружения: он такой же на вид, как все. В сферу внимания правоохранительных органов он обычно попадает в зрелом возрасте, будучи "схваченным за руку", как правило, на месте преступления. Серийного киллера также отличает хорошо развитый интеллект (нередко выше среднего уровня). Об этом, в частности, свидетельствует организация преступления и "безупречное" поведение в быту (никому и в голову не могло прийти, что он способен на такое). Живущий двойной жизнью, серийный убийца умело носит маску нормальности, позволяющую совершать преступления, не вызывая ни малейших подозрений. Большинство серийных убийц обладает чрезвычайно отточенными навыками социальной манипуляции – способностью заставить других поступать так, как это им удобно. Благодаря острому чутью к потребностям общества в соблюдении внешних норм серийным убийцам удается демонстрировать социально приемлемое, часто даже образцовое поведение. Проникнуть в глубину мотивационных механизмов преступного поведения лиц, совершающих серийные убийства, можно лишь в контексте их взаимосвязи с жертвами. Существенно то, что жертвами данного типа преступников всегда являются незнакомые или малознакомые люди. Долгое время считалось, что жертвы выбираются случайно (первые попавшиеся в подходящей ситуации). Однако практика показывает, что это не так. Каждый серийный убийца выбирает себе жертвы по определенному, далеко не всегда очевидному, на первый взгляд, критерию [6, 115]. Для некоторых киллеров убийство является своеобразной эмоциональной разрядкой, высвобождающей глубоко подавленные, тщательно скрываемые (даже от себя самого) переживания. В сознании серийного киллера связь с жертвой существует, но природа этой связи эмоционально-опосредованная. Жертва служит как бы пусковым механизмом, пробуждая воспоминания о том, кто когда-то давно (в детстве или юности) кто-то унизил, оскорбил будущего киллера, каким-то образом надругался над ним. (По свидетельству зарубежных исследователей, в биографии почти всех серийных киллеров имеются такие факты.) Свой гнев, страх, ненависть киллер переносит на невинную жертву. Убивая ее, он на какое-то время освобождается от мучительных воспоминаний о некогда пережитом унижении и беспомощности. В глазах убийцы совершенное им преступление – это акт возмездия за Прошлое. Тем самым он оправдывает свое поведение, избавляясь от чувства вины. Влияние на последующее поведение утраты самоуважения, переживания несостоятельности и неспособности достойно и своевременно ответить обидчику подтверждено социально-психологическими исследованиями. Применительно к обсуждаемой проблеме важно подчеркнуть, что речь идет о субъективном восприятии ситуации как унижающей достоинство человека и нарушающей принципы морали и высшей справедливости. Описано немало случаев, когда пережитое в детстве или юности унижение становилось пусковым механизмом серии убийств в зрелые годы. Следует обратить внимание еще на один психологически важный момент, связанный с выбором преступниками своих жертв. Почему убийца, "восстанавливая справедливость", не убивает того, кто стал непосредственной причиной его страданий, того, кто его унизил или оскорбил? Ответ на этот вопрос дает теория первичной генерализации. Согласно этой теории, стимулы, сходные с теми, которые стали причиной подавленной, загнанной внутрь эмоции, вызывая аналогичную эмоцию, предоставляют возможность "разрядить" первичную эмоцию. Начальное агрессивное побуждение может быть блокировано как объективной опасностью (страх перед наказанием, боязнь возмездия), так и субъективной тревожностью по поводу проявлений агрессии. Поэтому субъект на время вынужден подавлять свою агрессивность. Однако эмоция требует разрядки и "ждет своего часа". Когда непосредственная разрядка эмоции блокирована или невозможна, агрессивные импульсы могут быть ослаблены косвенным образом, посредством смещения на объекты менее угрожающие и менее опасные. Иначе говоря, подавленная агрессия направляется по другому руслу, на менее опасного "козла отпущения". С помощью этой теории поведение серийного киллера можно объяснить следующим образом [4,85]: некогда (как правило, речь идет о детстве или юности) он находился в полной зависимости от человека, ставшего причиной его страданий и унижений. Этот человек блокировал естественную в подобной ситуации ответную реакцию – агрессию. Поскольку отсутствовала возможность сразу же дать отпор мучителю, чувство пережитого унижения становилось еще острее и стабильнее. Переживания и проблемы, запечатлевшиеся в душе в период оформления характера будущего серийного киллера, переносятся на людей, чем-то похожих на тех, кто был некогда первопричиной этих переживаний. Однако приносимое убийством "успокоение" – явление временное. Во-первых, потому, что никто не может засвидетельствовать того факта, что "обидчик" получил по заслугам. Во-вторых, потому, что не устранена первопричина, т.е. реальный, а не замещающий объект, страданий. Именно поэтому, согласно данной теории, убийства будут повторяться снова и снова. Таким образом, мы рассмотрели типологию и психологические особенности серийных убийц. Эта информация позволяет предсказывать и контролировать варианты ожидаемого поведения серийных убийц, выбирать оптимальные способы контроля и профилактики. ЛИТЕРАТУРA 1.Бартольд К. Психология криминального поведения. Санкт-петербург, 2004, 350 с. 2. Блэкборн Э. Психология криминального поведения. – М., 2004 3. Личность преступника: методы изучения и проблемы воздействия. Сборник научных трудов. Москва, 1988. 112 с 4. Кондратюк Л.В. Антропология преступления: микрокриминология. – М., 2001, 245 с. 5. Образцов В.А., Богомолова Н.Н. Криминалистическая психология. Издательства: Юнити-Дана, Закон и право, 2002 г, 450 с. 6. Ривман Д.В. Криминальная виктимология. Питер, 2003, 346 с. 7. Юдина Е.В. Юридическая психология. «Феникс», 2007. 264 с. 8. Ушатиков А.И., Казак Б.Б. Пенитенциарная психология. «Рязань», 2003, 758 с.
XÜSUSİYYƏTLƏRİ XÜLASƏ Penitensiar psixoloqların, eləcə də hüquq işçilərinin fəaliyyətində seriyalı qatillərin tipik reaksiya formalarını, uyğunlaşma mexanizmlərini və mühitdə sosial qarşılıqlı təsirinin xarakterini əks etdirən fərdi xüsusiyyətləri haqqında informasiyanın nəzərə alınması mühüm rol oynayır. Həmin informasiya bu cinayətkarların davranış variantlarını proqnozlaşdırmaq, onlara nəzarət etmək, eləcə də onlara müvafiq islahedici təsir vasitələrini seçməyə imkan verir. Təqdim edilən məqalədə seriyalı qatillərin tipologiyası və psixoloji xüsusiyyətləri, ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilmişdir. Klassik kütləvi qətillərin, ailə tipli kütləvi qətllərdən fərqli cəhətləri göstərilmişdir. Seriyalı qatillərin 6 mərhələli davranış modeli, onların davranışlarının əsasında duran motivlər şərh edilmiş, vizioner, missioner, gedonist, tiran tiplərin psixoloji səciyyəsi verilmişdir.
In article the typology and psychological features of serial murderers is considered, 6 phase model of their behavior is given, reveals the main motives of behavior, and also 4 main types of serial murderers are investigated. MÜASİR AİLƏDƏ KONFLİKTLƏR VƏ ONLARIN YARANMA SƏBƏBLƏRİ
BDU-nun Sosial və pedaqoji psixologiya kafedrasının II kurs magistrantı
Cəmiyyətin güzgüsü, onun başlıca özəyi hesab edilən ailə ictimai – tarixi hadisədir. Ailə münasibətləri cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai münasibətlərlə şərtlənir. Cəmiyyət dəyişdikcə, ailə də dəyişir və inkişaf edir. Müasir şəraitdə bütün dünyada və Azərbaycanda ümumi yanaşma səviyyəsində qiymətləndirildikdə ailə problemlərinin tədqiqi, insanların ailə həyatında baş verən dəyişikliklərin öyrənilməsi kifayət qədər böyük aktuallıq kəsb edir. Bütün dünyada dəyişən, yeniləşən şərait ailə məsələlərinə münasibəti kökündən dəyişir. Yeniləşən şərait ailələrə, insanlara bütün mənfi və müsbət xüsusiyyətləri ilə yanaşı, yeni qayğılar gətirir. Bu çoxsaylı ailə problemlərinin dəyişən ictimai – siyasi münasibətlər müstəvisində sosial – psixoloji təhlilini zəruri edir. Bununla bağlı araşdırılması zəruri olan problemlərin sırası kifayət qədər genişdir. Öz – özlüyündə ailə həyatının incəlikləri kifayət qədər rəngarəng və mürəkkəbdir. Ümumiyyətlə, ailədaxili münasibətlərin nizamlanması, bütövlükdə ailə həyatı kifayət qədər mürəkkəb sosial – psixoloji məzmuna malikdir. Ailə münasibətlərinin incəliklərinin tədqiq olunması, ailədə qarşılıqlı münasibətlərin səmərəli və düzgün qurulması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sinifli cəmiyyətin yaranması ilə monoqam ailə münasibətləri də yaranmışdır. Bu baxımdan da ailə cəmiyyətin mühüm təsisatlarından biridir. O, bir çox ictimai elmlərin tədqiqat obyektidir. Ona görə də ilk öncə “ailə” sözünün mahiyyətinə nəzər salmaq zəruridir. Ailə sözü, aralarında qohumluq münasibəti olan insanlar üçün işlədilir. Ailə sosiologiya baxımından evlənmək ya da qohumluq xətti ilə gələn bir həyat birliyidir. Ailə sözü Qərbdə əsasən ana-ata və uşaqlar anlayışını verir. Şərq xalqlarında ailə daha çox eyni evdə yaşayan, ya da eyni nəsildən gələn insanların cəminə deyilir. Biologiyada ailə sözü bir birlərinə qohumluq dərəcəsi baxımından bir qrupda birləşən heyvanat ya da nəbatat üçün işlədilir. Ailə sözünün əsli ərəbcədən gələn عائلة (= A’ilə) sözündəndir. Bu söz ərəbcədə dayanmaq mənasında olan عول (avl) kökündəndir. Bir birlərinə dayanan, etimad edən insanlar üçün işlədilir [1]. Ailə, şübhəsiz, müasir dövrdə, istər ayrılıqda götürülmüş şəxsiyyət, istərsə də bütövlükdə cəmiyyət üçün əhəmiyyəti artmaqda olan ümumbəşəri dəyər, mədəni irsin, əxlaqi norma və qaydalarının ötürücüsü rolunu oynayır. T.Louson və C.Herrod lüğət-sorğu kitabçasında ailəni belə müəyyənləşdirirlər: ailə – «ümumi qəbul edilmiş anlayışda qan qohumluğu və ya nigah əlaqələri ilə bizim bağlandığımız bütün adamlardır» [2]. V.R.Ratnikov «ailə» dedikdə «dəqiq müəyyən edilmiş maraqları və məqsədləri olan mini qrupu»başa düşür. Ailənin əsas məqsədi – qalib gəlmək, özünü qorumaq, ailə üzvlərinin əsas tələbatlarını ödəyə bilmək və nəslin davamını təmin etməkdir. (3) M.Həsənova Azərbaycan ailəsinə həsr edilmiş tədqiqat işində qeyd edir ki, ailə – qadın və kişinin qarşılıqlı meylli və istəyi ilə qurulan könüllü ittifaqdır. Onların arasında formalaşan münasibətləri, insanın insana təbii münasibəti kimi də qiymətləndirmək olar [4]. Bir çox tədqiqatçı – alimlərin təsdiq etdiyi kimi, ailəni biososial yenidən törəməsi həqiqətən cəmiyyətin əsas tələbatıdır, ona görə də insanlığın bütün tarixi boyu ailə həmin prosesi təmin edən əsas institut olaraq qalmaqdadır. Cəmiyyətin əsas özəyi olmaqla, ailə orada olan bütün dəyişikliklərə öz münasibətini bildirir. Cəmiyyət ailənin təməli üzərində qurulur. Ona görə də qədim zamanlardan ailə məsələsinə ən ciddi bir məsələ kimi baxılıb. Cəmiyyətdə stabilliyin və harmoniyanın təşəkkül tapmasında ailənin üzərinə xüsusi yük düşür. Öz daxili qayda-qanunları ilə formalaşıb inkişaf edən ailə səmimi münasibətlərə əsaslanaraq, mövcud mədəni-psixoloji əlaqələrə və meyarlara söykənməklə sturkturunu qoruyub saxlayır. Ailənin sağlamlığı üçün çox şərtlər gərəkdir. Sosial-iqtisadi, mənəvi-intellektual, əxlaqi-etik və bioloji-psixoloji amillər bu cəhətdən daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Ailə yalnız iki gəncin təmiz sevgisi üzərində qurulmur. Sevgi və məhəbbət min bir sahəsi olan ailənin ilkin bünövrəsi və təməlidir. Sonralar hərəkət və davranışlar, mühit və adamlarla ünsiyyət, həyat və həyati problemlərə münasibətlər çoxalır, ailə həyatı getdikcə mürəkkəbləşir. İqtisadi amillərlə yanaşı, ailəyə tibbi-bioloji, psixoloji amillər öz təsirini göstərməyə başlayır [5, s.3]. Ailə hər bir birlik kimi arabir «axsayan» tərəfləri olan qurumdur. Bu «axsamalar» aradan qaldırılmadıqda isə ailə konfliktlərinə, boşanmalara və daha ağır nəticələrə səbəb olur. Она эюря дя аlimlər nə qədər ər-arvad münasibətlərini dərindən öyrənirlərsə, bir o qədər konfliktsiz ailənin mümkünsüz olduğuna daha möhkəm inanırlar. Konflikt qarşılıqlı təsir subyektlərinin əks istiqamətli, yəni bir-birinə zidd olan mövqelərinin, fikir, yaxud görüşlərinin toqquşması ilə mübarizəyə gətirib çıxaran ciddi ixtilaf, kəskin mübahisədir. Lakin konfliktin inkişafı üçün bəhanə, səbəb lazımdır. Başqa sözlə konfliktin meydana çıxması və adekvat həlli subyektlər arasındakı gizlı daxili gərginliyi aradan götürə bilər. Ailə konfliktləri isə – bir-birinə qarşı qoyulmuş meyllər və görüşlərin toqquşması əsasında ailə üzvləri arasında olan münaqişələr deməkdir. Ümumiyyətlə, mübahisəsiz, konfliktsiz ailə təsəvvür etmək mümkün deyil. Buna baxmayaraq 30, 40, 50 il davam edən çox ailələr vardır. Deməli ailədə mübahisələr olur, amma mübahisə edən tərəflərin hər ikisinin və yaxud heç olmasa birinin mədəni səviyyəsi, bir-birinə olan sevgi, məhəbbəti bu mübahisənin müəyyən bir çərçivədən çıxmasına imkan vermir. İki şəxs bəxtini, qismətini birləşdirib ailə qurduqda bu günə kimi «mənimki» deyilən hər bir şey indi yalnız «bizimki» deyilməsi üçün səy göstərilməsi vacibdir. Bu yalnız maddi cəhətə deyil, mənəvi cəhətə də aiddir. Bu «bizim» prinsipi ər-arvad tərəfindən nə qədər tez qəbul olunarsa, xoşagəlməz mübahisələr, söz-söhbət də bir о qədər tez aradan qalxıb yox olar. Bəzi ailələrdə isə əksinə olur. İlk vaxtlar guya sevən gənclər qısa müddətdən sonra bir-birini sevmədiklərini, yanıldıqlarını anlayır və bu zaman xasiyyətlərini uyğunlaşdırmaq əvəzinə tərəflər kin, ədavət hisslərini daha da kəskinləşdirirlər. N. İsmayılovun fikrincə, “evlənən adamların xasiyyəti, intellekti, ailələrinin iqtisadi vəziyyəti uyğun gəlməlidir. Bundan başqa, qohumlararası münasibətlər də vəhdət təşkil etməlidir. Dünya səviyyəsində qəbul olunduğu kimi, ailənin normal yaşaması üçün 13 faktor olmalıdır. Aparılan təcrübə və araşdırılan yoxlamalar göstərir ki, onlardan ikisi uyğun gəlməyəndə artıq ailədaxili konflikt yaranır. Bu faktorlara xarici görünüşlərin bir-birinə uyğun olması, yaş, ailələrarası uyğunluq və s. daxildir”. Psixoloq hesab edir ki, o ailədə ki, intellekt, səviyyə, xasiyyət uyğunluğu var, orada konflikt az olur [6]. Ailə münaqişələri, xüsusilə ər - arvad münaqişəsi təhlil edilərkən, ailənin inkişafında 4 böhranlı dövrlərin nəzərə alınması vacibdir: Ailə böhranının əsas səbəbi, ailədə qadının getdikcə artan emosional asılılığı, ərinin mümkün olan dönüklüyü ilə bağlı təəssüratlarıdır.
Ər - arvad arasında konfliktlərin baş verməsinə xarici faktorlar da təsir edir: ər və ya arvadın işdə həddən artıq olmaları, iqtisadi çətinliklər, ailə subyektlərinin hansınınsa işə düzələ bilməməsi, yaşayış üçün mənzilin olmaması və s. Bunlarla yanaşı, makrofaktorlar da konfliktlərin baş verməsinə səbəb olur. Məsələn, müasir dövrdə cəmiyyətimizdə sosial vəziyyət, mənəvi dəyərlərin qiymətsizləşməsi, ailədə qadının ənənəvi vəziyyətinin dəyişilməsi qadının iqtisadi müstəqilliyi, evdar vəziyyətində olması, maliyyə çətinlikləri, dövlətin sosial sahəyə diqqətin azalması və s. [2, səh.5]. Beləliklə, tədqiqatçılar göstərir ki, təxminən ailələrin 80-85% - də konfliktlər baş verir, qalan 15 - 20% - ində isə narazılıqlar özünü göstərir. Konfliktlərin tez - tez baş verməsi dərinliyi və onların istiqamətindən asılı olaraq böhranlı, konfliktli, problemli və nevrotik xarakterli ailələrdə özünü göstərir.
Ərlə arvadın münasibətlərindəki konflikt açıq və gizli şəkildə özünü göstərə bilir. Nümayişkaranə danışmamaq, acıqlı nəzərlə baxmaq, münasibətlərdə üzə çıxan soyuqluğu gizli konfliktlərə aid etmək olar. Açıq konflikt açıq söhbət zamanı mədəni şəkildə özünü göstərir: hər iki tərəf bir - birini sözlə təhqir edir; nümayişkaranə hərəkətlər edir. Məsələn, qapını çırpır, qab - qacaq sındırır, yumruqlarını stola vurur və s. fiziki üsullarla təhqir edir [7; s.75]. Bildiyimiz kimi ailədər özünü göstərən çətinliklər, konfliktlərin səbəbləri müxtəlifdir. Görkəmli rus yazıçısı və pedaqoqu L.N.Tolstoyun sözləri ilə desək, “bütün xoşbəxt ailələr bir- birinə oxşayır, bədbəxt ailələrin hər biri isə özünəməxsus tərzdə bədbəxtdir”. Hər bir konkret ailədə çətinliklərin, münaqişələrin səbəblərini müəyyənləşdirmək və onları optimal yollarla aradan qaldırmaq lazımdır. Sosial – psixoloji tədqiqatlar əsasında nigahın ilk dövrlərində və ümumiyyətlə ər - arvad arasında konfliktlərin bir sıra səbəblərini göstərirlər. Onlara aşağıdakılar aiddir: ünsiyyət mədəniyyətinin aşağı olması, ailədə liderlik iddiası, ər – arvadın bir –birinə neqativ münasibəti, ər-arvad münasibətlərində etik normaların (xəyanət, qısqanclıq) pozulması, həyat yoldaşı tərəfindən sevgi hissinin, diqqət və hörmətin kifayət qədər göstərilməməsi, ər və arvadın bir –birinin adətlərinə, maraq və zövqünə xarakterinə qarşı dözümsüzlüyü, bir –birinə bələdləşmədəki ziddiyyətlər, sevgiyə istehlakçı münasibət, şəxsi – intim münasibətlərdə soyuqluq, nigaha yüngül iş kimi baxılması, içkiyə meyillilik, ər-arvaddan birinin və ya hər ikisinin onları əhatə edən adamlarla (qohum, dost, tanış və s.) pis münasibətdə olması, həyata marağın və tələblərin uyğunsuzluğu, uşağa qarşı pedaqoji mövqeyin müxtəlifliyi, ər - arvaddan birində, bəzən isə hər ikisində şəxsi çatışmazlıqların olması, valideynlərlə uşaqlar arasında qarşılıqlı anlaşmanın olmaması və s [8, s.35]. Xüsusi olaraq qeyd edək ki, mütəxəssislər son dövrlərdə ailədə konfliktlərin yaranma səbəbi kimi teleserialların da təsirinin olduğunu qeyd edirlər. Ailə konfliktlərinin geniş yayılmış səbəblərindən biri- ər-arvaddan birinin və ya hər ikisinin eqoistliyidir. Eqoist hər şeydən öncə öz tələbatları haqqında düşünür, özünə qayğı göstərir, yaxın insanların tələbatları və maraqları ilə hesablaşmır. Eqoizm ailədə xoşbəxt ər-arvad həyatının elə başlıca düşmənidir. Ümumiyyətlə, eqoizm qədər qorxulu bir nöqsan yoxdur, o, ləyaqəti çatışmazlığa çevirir. Ər-arvadın hər ikisinin eqoizmi meşşanlığa səbəb olur. Bu halda onlar əvvəlcə mübahisə edir, sonra isə biri-birinə çəkilirlər, nöqsanları və çatışmazlıqları bağışlayırlar və özlərinin sadə istehlakçı tələbatlarını ödəmək adına birləşirlər. Onlar bir sıra ehtiraslara yoluxurlar, o cümlədən: pul toplamaq ehtirası; prestijə cəhd etmək; özünü reklam; təkəbbürlük; prinsip üzrə həyat: mənim evim- mənim qalam. Ailə bədbəxtliklərinin digər ümumi səbəbi- ər-arvadın güzəştə getməməsidir. O, qarşılıqlı anlamaya, razılığa, ailə harmoniyasına başlıca əngəldir. Bu səbəblər ən çox konflikt yaradan səbəblərdir, ancaq ola bilsin ki, bəzi ailələrdə - başqa səbəblər də meydana çıxsın. Əsas məsələ narazılığın əmələgəlmə səbəbini bilmək deyil, bu narazılıqları aradan qaldırmaq üçün hər birinin düzgün hərəkət etməsidir [5, səh.32]. Bildiyimiz kimi ailə konfliktləri bir - birinə qarşı qoyulmuş meyllər və görüşlərin toqquşması əsasında ailə üzvləri arasında olan münaqişələr deməkdir. Onların belə münaqişələrin qarşısının alınması və həll edilməsi zamanı nəzərə alınması vacibdir. 1. Hər şeydən əvvəl ailə münaqişələri xüsusi obyektlərlə seçilir, bunların xüsusiyyəti ailə münasibətlərinin unikallığı ilə şərtlənir. Bu münasibətlərin mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, onların əsas mahiyyətini həm şəxsiyyətlərarası, həm də ailənin funksiyasının realizə edilməsi ilə bağlı olan hüquqi və mənəvi öhdəliklər təşkil edir. 2. Ailə münaqişələri öz səbəblərinə görə fərqlənir. Onlardan əhəmiyyətlisi ailə üzvlərinin fəallığının, özünüifadə etməsi azadlığının məhdudlaşdırılması, ailənin bir və ya bir neçə üzvünün davranışının qəbul edilmiş normalardan kənara çıxması (alkoqolizm, narkomaniya və b.), əks maraqların, meyllərin mövcudluğu, ailə üzvlərindən birinin tələbatlarının ödənilməsi imkanlarının məhdudluğu (onun özünün nöqteyi-nəzərindən), bütünlükdə ailədə qarşılıqlı münasibətlərin avtoritar, sərt tipi, çətin həll edilən maddi problemlərin mövcudluğu, ər-arvad münasibətlərinə qohumların avtoritar qarışması, nigahda partnyorların seksual disharmoniyası və başqalarıdır. Ailə münaqişələrinin səbəbini təhlil edərkən mikro və makroəhatəsinin sosial faktorlarını nəzərə almaq vacibdir. Mikroəhatə faktoruna aiddir: ailənin maddi vəziyyətinin pisləşməsi; ər-arvadın və ya onlardan birinin işdə çox məşğul olması, ər-arvadın normal işlə təmin edilməməsi; uzun müddət evlə təmin edilə bilməməsi, uşaqların uşaq müəssisələrinə düzələ bilməməsi və s. ifadə olunur. 3. Ailə münaqişələrinin xüsusiyyətləri onların dinamikasında, habelə necə keçməsi formasında ifadə olunur bütünlükdə ailə münaqişələrinin dinamikası klassik mərhələlərlə xarakterizə edilir: münaqişə situasiyasının yaranması, onun dərk edilməsi, açıq qarşıdurma; münaqişənin həll edilməsi, münaqişənin emosional təəssüratı; 4. Ailə münaqişəsinin xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, onların ağır sosial nəticələri ola bilər. Bəzən onlar faciə ilə qurtarır, ailə üzvlərinin müxtəlif xəstəliklərə düçar olmasına səbəb olur. Xüsusilə belə münaqişələrin uşaqlar üçün ağır nəticələri olur. Tədqiqatçı alimlər belə ailə münaqişələrini təhlil edərkən onların aşağıdakı növlərini və səbəblərini qeyd edirlər: ailə, valideynlər və uşaqlar, qohumlar arasında (münaqişənin subyekti); dəyərlər münaqişəsi, təsərrüfat-iqtisadi, mövqe ilə bağlı, seksual; emosional, açıq (münaqişə tərəflərinin davranışı) münaqişələr. Mütəxəssislər ailə daxili konfliktləri törədə biləcək səbəbləri 4 səviyyəyə ayırmışlar: psixofizioloji səviyyə, psixoloji səviyyə, sosial rollar səviyyəsi, sosio mədəni səviyyə Psixofizioloji səviyyədə yaranan münaqişələr ailədə tərəf müqabillərinin cinsi (seksual) həyatında yaranan uyğunsuzluq kimi meydana çıxır. Ümumilikdə bu amil tez-tez özünü büruzə verir, lakin cütlüklər çox nadir hallarda bunu başlıca səbəb kimi qeyd edirlər. Ailə qurarkən tərəf müqabilləri üçün psixofizioloji uyğunluq nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb edirsə, əlverişli psixoloji iqlim də ailənin qorunub saxlanması və möhkəmlənməsi üçün bir o qədər zəruri olur. Başqa sözlə , ailədə münasibətlərin psixoloji səviyyəsi ailənin müqəddəratını və gələcəyini bir çox cəhətdən təyin edir. Konfliktlərin üçüncü –sosial rollar səviyyəsi ailədə məişət - təsərrüfat işlərinin düzgün bölüşdürülməməsi, ailədaxili məsuliyyətsizlik və ailədə intizamsızlıq ilə sıx bağlıdır. Belə ailələrdə adətən, ümumi narazılıq mühiti yaranır, qarşılıqlı laqeydlik hökm sürür. Ailədə tərəf müqabillərindən biri, bəzən də hər ikisi üzərinə düşən məsuliyyəti lazımınca qiymətləndirmirlər, yəni öz üzərilərinə düşən öhdəliklərini lazımınca yerinə yetirmirlər. Bu isə ailədə ciddi böhranın yaşanmasına bəzi hallarda isə ailənin dağılmasına gətirib çıxarır. Ailə daxili münaqişələrin dördüncü –sosiomədəni səviyyəsi qarşılıqlı anlaşılmamazlıqdan , tərəf müqabillərinin fikirlərinin, düşüncəsinin, dünyagörüşünün uyğun gəlməməsindən doğur. Ailədə maraqların toqquşması yəni, qadın və ya kişi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən dəyərlərin onun tərəf müqabili üçün qəbuledilməz olması faktı da özünü büruzə verir və nəticədə onların ünsiyyət, fikir mübadiləsində ortaq məxrəcə gələ bilməmələrinə səbəb olur. Ailə mühitinin harmoniyası pozulur, ciddi narazılıq, fikir ayrılığı yaranır. Ailədaxili münaqişələri doğuran səbəblər kifayət qədər mürəkkəb və rəngarəngdir. Lakin ümumilikdə bu səbəbləri iki qrupa: ailə quranadək mövcud olan səbəblərə; ailə qurduqdan sonra mövcud olan səbəblərə ayırmaq mümkündür. Birinci səbəbləri çox zaman risk amilləri qrupu adlandırırlar. Risk amilləri insanın tərbiyəsi , şəxsiyyəti, milli, irqi, dini, mənsubiyyəti, sosial statusu eyni zamanda nigahın şərtləri ilə bilavasitə bağlıdır. Tədqiqatçılar aşağıdakı səbəbləri əsas risk amilləri qrupuna aid edirlər:
Bu amillər ailə həyatının xüsusilə ilk illərində həlledici təsirə malik olur. Belə ki, dağılan ailələr və müvafiq olaraq boşananlar sırasında 1 ildən 3-4 ilə kimi birgə yaşayanlar nisbi çoxluq təşkil edir. Bu onu göstərir ki, risk amilləri qrupu ailə quranların həyatını bir çox cəhətdən təyin edir [9]. İngilis psixoanalisti Fairbainin dediyi kimi həm mübahisə edib, həm də ruhi sağlamlığı qorumaq heç də həmişə asan deyil. Ailədaxili problemlərin həlli və onlara baxış bucağı müxtəlifdir. Bir-birini sevən ər - arvadın mədəni mübahisə aparmalarının birinci şərti – qalibiyyət əldə etməməkdir. Yadda saxlamaq lazımdır: sizin qələbəniz- bu, yoldaşınızın, sizin sevdiyiniz insanın məğlubiyyətidir. Bundan başqa, qalib gələn- həmin ailənin üzvüdür, nəticə etibarilə onlardan birinin qalibiyyəti, bütünlükdə ailənin məğlubiyyətidir. İkinci şərt kimi həyat yoldaşına hörmət etməyi qoymaq olar, onun nə günahı olsa da. Hətta ər-arvaddan birini hirs, qısqanclıq, qəzəb boğduğu an yadda saxlamaq lazımdır: axı o, bu anadək sənə ən əziz insan idi. Nəhayət, ailə mübahisələrinin sülhlə bitməsinin üçüncü vacib şərti- onu xatırlamamaqdır. Ailə münasibətlərinin psixologiyasını öyrənən mütəxəssislər iddia edirlər: pis şey nə qədər tez unudulursa, ailə bir o qədər xoşbəxt və firavan olar. Onların fikrincə, mübahisəyə təhrik edən səbəblərin yada salınması qadağandır, hansı ki, artıq ayırd edilmişdir. Bir qaydanı bilmək lazımdır: həyat yoldaşı tərəfindən edilən küskünlük nə tərz olsa da, əgər konflikt baş veribsə, münasibətlər aydınlaşıbsa və barışıq zamanı çatıbsa, o mübahisəni həmişəlik unutmaq lazımdır. İstər ailədə, istərsə də həyatda baş verən olayları riyazi hesablamalara bənzətmək olar, yəni hər problemin özünün həlletmə yolu var. Yaddan çıxartmayaq ki, xətalardan dərs алмаьы, məsələnin həllinə doğru-düzgün yanaşmağı bacarmaq ailə üçün önəmli olan əsas şərtlərdən biridir. Ailə o zaman xoşbəxt olur ki, tərəflər bir –birini anlayır, bağışlamağı bacarır. Ədəbiyyat 1. http://az.wikipedia.org/wiki/Ailə_münaqişələri 2. R.H.Məmmədzadə, Konfliktlər, ailələr, məktəblilər, Bakı, 2004. 3. Gender tədqiqatları. Bakı, 2000. 4. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə, Psixologiya, Bakı, 2002. 5. Gənc ailələr, Bakı, 2001. 6. Шейков В.П., Конфликты в нашей жизни и их разрешение,. Минск.1996. 7. Эглите А., Семья, Рига, 1998. 8. M.Ismixanov, İnsan xarakteri və münasibətlər, Bakı, 2009. 9. www.kayzen.az 10. http://deyerler.org/123385-adlzhdzh-konfldktdn-olmasi-hzhr-dkd-tzhrzhfdzhn-asilidir.html
Автор отмечает, что невозможно себе представить семью без конфликтов и разногласий вообще. Однако, существует очень много семей, которым уже 30, 40 или 50 лет. Дальше автор приходит к такому мнению, что причины возникновения семейных конфликтов и трудностей разнобразны. Нужно определять причины разногласий и конфликтов в каждой конкретной семье, и оптимальным образом устранять их. CONFLICTS AND THEIR REASONS AT PRESENT-DAY FAMILY The author in the thesis specially notes a big topicality of peopel’s family life, research of family problems that happen in peopel’s family life in all over the world and in Azerbaijan, and when it is asessed in an approach in common level in a temporary condition. In the current thesis the author stresses quite enough of nicety, complexity and motley of family life. Generally, family’s interrior relations regulation, and family life has a quite sosiological-psychological content. Research of a family life to a nicety, build rational and right mutual reletions in a family is very important from this point of view. The author also notes that, generally it is impossible to imagine family without argument and conflict. In spite of this there are a lot of families which last 30, 40, 50 years. In the end, the author makes such a conclusion that the reasons of difficulties and conflicts are different in family. In every family, conflicts and difficulties have to be determined and must be lifted by optimum way. “MEDIA - ZORAKILIQ” FENOMENININ ELMI-NƏZƏRI ASPEKTLƏRI Cabbarova L.M. BDU-nun Sosial və pedaqoji psixologiya kafedrasının dosenti
Tədqiq olunan problemlə bağlı 1957-ci ildən 1989-cu ilə qədərki müddət ərzində ABŞ, Kanada və Cənubi Afrikada aparılmış tədqiqatlar göstərdi ki[5], həmişə və hər yerdə televiziyanın meydana çıxması faktı ilə törədilən qətllərin sayı da artmışdır. Son illər Azərbaycanda da zorakı, xüsusən də, ailə-məişət zəminində baş verən cinayətlərin sayı artmışdı. Təbii ki, ictimaiyyətin cəmiyyətdə baş verən hadisələr, o cümlədən, cəmiyyətdəki kriminogen durum haqqında KİV-dən düzgün məlumatlar almaq hüququ vardır. Jurnalistlər də törədilən cinayətlərlə bağlı faktları gizlətməməlidirlər. Lakin media işçilərinin bəzən ictimaiyyətə təqdim etdikləri informasiyalarda həddən artıq “zorakı xırdalıqları” göstərməyə, cinayətlərin törədilmə texnologiyasını hərtərəfli təsvir etməyə meyli, etika nöqteyi-nəzərindən geniş ictimaiyyətə açılması uyğun olmayan hadisələri şouya çevirmək cəhdi cəmiyyət üçün, insanların psixikası üçün təhlükə mənbəyinə çevrilə bilər. Nəzərə alsaq ki, ictimaiyyətin, adi insanların zorakılıq hadisələrini, qurbanlarını, cinayətkarları və onlara verilən cəzaları, ədaləti qavraması Mediada onların necə təqdim olunmasından asılıdır, onda KİV-in insanların psixikasına, sosial yönəlişlərinə və davranışlarına göstərdiyi təsirin yüksək olması qənaətinə gələ bilərik. Bu təsirlərin nədən ibarət olmasını müəyyən etmək üçün isə ciddi araşdirmalara ehtiyac vardır. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, biz ilk növbədə problemi nəzəri cəhətdən araşdırmağı, mövcud elmi konsepsiya və fikirləri təhlil etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Tədqiq etdiyimiz problemlə bağlı ən əsas nəzəri və metodoloji mənbə A.Banduranın biheviorizm çərçivəsində sosial öyrənmə ilə bağlı nəzəriyyəsidir. Bandura aqressiyaya sosial davranışın spesifik forması kimi baxaraq, onun digər sosial davranış formaları kimi mənimsənildiyi fikrinə istinad edirdi. Məsələn: hər-hansısa aqressiv hərəkəti etmək üçün silahla necə rəftar etməyi bilmək, hansı hərəkətlərin fiziki cəhətdən qurban üçün ağrılı ola biləcəyini, hansı sözlərin və ya davranışın aqressiya obyekti üçün iztirab verə biləcəyini anlamaq lazımdır. Bu cür biliklər anadangəlmə verilmədiyi üçün, insanlar özlərini aqressiv aparmağa sosial həyatda öyrənirlər. Beləliklə də, aqressiv xarakterli səhnələrin izlənilməsi sosial öyrənmə proseslərini oyadaraq yeni davranış tiplərinin mənimsənilməsinə gətirib çıxarır. Bu zaman öyrənmə başqasının davranışının mənimsənilməsi sayəsində özündə olan şəxsi təcrübədəki boşluğu doldurma yolu ilə baş verir. Banduranın sosial öyrənmə nəzəriyyəsi baxımından aqressiyaya öyrənmə aşağıdakı hallarda baş verir[3; 48-53]:
Beləliklə də, Banduraya görə, başqalarının hərəkətlərinin müşahidəsi vasitəsilə aqressiv davranışlar daha rahat mənimsənilir. Yəni bu zaman sənin özünü birbaşa heç bir təhlükə gözləmir, lakin səndə bu cür davranışın necə formalaşması ilə bağlı yaranan təsəvvürlər gələcəkdə real aqressiv hərəkətlər etmək üçün “təlimat” rolunu oynaya bilir. Yəni buna misal üçün deyə bilərik ki, KİV-də qeyri-adi zorakılıqla bağlı faciəli hadisələrin işıqlandırılmasından sonra ona oxşar hadisələr tamamilə başqa-başqa məkanlarda qeydə alınır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sosial öyrənmə nəzəriyyəsi zorakılığın yalnız və hökmən televiziyada aqressiv səhnələrin izlənilməsi ilə şərtləndiyini nəzərdə tutmur. Sadəcə olaraq bu konsepsiyaya görə, müəyyən həyat şəraitləri mənimsənilmiş aqressiv vərdişlərlə birgə aqressiyaya gətirib çıxara bilir. Medianın insan psixikasına bu və ya digər səviyyədə təsirini izah etməyə çalışan digər maraqlı konsepsiyalar da vardır ki, onlardan bəzilərinə də nəzər yetirməyi vacib hesab edirik. Belə ki, bir çox psixoloji fenomenlərin mahiyyətini özünəməxsus tərzdə interpretasiya etməyə çalışan psixofizioloji nəzəriyyələrə görə, televiziyanın izlənilməsindən sonra yaranan aqressiyanın səbəbi tamaşaçılarda yaranan hormonal dəyişikliklərdədir. Buna görə də, psixofizioloji nəzəriyyələr insanın aqressiyasının, zorakılıq törətməyə meylinin onun hormonal vəziyyətindən asılı olduğunu göstərir, bu hormonal vəziyyətin də, öz növbəsində, qismən zorakılıq səhnələrinin nümayişindən, fiziki parametrlərdən(şüalanmadan) və s. asılı olduğunu iddia edirdilər. Onların fikrinə görə, Mediada zorakılığı izləyərkən insan öz davranışındakı aqressivliyi artırmış olur. Məsələyə psixoanalitik baxımdan yanaşdıqda, qeyd etmək lazımdır ki, freydizm xarici stimulların aqressiyanın yaranmasına olan təsirini sıfıra endirərək onu insanın əzəldən xislətinə xas olan instinkti kimi nəzərdən keçirmişdir. Lakin bununla belə, E.Fromm televiziyada zorakılıq səhnələrinin göstərilməsini dəhşətli darıxdırıcılıq hissinin kompensasiyasına olan cəhd kimi dəyərləndirirdi. İnsanlar medianın onlara təqdim etdiyi cinayətlər, fəlakətlər, dəhşətli səhnələrlə dolu təsvirləri passiv şəkildə acgözlüklə “udmaqla” daxilində oyanıqlıq, həyəcan yaradır və bununla da özlərində olan darıxdırıcılıq hissini yüngülləşdirirlər. Lakin zorakılığı passiv şəkildə izləmədən alınan həzzi sadistik və dağıdıcı hərəkətlər vasitəsilə aktiv həyəcana gəlmə vəziyyətindəncəmisi bir neçə addım ayırır. Onu da diqqətə çatdırmaq istərdik ki, psixoanaliz nöqteyi-nəzərindən aqressiya modellərinin mənimsənilməsi üçün ən “təhlükəli” vaxt axşam saatlarıdır. Elə məhz zorakılıq səhnələrinə də axşam vaxtlarında daha çox rast gəlmək olur. Bu saatlarda insanda yorğunluq, yuxululuq vəziyyəti çoxaldıqca özünənəzarət və tənqdilik səviyyəsi azaldığından davranışın neqativ modelləri daha rahat mənimsənilir. Təəssüf ki, televiziyadakı verilişlərin məzmununun təhlili göstərir ki, zorakılıq səhnələrinin, aqressiv xarakterli informasiyaların böyük əksəriyyəti məhz axşam vaxtlarında tamaşaçılara təqdim olunur. Lakin qeyd etdiyimiz məqamlarla yanaşı, məhz psixoanaliz katarsis ideyasını irəli sürərək insandakı real aqressiyanın zorakılıq səhnələrini tamaşa etdikdə “boşaldığını”, uzaqlaşdığını göstərirdi. Medianın insan psixikasına təsirini araşdıran müasir tədqiqatçılardan Gerbener [6] belə fərziyyə irəli sürmüşdü ki, TV-də zorakılıqla bağlı səhnələrin izlənilməsi aqressiyadan çox qorxuya, dəhşətə gətirib çıxarır. Onun fikrinə görə, TV-ni izləyən insanlar güman ki, kriminaldan qorxu hissi keçirəcək və statistik məlumatlarda göstərildiyindən reallıqda kriminalın daha çox olduğuna inanacaqlar və buna görə kriminala qarşı daha çox tədbirlər görəcəklər. Qilbert və Hitin [6] tədqiqatlarının təhlili göstərir ki, KİV-də təqdim olunanlarla kriminal arasındakı əlaqə verilən informasiyanın xarakterindən və auditoriyadan asılıdır. Yəni müəyyən olunub ki, yerli səviyyədə baş verən çoxlu sayda kriminal xəbərlərin verilməsi əhali, insanlar arasında qorxu hissini artırırsa, xaricdə baş verən çoxlu sayda kriminal xəbərlərin verilməsi əks effekt yaradır. Başqa sözlə, yerli tamaşaçılar digərləri ilə (xaricdə yaşayanlarla) müqayisədə özlərini daha təhlükəsiz hiss edirlər. Televiziyada çoxsaylı kriminal xəbərlərlə üzləşən insanda elə təsəvvür formalaşır ki, onun ətrafı elə bundan ibarətdir. Yəni eşidilən 1-2 informasiya şişirdilir və insanda ümidsizlik, depressiya kimi hallar yaradır. Bunun əksi insanın ətrafı haqqında pozitiv informasiyalar aldığı dövrdə artır. Beləliklə də, Mediada öz əksini tapan aqressiya və zorakılıq səhnələrinin insan psixikasına təsir effektlərinin tədqiqi sahəsində aparılan işlər bizə bu təsirlərin cəmiyyət üçün həqiqətən ciddi təhlükələr yarada biləcəyini deməyə əsas verir.
НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФЕНОМЕНА «МЕДИА-НАСИЛИЯ» В этой статье рассматривается научно-теоретические подходы к проблеме «Медиа-насилия». Анализируются теории и исследования проведенные в этой области. SCIENTIFIC-THEORETICAL ASPECTS OF PHENOMENON “MEDIA-VIOLENCE” This article deals with psycho-theoretical approaches to the phenomenon of “Media –violence”. In this work we have analyzed theories and researches related to violence and agression on Media and its impact on people.
ADPU-nun II kurs magistrantı Açar sözlər: ailə, münaqişə, qarşılıqlı münasibətlər, davranış Ключевые слова: семья, конфликт, взаимные отношения, поведения Key words: family, conflict, mutual relationship, behavior
Hər bir adam həyatı boyu əsasən iki ailənin üzvü olur.Onlardan biri valideynlərin ailəsi,digəri isə özlərinin yaratdıqları ailədir.Bu iki ailəni bir-biri ilə eyniləşdirmək olmaz.Onlardan hər birinin öz taleyi var [3,səh.121]. Gənc ailə-iki ömrün qovuşduğu yeni həyatın başlanğıcıdır.Gənc ailədə yeni rollar, yeni vəzifələr ortaya çıxır, insan həyatı yeni mərhələyə daxil olur.Gənc ailələr dedikdə,10 ilə qədər olan ailələr nəzərdə tutulur. Ailə həyatının ilk illəri gənc ər və arvadın bir-birinə uyğunlaşması,öyrəşməsi dövrüdür.Onların bir-birilərinin maraqlarına,mənafelərinə,əyləncələrinə,xüsusiyyətlərinə və hətta qəribəliklərinə uyğunlaşmaları bəzən hövsələ,dözüm istəyir.Çünki onların hərəsi bir ailədə böyüyüb tərbiyə alıblar,hərəsinin öz xarakteri, zövqü, adəti var.İnsanlara,məişət məsələlərinə,ər və arvadın vəzifələrinə,davranış və rəftarına müxtəlif cür yanaşırlar.Hətta birini kədərləndirən, şadlandıran hadisə digərinə adi hal kimi görünür[3,səh.122]. Əlbəttə, evlilikdən sonrakı münasibətlər evlilikdən əvvəlki münasibətlərdən fərqlənir. Çünki evlilik bir-birinə yad, fərqli xarakterli iki insanın birlikdə yaşadığı həyat deməkdir. Xarakter, mədəniyyət, vərdişlər, ənənələr, fiziki özəlliklər, inanılan və əməl edilən dini,əxlaqi dəyərlərin fərqliliyi, müxtəlifliyi, çoxluğu, azlığı və s. kimi rəngarəngliklər ailə daxilində anlaşılmazlıqlara gətirib çıxarır [2,səh.10]. Gənc ailələrdə evliliyin ilk vaxtlarında müəyyən çətinliklər yaranır. Bu əksər hallarda ailədə uşaq doğulduqdan sonra və ya uşaqların sayı artdıqca daha da çoxala bilər. Ailə həyatının birinciili ən həssas dövrdür. Bu dövrdə ərlə arvad bir-birilərinə qarşı son dərəcə diqqətli olmalı,münasibətləri bacardıqca səmimi təməllər üzərində qurmalı və ortaq nöqtələr tapmalıdır. Söz-söhbətsiz ailə təsəvvür etmək mümkün deyil. Hər bir evdə ərlə arvad arasında problemlər mütləq olmalıdır. Bu isə öz növbəsində iki tərəf arasında həmrəylinin olmamasından irəli gəlir. Ailə unikal bir sistemdir. Onun unikallığı ondan ibarətdir ki,müxtəlif insanlar,yəni müxtəlif tərbiyə almış, müxtəlif mədəni və inkişaf səviyyəsinə, fərqli ailə dəyərlərinə malik olan insanlar bir məkanda yaşayırlar.Ailədaxili münasibətlərdə yaranan konfliktlərin səbəblərindən biri də budur. Ailənin möhkəmliyini təmin etmək üçün ər və arvadın şəxsi keyfiyyətləri bir-birini tamamlamalıdır.Gənc ailələrdə bu qanunauyğunluğun pozulması ər-arvad konfliktlərinə səbəb olur. Ailə münaqişələrinin bir səbəbi də ikili standartdır. Yəni “sən” və “mən”. Düzdür, sən və mən insanın şəxsiyyətini göstərən anlayışlardır. Ailə həyatının qurulması sən və mənin kənara atılması demək deyil. Əksinə, insanlar bu özəllikləri ilə yuva qururlar.Məhz düyün nöqtəsi də buradır. Bəli, ailə həyatı qurmaq bir-birini iradi olaraq ər və arvad kimi qəbul etməyi, “sən” və “mən”i tərk etməyi,“biz” olmağı tələb edir. Bir neçə il ərzində biz ola bilməyən ailədə münaqişələr davam edər və bu ailənin xoşbəxt olması da mümkün deyil [4,səh.5]. Bununla bağlı bir revayete müraciət edək: Bütün şeytanlar hər axşam Qaf dağının arxasında görüşürlər. Hər biri məsul olduqları insana o gün nə iş gördüklərini danışırlar. Hamısının sözü bitdikdən sonra mükafat mərasimi keçirirlər.Ən böyük mükafatı kimə verirlər, bilirsinizmi? Ərlə arvadın arasını vuran şeytana...Ona görə də şeytanı sevindirməmək,məsələni böyütmədən barışmaq,şeytanı yormaq lazımdır ki,ümidini sizdən üzüb başqasını axtarsın... Ərlə-arvadın maraq və tələbatlarının üst-üstə düşməməsi də ailədaxili problemin səbəblərindəndir.Gənc ailələrdə münaqişələr tərəf müqabillərinin fikirlərinin, düşüncəsinin, dünyagörüşünün uyğun gəlməməsindən doğur. Ailədə maraqların toqquşması yəni, qadın və ya kişi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən dəyərlərin onun tərəf müqabili üçün qəbuledilməz olması faktı da özünü büruzə verir. Və nəticədə onların ünsiyyət fikir mübadiləsində ortaq məxrəcə gələ bilməmələrinə səbəb olur. Ailə mühitinin harmoniyası pozulur, ciddi narazılıq, fikir ayrılığı yaranır. Ailədə əmək fəaliyyətinin düzgün planlaşdırılmaması,maddi və mənəvi tələblərin ödənilməməsi,psixi-fiziki uyğunsuzluq və s.ər-arvad konfliktlərinin əsas səbəblərindəndir. Ailədaxili münaqişələrin baş verməsi həm də məişət-təsərrüfat işlərinindüzgün bölüşdürülməməsi,ailədaxili məsuliyyətsizlik və ailədə intizamsızliqla sıx bağlıdır. Belə ailələrdə adətən ümumi narazılıq mühiti yaranır,qarşılıqlı laqeydlik hökm sürür.Ailədə tərəf müqabilləri öz üzərilərinə düşən məsuliyyəti düzgün qiymətləndirmir,yəni öz üzərilərinə düşən öhdəlikləri lazımınca yerinə yetirmirlər. Bundan başqa qarşılıqlı anlaşılmamazlıqlar, tərəf müqabillərinin fikirlərinin, düşüncələrinin, dünyagörüşünün uyğun gəlməməsi, ailədə maraqların toqquşması, yəni qadın və ya kişi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən dəyərlərin onun tərəf müqabili üçün qəbul edilməz olması da gənc ailələrdə münaqişələrə gətirib çıxarır. Ailələrdə münaqişələrin baş verməsində maddi-məişət çətinlikləri də əhəmiyyətli yertutur. Maddi-məişət problemləri ailənin yaşayış tərzi ilə bağlı meydana çıxan çətinlikləri özündə əks etdirir.Yaşayış şəraitinin ağırlığı,maddi təminatın olmaması və s. problemlərin davamlı xarakter alması maddi-mənəvi sıxıntılar doğurur. Bu da nəticədə ailədə ciddi fikir ayrılığının vəkəskin münaqişələrin yaranmasına səbəb olur. Həyata fərqli baxışlar, kobudluq, qısqanclıq, inamsızlıq, saymamazlıq, hörmətsizlik də münaqişələrin yaranmasına gətirib çıxarır [3.s.169]. Uşaqların doğulması ilə ailənin maddi xərcləri,məişət qayğıları da artır. Bu mühüm işləri bir qayda olaraq gənc ər və arvadın özü yerinə yetirir. Övladın dünyaya gəlişi ailəyə sevinc bəxş etməklə yanaşı, ciddi qayğılar da gətirir. Yeni övladın dünyaya gəlişi ilə ailənin yaşam tərzi tamamilə dəyişir. Körpənin ailəyə gəlişi valideynlərdən bütün resurslarını səfərbər etməyi tələb edir; körpənin doğulması ilə ailə yeni mərhələyə, yəni “uşaqlı ailə” mərhələsinə keçid edir. Bu mərhələyə keçidlə bağlı bəzi çətinliklər yaşanır. Bu çətinliklərinəsas səbəbləri gənc valideynlərin yeni şəraitə dezadaptasiyası ilə əlaqələndirilir. Bu zaman həm gənc analar, həm də gənc atalar müxtəlif səpkili psixoloji problemlər yaşayırlar [1,səh.77]. Gənc anaların yaşadığı psixoloji problemlərə analıq xoşbəxtliyini dərk edə bilməmək, analıq nevrozu, həyat yoldaşına vaxt ayıra bilməmə səbəbindən yaşanan qısqanclıq, fiziki yorğunluğun səbəb olduğu aqressiya, ünsiyyət tələbatının ödənilməməsi səbəbindən yaranan depressiyalar, tamamilə uşağın gündəlik rejimindən asılılıq səbəbindən tənhalığa meyillənmə və digər psixoloji gərginliklərin əmələ gəlməsi aiddir. Gənc ataların yaşadığı psixoloji problemlərə isə atalıq məsuliyyətinin dərki ilə əlaqəli yaşanan gərginliklər,ailəni iqtisadi cəhətdən təmin edə bilməməklə bağlı yaşanan qorxu,qadınının uşağa həddindən artıq vaxt ayırmasını qısqanclıqla qəbul etmək və bu səbəbdən tərk olunduğunu düşünməklə əlaqədar yaşanan psixoloji narahatlıqlar və s. aiddir. Gənc ailələrdə ailə qayğılarının yaratdığı psixoloji yüklənmələr konfliktlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Gənc ailələrdə“Mənlik” iddiası, özünütəsdiq,öz sözünü yeritmək və s. də ailə-daxili münaqişələrə səbəb olur. Tərəf müqabilləri bir-birilərinə güzəştə getmək istəmirlər. Ərlə-arvad arasında konfliktlərin baş verməsinə xarici faktorlar da təsir edir: ər və ya arvadın işdə həddən artıq olmaları, iqtisadi çətinliklər, ailə subyektlərinin hansınınsa işə düzələ bilməməsi, yaşayış üçün mənzilin olmaması və s. Bunlarla yanaşı makrofaktorlar da konfliktlərin baş verməsinə səbəb olur. Məsələn, müasir dövrdə cəmiyyətimizdə sosial vəziyyət, mənəvi dəyərlərin qiymətsizləşməsi, ailədə qadının ənənəvi vəziyyətinin dəyişilməsi, qadının iqtisadi müstəqilliyi, evdar vəziyyətində olması, maliyyə çətinlikləri, dövlətin sosial sahəyə diqqətin azalması və s. Gənc ailələrdə valideynlərin səhv müdaxiləsi də münaqişələrin genişlənməsinə səbəb olur. Çünki əksər hallarda valideynlər valideynlər birtərəfli mövqe tuturlar, hər biri öz övladının haqlı olduğunu düşünür. Buna görə də gənc ailələr çalışmalıdırlar ki, aralarında baş verən hər hansı bir problemi özləri həll etsinlər. Gənc ailələrdə konfliktləri yaradan səbəblərdən biri də ər-arvad münasibətlərində etik normaların pozulmasıdır. Bu konfliktlərdə qısqanclıq, xəyanət xüsusi yer tutur. Öz fizioloji görkəmindən narazı qalmaq, tərəf müqabilin görkəminin ətrafdakıların diqqətini çəkməsi,eqoistik xarakterin olması, vaxtilə yaxınları tərəfindən xəyanət zədəsinin yaşanması və s. qısqanclığa səbəb olur. Qısqanclıq halı yaşandıqda ətrafda baş verən hadisələrə məntiqi deyil, emosional qiymət verilir. Gənc ailələrdə ərlə arvadın davranışlarında qısqanclığın qabarıq təzahür formaları üzə çıxır:ittihamlı ünsiyyət, kobud və ya küskün rəftar tərzi,şübhəli baxışlar telefon danışıqlarının dinlənilməsi,yeni geyim tərzinə iradların deyilməsi,gediş-gəlişə nəzarətin artması və s. Bir qayda olaraq, tərəf müqabillərindən birinin öz həyat yoldaşına xəyanət etməsi onların münasibətlərində münaqişələr yaradır. Ailədə xəyanətə uğrayanlar gec-tez bundan xəbər tuturlar və bu zaman dərin emosional-psixoloji sarsıntı keçirirlər. Istər qadının, istərsə də kişinin xəyanəti ailədə dərin böhrana, qarşılıqlı inam hissinin itməsinə, ailənin dağılmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasına səbəb olur. Ailə mübahisələrində hər bir halda hörmət pərdəsini saxlamaq vacibdir. Mübahisə vaxtı bir-birini acılamaq, alçatmaq, təhqir etmək yolverilməz haldır. Mübahisənin ən qızğın dəqiqələrində belə ər-arvad az müddət əvvəl münasibətlərin nə dərəcədə yaxşı olduğunu, birgə keçirilən xoşbəxt günləri unutmamalı və mübahisəni son həddə çatdırmamalıdır. Burada xalqın söylədiyi «savaşanda geri çəkilmək (yaxud barışıq) üçün yer saxla» fikrini xatırlatmaq pis olmazdı. Ailə münasibətlərində təhqir kobudluğun,nəzakətsizliyin göstəricisidir. Təhqir insani və İslami müstəvidə əqlən çirkin,əxlaqi baxımdan yanlış və dinə görə haram əməldir.Ailədə tərəf müqabilləri işlətdikləri ifadələrə fikir verməlidirlər. Təhqir deyəndə təkcə söyüş nəzərdə tutulmur.Aşağıdakı ifadələr təhqirin bağışlanmaz örnəkləridir.Bir-birilərinə qarşı “Sənin nəyin var ki? Allah xatirinə hansı üstünlüyün var? Pulun, gözəlliyin, yaraşığın, vəzifənmi? ”Kimi ifadələr işlətmək yanlışdır.“Bugünkü ağlım olsaydı səninlə əsla ailə qurmazdım!” Sözü qarşı tərəfə çox pis təsir edir [2,səh.38]. Hər vəziyyətdə şüur səviyyəsini mühafizə edərək, hər kəlimənin hesabını vermə məsuliyyəti ilə düşünərək danışmalıyıq. Unutmayaq ki, “Düşünmədən danışmağın cəzası danışandan sonra düşünməkdir”. Ümumiyyətlə, mübahisəsiz, konfliktsiz ailə təsəvvür etmək olarmı? İnamla deyə bilərik ki, konfliktsiz, mübahisəsiz ailə olmur.Deməli ailədə mübahisələr olur, amma mübahisə edən tərəflərn hər ikisinin və yaxud heç olmasa birinin mədəni səviyyəsi, bir-birinə olan sevgi, məhəbbəti bu mübahisənin müəyyən bir çərçivədən çıxmasına imkan vermir. İki şəxs bəxtini, qismətini birləşdirib ailə qurduqda bu günə kimi «mənimki» deyilən hər bir şey indi yalnız «bizimki» deyilməsi üçün səy göstərilməsi vacibdir. Bu yalnız maddi cəhətə deyil, mənəvi cəhətə də aiddir. Bu «bizim» prinsipi ər-arvad tərəfindən nə qədər tez qəbul olunarsa, xoşagəlməz mübahisələr, söz-söhbət də bir о qədər tez aradan qalxıb yox olar. Ailədə münaqişələrin qarşısının alınması üçün aşağıdakılara əməl olunmalıdır: İlk növbədə ər-arvad bir-birini qiymətləndirməyi öyrənməli,bir-birinə qarşı diqqətli,nəzakətli olmalıdır.Öz adətlərindən əl çəkməyə çalışmalıdırlar.Ər-arvad yalnız yaxşını yadda saxlamalı,pisi unutmalıdır. Mübahisə zamanı işlətdikləri ifadələrə fikir verməlidirlər. Bir-birilərinə tənqid etməməli, təhqiredici sözlərdən çəkinməlidirlər, danışarkən qəlb qıran, ağır ifadələrdən istifadə etməməlidirlər. Mövzunu ümumiləşdirib şişirtməməlidirlər. Sən etdin anlamına gələn tənələrdən çəkinməlidirlər. Güzəştə getməyi bacarmalıdırlar. Səhvlərini etiraf etməyi bacarmalı və inadkarlıqdan uzaq olmalıdırlar. Kompromisə getməyi böyüklük kimi qəbul etməlidirlər. Elədikləri yaxşılıqları, xatırlatmamalıdırlar. Nə olur-olsun arada pərdə saxlamalıdırlar. Kobudluqdan, qısqanclıqdan uzaq olmalıdırlar. Səhvlərin aradan qaldirilmasında bir-birinə köməklik göstərməlidirlər. Ailədə baş vermiş xırda məsələləri unutmaq, yaddan çıxarmaq zəruridir. Münaqişə yarandıqda gərək ər-arvad bir-birinə həyat yoldaşı, övladının anası və atası kimi hörmət etsin, insanlıq ləyaqətini gözləsin,qarşısındakının mənliyini təhqir etməsin [5,səh. 568]. Ailədə müxtəlif səbəblərdən baş verən mübahisə və münaqişələri savaşa çevirməməlidirlər. Münaqişə dairəsini genişləndirməmək lazımdır. Ər-arvad problemlərini dost və tanışlarına,qohumlarına mümkün qədər danışmamalıdırlar [5,səh.569]. Münaqişələrin həllinin yeganə çıxış yolu ər-arvadın qarşılıqlı anlayış,sevgi və sayğı ilə bir-birinin səhvlərini,xətalarını və bir-birindən gözlədiklərini doğru-dürüst və dost kimi oturub danışmasıdır, bu kimi hallardan çıxış yolu axtarmasıdır.
1.L.Qurbanova. “Ailənin psixoloji problemləri və həlli yolları”. Bakı-2012. 125s. 2.Ahmet Kurucan.“Ailə həyatımız”. Bakı-2011. Xəzər nəşriyyatı. 41s. 3.Ə.Ə.Əlizadə, A.N.Abbasov. “Ailə-9”. Bakı-1989. Maarifnəşriyyatı. 197s. 4.Ahmet Kurucan. “Xoşbəxt bir ailə üçün-Həyat dərsləri”. Bakı-2011. Xəzər nəşriyyatı. 5s. 5.Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. “Psixologiya”. Bakı-2006. Çinar-çap, 568s 6. Д.Б.Шнейдер. “Семейная психология”. Екатеринбург -2006. 314s. РЕЗЮМЕ Семья это связ людей основанная на брачных и кровных родственных отношениях. В создании семье участвюх два человека-муж и жена. В созданных семьях в первый годы бывают конфликты между мужем и женой.Для этого существуют несколько причин. Среди этих причин можно выделить разногласияв мнениях, не дополнение друг-друга собственных качеств, финансовые проблемы и так далее. Молодые семьи должны постараться решить конфликты в семьи. Единственный выход в этом случае-это взаимопонимание между мужем и женой, с любовью и уважением исправление ошибок и.т.д. SUMMARY Family is the link between people based on marital and blood related. In creating a family participate two people-husband and wife. In homes built in the early years there are conflicts between husband and wife. For that reason unsettled few easy reasons.Some of these reasons can be identified differences of opinion do not complement each others on qualities, financial problems and so on.Young families should try to resolve the conflicts in the family. The only solition in this case in the mutual understanding between husband and wife, with love and respect for the correction of errors and each others. СЕМЬЯ КАК РАЗВИВАЮЩАЯ СРЕДА ДЛЯ РЕБЕНКА С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ ЗДОРОВЬЯ. БГУ, кафедра «Гендер и прикладная психология» Кулиева Джамиля Ариф к.
Ребенку для полноценного и гармонического развития личности необходимо расти в семейном окружении, в атмосфере счастья, любви и понимании. Особенно это важно для Yüklə 1,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|