AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 1,88 Mb.
|
|
POLİTOLOGİYA AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ MİLLİ TƏHLÜKƏSİZLİK KONSEPSİYASINDA GEOSİYASİ MARAQLARIN TƏMİNATI PROBLEMİ BDU-nun Politologiya və sosiologiya kafedrasının dosenti R.İ.Bədəlov, dosent X.B.Əfəndiyeva Açar sözlər: milli təhlükəsizlik, təhlükəsizlik konsepsiyası, geosiyası maraqlar, siyasi sabitlik, iqtisadi təhlükəsizlik Key words: national security, conseption of security, geopolitical interets, political stability, economical security Ключевые слова: национальная безопастность, концепция безопастности, геополитические интересы, политическая стабильность, экономическая безопасность XX əsr dünyada baş verən bir çox əsaslı dəyişikliklərlə tarixin arxivinə daxil oldu. Hegemon imperiyalardan olan SSRİ-nin dağılması ilə dünya xəritəsində yeni dövlətlər meydana çıxdı. Tarixi təcrübə göstərir ki, yeni yaranmış hər bir müstəqil dövlət ilk növbədə milli təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Azərbaycan dövləti öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra onun qarşısında duran strateji vəzifələrdən biri xalqımızın milli mənafeyinə uyğun və dünya birliyinin qəbul etdiyi normalardan irəli gələn prinsiplərə əsaslanan xarici siyasətin qurulması idi. Ölkənin xarici siyasətinin məqsədi və prinsipləri 1995-ci il 12 noyabrda qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. Konstitusiyanın 10-cu maddəsində deyilir: “Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas məqsədi milli mənafenin reallaşdırılması üçün əlverişli beynəlxalq şəraitin yaradılması və milli təhlükəsizliyin təmin edilməsidir”[1, s.2] . Hər bir milli dövlətin təhlükəsizliyi regional və qlobal təhlükəsizliklə bağlıdır. Bu baxımdan Azərbaycanın təhlükəsizliyini möhkəmləndirən əsas amillərdən biri milli təhlükəsizlik sisteminin yaradılmasıdır. Milli təhlükəsizlik sisteminin yaradılması aşağıdakı şərtlərdən irəli gəlir: -Azərbaycan zəngin enerji resurslarına, əlverişli təbii iqlimə, sərvətli torpağa malikdir; -İqtisadi inteqrasiyanın tələblərinə cavab verən daxili bazar, əmək ehtiyatları, sosial infrastruktur mövcuddur; -Əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir və s. Bunlardan əlavə, aydın dövlət siyasətinin tərtib edilməsi və iqtisadi, siyasi, sosial, hərbi, informasiya, ekoloji, elmi-texniki və s. sahələrdə milli maraqların müdafiəsi probleminə bir-birilə bağlı yanaşmalar kompleksinin səmərəli tətbiqi üçün Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik sistemi yaradılır. Milli təhlükəsizliyi təmin edən sistem dövlət tərəfindən təşkil edilmiş milli maraqları müdafiə vəzifəsi və məqsədləri ilə bağlı ölkənin qanunları çərçivəsində vahid fəaliyyət göstərən subyektlərin (dövlət orqanları, mülki təşkilatlar, vəzifəli şəxslər və adi vətəndaşlar) birliyidir [2, s.1 ]. Azərbaycan Respublikası milli təhlükəsizliyinin hüquqi əsaslarını Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, qüvvədə olan qanun və normativ aktlar, habelə Azərbaycan Respublikası tərəfindən tanınmış beynəlxalq sənədlər təşkil edir. Milli təhlükəsizlik sisteminin bütün fəaliyyət sahələrində əsas funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir:
Milli təhlükəsizlik sisteminin fəaliyyətinin idarə olunması üçün, milli təhlükəsizliyin təmin olunması üçün konkret yanaşmaların planlaşdırılması və strategiyaların hazırlanması, sistem və onun struktur hissələrinin təşkili və onların bilavasitə idarə olunması, fəaliyyətin səmərəliliyi, milli təhlükəsizlik üzrə tədbirlərin və onların nəticələrinin qiymətləndirilməsi vacibdir. Əslində milli təhlükəsizlik bütün bu sistem kimi cəmiyyətin bütün strukturunu, o cümlədən mədəni, siyasi, iqtisadi, milli dəyərlərin qorunmasını, habelə milli mənafelərin təmin olunmasını özündə birləşdirir. Bu sistemi ayrı-ayrılıqda təsəvvür etmək düzgün deyildir. Hələ 1848-ci ildə dövlətin təhlükəsizliyini xarakterizə edən transmilli Xarici İşlər Naziri L.Mart yazırdı: “Əgər üçrəngli bayraq əlimizdən alınarsa... onda məndən Fransanın yarı gücünü almış olarlar”. Digər tərəfdən İ.Q.Fixte yazırdı ki, “hətta cəmiyyətin milli əxlaq normalarına riayət etməyən, ana dilini bilməyən, milli mədəniyyət sistemini tör-töküntüyə çevirən insanlar əslində öz xalqının həyatına təhlükədir və onlar bir-birlərini qırılmış zəncirlərin qırıntıları ilə məhv edirlər. Bu qrup insanlar hakimiyyətdə olduqda isə bütöv bir xalqın həyatı təhlükəyə, məhv olmağa düçardır”. Odur ki, yuxarıda qeyd olunan səviyyəli milli təhlükəsizlik siteminin idarəsi üçün plan və əməliyyat tədbirləri tam sistemli şəkildə həyata keçirilməlidir. Sistem aşağıdakı prinsipləri əsas tutur:
Respublikamızın milli təhlükəsizlik siteminin araşdırılmasında onu təmin edən əsas subyektlər və bu subyektlərin səlahiyyətlərinin araşdırılması vacibdir. Respublikamızın milli təhlükəsizliyini təmin edən əsas subyektlər aşağıdakılardan ibarətdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti: -Azərbaycan Respublikasının Təhlükəsizlik Şurasına rəhbərlik edir; -Təhlükəsizliyi təmin edən dövlət qurumlarının fəaliyyətinə nəzarət və koordinasiya edir; -Təhlükəsizliyin təmin olunması üzrə qanunla müəyyən olunmuş səlahiyyət çərçivəsində operativ qərarlar qəbul edir.
-Şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin həyatı üçün vacib maraqların müəyyən edilməsi, daxili və xarici təhlükənin aşkarlanması; -Azərbaycan Respublikası təhlükəsizliyinin təmin olunması strategiyasının əsas prinsiplərinin işlənməsi və onun təmin olunmasının dövlət proqramının hazırlanması; -Sosial-siyasi, iqtisadi, hərbi, ekoloji və başqa fəlakətlərlə nəticələnə biləcək fövqəladə şəraitin qarşısının alınması; -Təhlükəsizliyin təmin olunması üçün icra hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinin koordinasiyası. 5. Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Dövlət Kömrük Komitəsi, Daxili Qoşunlar, Sərhəd Qoşunları və Azərbaycan Respublikası qanunlarına müvafiq qaydada yaradılmış digər silahlı qurumlar Azərbaycan Respublikasının müdafiəsi, onun müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü və sərhədlərinin toxunulmazlığının qorunması, hərbi xarakterli daxili və xarici təhlükələrə, qarşıdurma, mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizə, təbii fəlakətlər, qəzalar, təhlükəli sosial münaqişələr və s. hallarda əhalinin müdafiəsini təmin edirlər [4, s. 45-46] Bu göstərilən qurumlar içərisində Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizliyinin təmini ilə birbaşa məşğul olan əsas orqan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyidir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın ilk təhlükəsizlik təşkilatı Xalq Cumhuriyyəti dövründə yaradılmışdır. Daxili və xarici təxribatların qarşısını almaq üçün Hərbi nazirliyin nəzdində 1919-cu il yanvarın 28-də Baş Qərargahın yanında kəşfiyyat bölməsi fəaliyyətə başladı. Kəşfiyyat və əks kəşfiyyat idarəsi xarici ölkə cəsuslarını ifşa etməli, xarici dövlətlərin ölkəyə qarşı əməliyyatları haqqında informasiya toplamalı idi. 1919-cu il iyunun 19-da Dövlət Müdafiəsi Komitəsi yaradılmışdır. Müstəqillikdən sonra 1991-ci il noyabrın 1-də Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi (MTN) yaradıldı. MTN milli mənafeyi qoruyan mühüm dövlət qurumu olaraq hər bir vətəndaşın, millətin təhlükəsizliyini təmin edir, dövlət siyasətini həyata keçirir. Bu qurum dövləti, milləti sarsıtmaq istəyən qüvvələrə qarşı mübarizə aparır, sərhəddi qoruyur, qaçaqmalçılığın, təxribatın qarşısını alır. MTN-nin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
Milli təhlükəsizlikdə başlıca rol oynayan təşkilatlardan biri də Dövlət Kömrük Komitəsidir. DKK 1992-ci ilin 30 yanvarında yaradılmışdır. DKK milli təhlükəsizliyin təmin olunmasında aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir:
Kömrük Komitəsi müstəqil dövlət quruculuğunun tərkib hissəsi kimi yaradılmışdır. Milli təhlükəsizlik ərazinin, xalqın hıyat tərzinin təhlüksizliyi, idarəetmənin konstitusiya vəzifələrinin yerinə yetirilməsindən ibarətdir. Bu vəzifə strateji xarakter daşıyır və cəmiyyətin birliyinin qorunub saxlanılması, stabil inkişafı ölkənin bütövlüyünün nəzəri və praktiki konsepsiyasıdır. Milli təhlükəsizlik cəmiyyətin mənafeyinə xidmət edən sosial-iqtisadi konepsiya kimi formalaşır. Milli təhlükəsizlik konsepsiyası müəyyən dövr üçün qəbul olunur və burada milli təhlükəsizliyin əsas hədəfləri müəyyə edilir. Bu baxımdan Azərbaycanın Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasının əsas cəhətləri aşağıdakılardır:
Azərbaycan Respublikasının suverenliyinn, milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün bütün vasitələrdən: dövlət siyasətindən, diplomatiyadan, təbliğatdan, hərbi strategiyadan, kəşfiyyat və əks kəşfiyyatdan istifadə edilir. Azərbaycanın milli təhlükəsizlik konsepsiyası iki istiqamətə bölünür: 1. Siyasi startegiyada milli təhlükəsizliyin əsas məqsədi, mənafelər, maraqlar, hədəflər müəyyən edilir. 2. Taktika milli təhlükəsizliyin metodları vasitələri ilə müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsiyası Azərbaycan Respublikasının müstəqil dövlət kimi övcudluğu, özünü qoruması və tərəqqisi, milli maraqların müdafiəsinə yönəldilmiş məqsədəuyğun siyasətin əsasıdır. Milli təhlükəsizlik konsepsiyası milli təhlükəsizlik sahəsində dövlət siaysətinin formalaşması və icrası prinsiplərinin birliyini, dövlət təhlükəsizliyinin müxtəlif sahələrində müvafiq qanunvericilik bazasının yaradılmasını, doktrina, konsepsiya, dövlət və idarə proqramlarının hazırlanmasında yanaşmaların uyğunlaşdırılmasını təmin edir. Bu barədə Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Əsasnaməsində deyilir: “ Nazirlik öz fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını, Azərbaycan Respublikasının Qanunlarını, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərman və Sərəncamlarını, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarını, habelə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri, bu əsasnamənin və Nazirliyin normativ hüquqi aktlarını rəhbər tutur”. Araşdırmada göstərilir ki, Milli Təhlükəsizlik yalnız təhlükəsizlik qurumlarının yaradılması deyil, həm də ölkənin iqtisadi siteminin, siayasi mədəni ənənələrin, tarixi psixoloji yaddaşın saxlanılmasını və qorunmasını tələb edir. Azərbaycanın milli təhlükəsizlik konsepsiyasına aşağıdakılar daxildir:
Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası Azərbaycan Respublikasının milli maraqlarınə özündə əks etdirir. Azərbaycanın milli maraqları xalqın varlığı, həyatı üçün müvafiq şəraitə ehtiyacı, habelə onların formalaşması və təmin edilməsi üçün fundamental dəyərlərdir. Azərbaycan Respublikasının milli maraqları və onların üstünlüyü ölkənin daxilində və xaricində yaranan vəziyyətdən asılıdır. Azərbaycanın ən vacib maraqları aşağıdakılardır:
Ümummilli lider Heydər Əliyevin yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü minillik münasibəti ilə xalqımıza ünvanladığı münasibətdən götürdüyümüz bu fikrə nəzər yetirək: “Ölkəmiz dünyada miqyasından geostrateji əhəmiyyətə malik olan əlverişli cöğrafi mövqeyindən, zəngin təbii ehtiyatlarından və böyük potensialından istifadə edərək, Şərq və Qərb arasında körpü rolunu səmərəli surətdə həyata keçirməyə qadirdir”. Burada respublikamızın geosiyasi məqsədi və ondan irəli gələn milli maraqları aydın şəkildə ifadə olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Şərq ilə Qərb, Şimal ilə Cənub arasında körpü rolunu oynamaq üçün lazımi imkanlara malikdir. Bunu məşhur norveç tədqiqatçısı Byörn Ueqqe də bir cümlə ilə təsdiqləyir: “Azərbaycan dünyada ən böyük yol ayrıcıdır”. Fikirlərimizi yekunlaşdıraraq qeyd etmək istəyirik ki, Cənubi Qafqaz regionu çox əlverişli geosiyasi mövqeyə və zəngin ehtiyatlara malikdir. Lakin bu potensialdan səmərəli istifadə üçün Cənubi Qafqaz respublikaları əvvəlcədən aralarında, sonra isə qonşu regionlarla əməkdaşlığa açıq olmalıdır. Bunun üçün isə, əlverişli zəmin formalaşmalıdır. Əlverişli zəmin dedikdə, ölkədaxili və ölkələrarası münasibətlərdəki sabitlik, təhlükəsizlik nəzərdə tutulur. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2010, 69 s. 2. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik haqqında Qanunu. Bakı: Qanun, 2006, s.136-150 3. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası.Bakı:2007, s.1- 20//www.e-qanun.az 4. Piriyev A.M. Siyasi strategiya və milli təhlükəsizlik. Bakı: 2006, 526 s. 5. Həsənov Ə. Azərbaycan Respublkikasının milli təhlükəsizliyinin əsasları. Bakı: 2011, 450 s. PROBLEM OF GUARANTEE OF THE GEOPOLITICAL INTERESTS IN THE NATIONAL SECURITY CONCEPTION OF THE AZERBAIJAN REPUBLIC Summary
Bases of the national sеcurity system of the Azerbaijan Republic and problems of the guarantee this system have been investigated in the article. Political stability problem of the country and bases of the principles of the protecting of the geopolitical interests are been investigation in the national security conception of the Azerbaijan Republic. ПРОБЛЕМА ОБЕСПИЧЕНИЯ ГЕОПОЛИТИЧЕСКИХ ИНТЕРЕСОВ В КОНЦЕПЦИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ БЕЗАПОСНОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Резюме
В статье рассматриваюстя основы национального система Азербайджанского Республики и обеспечения этой системы. Анализируюся проблемы обеспечения геополитических интересов и полтической стабильност страны в рамках Концепции Национальной Безопасности Азербайджанской Республики. AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİNİN QLOBALLAŞMADA İŞTİRAKI Şahbazova Xumar Xalid qızı BDU-nun III kurs magistrantı Açar sözlər: qloballaşma, mədəniyyət, millət, xalq, mədəni dəyərlər, ənənə. Ключевые слова: глобализация, культура, нация, народ, культурные ценности, традиция. Key words: globalization, culture, nation, people, cultural values, tradition. Qloballaşma prosesində mədəniyyətlərin unifikasiyası danılmazdır. Planetimizdə tədricən ümumi sivil həyat tərzinin təkamülü gedir. Qloballaşma və mədəniyyətlərin unifikasiyasına cavab olaraq millətçilik, etnik vətənpərvərlik canlanır [1, səh. 422]. Qloballaşmanın mədəni tərəfi bir-birindən fərqli, hətta biri digəri ilə ziddiyyət təşkil edən iki fərqli nəticəyə gedib söykənir: a) Birinci nəticə “mikromilliyətçilik” şəklində ortaya çıxmışdır. Son nümunəsini Yuqoslaviya hadisəsində gördüyümüz, “mikromilliyətçilik” milli dövlətin sərhədlərini aşan və onu daha kiçik parçalar halında qəbul edən bir sistemə sahibdir. b) Qloballaşmanın mədəni tərəfinin ikinci nəticəsi, xüsusilə istehlakçı davranışına təsir edərək, dünyada bir mədəniyyətliliyə şərait yaratmasıdır. Bununla bərabər hər bir xalqa öz mədəniyyətini təbliğ etməyə şərait yaradır. Qloballaşmanın güclənməsi dünya miqyasında qlobal cinayətlərin, qlobal mənəvi aşınmaların getməsi üçün də şərait yaradır. Narkomaniya, beynəlxalq miqyasda mütəşəkkil cinayətkarlığın həyata keçirilməsi, böyük mafiyaların, beynəlxalq terrorun hərəkətə gəlməsi buna misal ola bilər. Bütün bunların hamısı qloballaşma məsələsinin birmənalı hadisə olmadığını göstərir. Mədəniyyətin qloballaşması geniş mənada dünya iqtisadiyyatının və informasiya texnologiyalarının inkişafının nəticəsi olaraq xalqların dünya dövlətləri sisteminə inteqrasiyasını, onlar arasında mədəni əlaqələrin inkişafını və qarşılıqlı mədəni təsirini nəzərdə tutur. Mədəniyyətin qloballaşması dünya mədəni dəyərlərinin sintezini və yeni formada təşəkkülünü ehtiva edir. Müasir dünyamızda xalqlar arasında mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi, onların ünsiyyəti və qarşılıqlı şəkildə bir-birini dərk etməsi həmin xalqların yaxınlaşmasını şərtləndirir. Lakin belə yaxınlaşma heç də təsirsiz ötmür. Bu, azsaylı xalqların özünəməxsusluğunun böyük xalqların mədəniyyətinin təsiri altında unudulmasına, mədəni eyniliyin yer almasına şərait yaradır. Dünya əlaqələrinin qloballaşması bizim iradəmizdən asılı olmayaraq inkişaf edən bir prosesdir. Buna qarşı etiraz etmək demək olar ki, mümkünsüzdür. Lakin vahid iqtisadi mədəniyyətin formalaşması prosesi öz-özlüyündə bir çox xalqlarda mədəni özünəməxsusluğun qismən və ya tam itirilməsinə real təhlükələr yaradır. Beləliklə, qloballaşma neqativ və pozitiv tərəflərə malikdir. Qloballaşmanın neqativ tərəfi mədəni özünəməxsusluğun qismən və ya tam itirilməsi təhlükəsi ilə bağlıdır. Qloballaşmanın pozitiv tərəfi isə xalqların dünya sisteminə inteqrasiya olunması prosesinin sürətləndirilməsi, başqa xalqlarla mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi və insanların miqrasiyası ilə bağlıdır. Qloballaşma siyasi və fəlsəfi kateqoriya olaraq insan amili ilə məntiqi bağlılığa malikdir. Ətraf aləmdə baş verən istənilən hadisə insan tərəfindən qəbul edilmək üçün onun şüurunun süzgəcindən keçir. İnsan şüurunda baş verən dəyişikliklər ilk növbədə onun həyatının məqsədi və dəyəri ilə bağlıdır. Mənalı ömür sürmək, sağlam fiziki və psixi aləmdə yaşamaq daim insanın arzusu olmuşdur. Bu arzuya çatmaq üçün yeni maddi və mənəvi dəyərlərin təcəssümü kimi qloballaşmanın tələblərinə cavab verən mədəniyyətin mənimsənilməsi və bu dəyərlərə əsaslanan dünyagörüşün ifadə edilməsi şərt kimi irəli sürüldükdə, şübhəsiz ki, bəşər övladı bu şərtləri qəbul etməyə üstünlük verəcəkdir. Qloballaşma yeni dünya nizamını və dünyanın yeni mənzərəsini formalaşdırdığından onun mədəni dəyərləri də bu mənzərənin tələblərinə cavab verməyə hazır olmalıdır. Bu gün cəmiyyətimizin inkişafının müasir mərhələsində sosial-mədəni şüurun inkişafına təsir edən amillərdən biri də qloballaşma ilə bağlıdır. Belə qloballaşmanın başlıca problemlərindən biri etnomədəniyyətlə "qloballaşma mədəniyyəti" arasında qarşılıqlı əlaqələrin qurulması sərhədləri, onların bir-birinə təsirinin hüdudları ilə bağlı konkret meyarların və doktrinaların olmamasıdır. Beləliklə, qloballaşmaqda olan dünyada baş verən dəyişikliklər onun mədəni dəyərlərindən yan keçə bilməz. Yeni mədəni dəyərlər yeni məna ifadə etdiyindən və dünyanın yeniləşməkdə olan mənzərəsinə təsir etdiyindən bu dəyərlərin daşıyıcısı olan insan yeni nöqteyi-nəzərdən öyrənilməli və onun davranışının ümumi çərçivəsi müəyyən edilməlidir. Lakin artıq dünyada gedən proseslərdən də göründüyü kimi bəzi xalqlar öz mənəvi silahlarını asanlıqla yerə qoymurlar və bu prosesin də sakit keçəcəyinə ümid bəsləmək sadəlövhlük olardı. Mədəniyyətin inkişafı həm də ölkədə gedən digər siyasi, iqtisadi proseslərin inkişafı ilə sıx bağlıdır. Qloballaşma ölkədə gedən bütün proseslərə nüfuz etmədikcə ayrıca mədəniyyətin inkişafından da danışmaq olduqca yersizdir. Qloballaşma prosesinin dünya siyasi xəritəsinə töhfəsi sayıla biləcək Azərbaycan dövlətinin qarşısında duran ən böyük vəzifələrdən biri də öz mədəni genefondunu yenidən nəzərdən keçirmək, saf-çürük etmək, daha keçərli olan yeni dəyərlər sistemini formalaşdırmaqdır. Müstəqil Azərbaycanın keçərli mədəniyyətini, dəyərlərini formalaşdırmaq üçün ilk öncə dərin hüquqi və infrastruktur islahatlara ehtiyacı var. Qloballaşmanın və çağdaş dünyanın tələbləri ilə səsləşən yeni Mədəniyyət Konsepsiyası qəbul olunmalıdır; çoxdilli elektron kitabxanaların, şəbəkələrin qurulmasına böyük vəsait ayrılmalıdır; nəşriyyatlar haqqında qanun müasir standartlara uyğun yenidən işlənməlidir; dövlət və yaradıcı qurumlar arasında münasibətlər liberallaşmalı, yaradıcı enerji stimullaşdırılmalıdır. Təhsil haqqında qanunun ən yüksək səviyyədə icrasına nail olunmalıdır. Elmin, təhsilin, mədəni layihələrin büdcədə payını artırmaq, onların inkişafında dövlətin rolunu minimuma endirmək lazımdır. Liberallaşma bütün müstəvilərə nüfüz etməlidir [2, səh. 109]. Qloballaşma prosesi Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, mədəni həyatına, milli-mənəvi dəyərlərinə və mənəvi-əxlaqi meyarlarına da təsir göstərir. Qloballaşma ayrı-ayrı mədəniyyətləri və milli ənənələri, ideyaları, milli-mənəvi dəyərləri ümumdünya sistemi daxilinə qataraq sivilzasiyaların dialoqu üçün də şərait yaradır. Belə dialoq zamanı qarşılıqlı anlaşma və ümumbəşəri əsaslar axtarışı konsensus, ayrı-ayrı mədəniyyətlərlə, ənənələrlə və dəyərlər sistemi ilə rastlaşarkən, onları inkar etmədən öz ənənələri və mədəniyyətinə, sadiq qalaraq başqa dəyərlərə hörmət etmək və anlaşmaq bacarığı tələb olunur. Qloballaşmanın sürətli axarına düşən Azərbaycan bu prosesdən ümumbəşəri dəyərləri əxz etsə də, özünün tarixi-mədəni keçmişindən gələn milli-mənəvi dəyərlər sistemini və ənənələrini də qorumağa çalışır. Müstəqillik və dünyaya inteqrasiya şəraitində respublikamız Qərb və Şərq dəyərlərinin sintezini özündə ehtiva edir. Demokratikləşmə, hüquqi dövlət quruculuğu, vətəndaş cəmiyyəti və vətəndaş mədəniyyətini formalaşdıran Azərbaycan tarixən qazandığı və yaratdığı milli-mənəvi ənənələri, spesifik xüsusiyyətləri yeniləşmə ilə sıx uzlaşdırır. Azərbaycanlıların milli-mənəvi özünəməxsusluğu və mənəviyyatı onları dünya xalqlarından ayırmır, əksinə, onlarla birləşməkdə, inkişaf etməkdə əsas amillərdən biri olur. Özünəməxsusluğu saxlamaq naminə qapalı cəmiyyət olmaq, inkişafdan geri qalmaq, ümumdünya prosesindən təcrid olunmaq, demokratiya və ya totalitarizm, avtoritar etika və ya humanist etika dilemması qarşısında qalmaq deməkdir. Milli özünütəcrid, millilik və qloballaşma arasında mübarizə gedir. Qloballaşma ümumbəşəri dəyərlərlə yanaşı, milli kimliyi müəyyən edən milli-mənəvi dəyərlərə sirayət etdikdə ənənəviçilik-mühafizəkarlıq və ya müasirlik problemi üzə çıxır. Millətin milli varlığını müəyyən edən, keçmişindən indiyə və gələcəyə, onun tərəqqisinə xidmət edən dəyərlər, meyarlar qorunub saxlanmalı, milli şüur prizmasından keçərək, müasirliklə uzlaşdırılmalıdır. Qloballaşma sivilizasiyaya da təsir edərək onu dəyişdirir, yeni ideyalar gətirir, köhnə ideyaları həyatdan və yaddaşdan silir. Hər bir dövlət öz ərazisində məskunlaşmış insanların əsrlər boyu yaratdıqları qayda-qanunlar və milli-mənəvi dəyərlərlə yaşayır. Bu dövlətin, onun cəmiyyətinin, tarixinin, adət-ənənələri və dininin yaşarlığı həmin insanların baxışlarından, ideyalarından və atdıqları addımlardan asılıdır. Qloballaşma prosesinin özü ilə xeyir və yaxud şər gətirməsi barədə suala birmənalı cavab olmasa da, bir məsələ aydındır ki, əgər dövləti ənənəvi milli dəyərləri modernist dəyərlərlə birləşdirməyə qadir olmayan adamlar idarə edirsə, əgər dövlət öz inkişafının perspektivlərini aydın görə bilmirsə, o zaman qloballaşma o ölkəni uğursuz transformasiya edir. Qloballaşma istər-istəməz milli-mənəvi dəyərlərə, mentalitetlə, dinlə bağlı məsələlərə mənfi təsir göstərəcək. Kənardan gələn təsirlər missioner təsir də ola bilər. Din və dövlət, mənəviyyat səviyyəsində duyulacaq bu missioner təsirlərdən xalqı, milləti qorumalıyıq. Qloballaşmanın dərəcəsindən asılı olmayaraq, biz öz kökümüzə bağlılığımızı itirməməliyik. Çünki kökündən qopandan sonra o qloballaşmanın gətirdiyi xeyirin daha böyük fəsadı olacaq. Mənəviyyatından, dinindən, imanından qopmamaq şərti ilə qloballaşmaq lazımdır. Qloballaşma və inteqrasiya prosesləri məhz texnoloji istiqamətlər üzrə getməlidir. Mədəniyyət və mənəviyyat məsələlərində mümkün qədər mühafizəkar olmaq lazımdır. Dövlətlər arasında iqtisadi əlaqələrin inkişafının qloballaşması və tədricən vahid dünya iqtisadi məkanının formalaşması dünya dövlətləri sistemində yaşayan xalqların mədəniyyətlərinin, mədəni düşüncələrinin və davranışlarının bu reallığın tələblərinə uyğun olaraq formalaşması zərurətini yaratmışdır. Lakin bu formalaşma prosesi digər xarici mədəni dəyərlərin kortəbii şəkildə mənimsənilməsindən ibarət olmayıb, öz etno-mədəniyyətinin başqa mədəniyyət nümayəndələrinə təbliğ edilməsini və mədəni dəyərlərin qarşılıqlı mübadiləsini tələb edir. Şübhəsiz, mədəni dəyərlərin qarşılıqlı mübadiləsinin və sintezinin ana xəttini bəşəriyyətin çiçəklənməsinə, onun düzgün və ədalətli inkişafına xidmət edən vahid dünya mədəniyyətini formalaşdırmaq, sosial-mədəni münasi-bətlərin harmonik inkişafına nail olmaq təşkil etməlidir [3, səh. 105]. Akademik Ramiz Mehdiyev qloballaşmanın milli ideologiyaya təsiri haqqında yazmışdır: “Azərbaycan Avropa və Asiyanın qovuşuğunda yerləşən ölkədir, deməli, millətin sivilizasiya siması iki amilin təsiri altında formalaşır: Şərq təməli və Qərb təsiri. Ona görə də sərhədlərlə, coğrafi vəziyyət, əhali və sairə ilə şərtlənən “coğrafi terminizm” qanunu millətin və dövlətin təfəkkürünü və dünya meydanında davranış tərzini formalaşdırır. Bütün bunlar birlikdə millətin vahid simasını, yəni məhz elə bir sosial-mədəni məkanı və siyasi quruluşu yaradır ki, bu, millətin və dövlətin yaşaya bilməsini və sabit gələcəyini təmin edir [4, səh. 66]. Ona görə də əgər milli inkişaf ideologiyasının əsası kimi “azərbaycançılığ”ın mahiyyətini təhlil etsək, deyə bilərik ki, bu mənada, o, tranzitar cəmiyyətə, keçid dövrünün iqtisadi sisteminə, formalaşmaqda olan vətəndaş cəmiyyətinə malik və Ermənistanla müharibə vəziyyətində olan ölkə kimi Azərbaycan üçün daha münasibdir. Belə vəziyyətdə “azərbaycançılıq” “milli ideyanın” əsas forması kimi təsəvvür edilir və ona inteqrativ ideya kimi yanaşmaq lazımdır. Qloballaşma milli-mənəvi dəyərlərin məzmununa müasir, modernist ümumbəşəri ruh verir. Azərbaycanda milli ideologiyanın, azərbaycançılığın, onun ayrılmaz tərkib hissesi olan milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanması, mənimsənilməsi və inkişaf etdirilməsində Ulu Öndər Heydər Əliyevin əvəzsiz rolu olmuşdur. Heydər Əliyev nəinki milli köklərə və ənənələrə qayıtmağa üstünlük verdi, eyni zamanda, bunu tarixi kəsilməzliyə əməl etməklə, hətta sosializmdən qalan dəyərlərə də qayğı və diqqətlə yanaşmaqla həyata keçirdi. O, bütün sahələrdə ümumbəşəri və milli dəyərlərin vəhdətini başlıca cəhət hesab edirdi. Ulu Öndər milli ideologiyanın komponentlərindən biri kimi dəyərləndirdiyi milli-mənəvi dəyərlərin üç tərkib hissəyə malik olduğunu göstərirdi: dil, din, adət-ənənə və bunların şüur müstəvisində proyeksiyası olan milli mentalitet. Ulu Öndər Heydər Əliyev bütün dünya azərbaycanlılarını birləşdirən əsas amilin azərbaycançılıqla vəhdətdə olan milli-mənəvi dəyərlər olduğunu dönə-dönə qeyd edirdi: “Bizim hamımızı birləşdirən həmrəy edən azərbaycançılıq ideyasıdır, azərbaycançılıqdır.” Beləliklə, milli-mənəvi dəyərlər azərbaycançılığın ayrılmaz tərkib hissəsi olub, xalqımızın əsrlər boyu yaratdığı dili, dini, adət-ənənələri, yüksək mənəviyyatı, mərdliyi, əzmkarlığı, sözübütövlüyü, vətənpərvərliyi, qonaqpərvərliyi, səxavətliliyi, həya və isməti, hörmət və ehtiramı, xalqın milli psixologiyasını, milli xarakter və milli-mədəni dəyərlərini özündə cəmləşdirmişdir. Azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasına təsir edən milli-mənəvi dəyərlərimiz dünya xalqlarının yaratdığı ümumbəşəri dəyərlərlə bağlı milli-mənəvi və əxlaqi keyfiyyətlərdir. Milli-mənəvi dəyərlər nəsillərin irsi sərvəti, tarixilik və müasirliyin vəhdəti olub bu günə gəlib çatıb və indiki qloballaşma şəraitində transformasiya ilə uzlaşaraq, gələcək nəsillərin də mənəvi sərvətinə çevriləcəkdir.
Resume
The article says about the unification of cultures in the globalization process, integration of nations and development of cultural relations between them, negative and positive aspects of the globalization of culture, the impact of globalization process on the Azerbaijani culture, as well as preservation of the national ideology and national-moral values in Azerbaijan. Резюме Темой статьи является унификация культур в процессе глобализации, интеграция народов и развитие культурных отношений между ними, позитивные и негативные аспекты глобализации культуры, воздействие глобализации на культуру Азербайджана, а также сохранение национальной идеологии и национальных культурных ценностей в Азербайджане. СИСТЕМА ПРОТИВОДЕЙСТВИЯ ТЕРРОРИЗМУ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ Земфира Ахмедова д.ф.п.ф., доцент БГУ
Конец ХХ – начало XXI вв. – это период серьезных изменений терроризма как общественно опасного социально-политического явления, роста его угроз для безопасности современного мира. Под прямым или опосредованным влиянием различных по характеру социальных противоречий и конфликтов разного уровня терроризм трансформируется как по своему внутреннему содержанию и формам, так и по его взаимосвязям с другими деструктивными явлениями современности. Происходящие изменения терроризма порождают встречный процесс со стороны мирового сообщества и отдельных государств по совершенствованию механизмов борьбы с данной угрозой человечеству. Однако, несмотря на целый ряд, принятых Советом Безопасности ООН мер по проблемам борьбы с международным терроризмом и предпринимаемые многими государствами антитеррористические меры в целом этот процесс еще не привел к созданию адекватной террористическим угрозам системы антитеррора [1, с.95].
Наступило время рассматривать терроризм не как сугубо криминальное явление, а как многогранный социально-политический феномен, борьба с которым требует многофункционального подхода. Научный анализ объектов и методов терроризма, проведенный за последние годы, убедительно свидетельствует о тесной взаимосвязи различных насильственных посягательств на конституционный строй, использующих в своей тактике террористические методы. Таким образом, актуально рассматривать политический терроризм, в контексте проявлений политического экстремизма, который посягая на различные стороны внутренней и внешней безопасности страны, в первую очередь угрожает, национальной безопасности Азербайджана. Поэтому, как было отмечено Президентом АР «борьба с терроризмом и экстремизмом – это борьба за сохранение азербайджанской государственности» [2; s.132]. Проявление указанных тенденций требует выработки общего концептуального решения по вопросу государственной стратегии противодействия терроризму и вообще экстремизму. Терроризм становится долговременным фактором, негативно влияющим на развитие общественных отношений и в Азербайджане. Поэтому опасность угроз, связанная с деятельностью террористических организаций, в ближайшее время не только сохранится, но скорее всего еще более усилится. В перспективе в случае ослабления противодействия террористам существует опасность их объединения с целью дальнейшей дестабилизации ситуации в кризисных регионах. Поэтому необходимо в борьбе с терроризмом опираться на мировой опыт по использованию войск для борьбы с ним. Современная ситуация в области борьбы с терроризмом в Азербайджане и ее прогноз актуализируют проблему завершения формирования единой государственной системы противодействия терроризму и в нашей стране. Целый ряд важных элементов общегосударственной системы борьбы с терроризмом в Азербайджане начал складываться уже в 90-е годы. Этот процесс включал в себя: создание механизмов руководства антитеррористической деятельностью на федеральном уровне, формирование органов координации субъектов антитеррористической деятельности, выработку основных форм участия органов исполнительной власти в борьбе с терроризмом и др. Однако в современных условиях принятых ранее мер для противодействия терроризму недостаточно – они носили в ряде случаев непоследовательный характер, не в достаточной степени отражали необходимость учета изменений в самой системе терроризма. Завершение процесса формирования в Азербайджане единой государственной системы противодействия терроризму должно предусматривать последовательное проведение в жизнь системного подхода и в связи с этим учитывать следующие факторы: сложный характер терроризма, представляющего собой единство основных его составляющих – идеологии, организации и собственно насильственной стороны данного явления; все более усложняющийся комплекс форм, методов и средств насильственного воздействия на современные объекты терроризма – физического, химического, биологического, радиоактивного и др.; растущие масштабы терроризма с точки зрения географии распространения деятельности террористических организаций, совершения ими террористических акций; приспособление организации и тактики терроризма к задачам осуществления террористического воздействия на различные по своей природе и общественному назначению объекты; реальная и потенциальная возможность нанесения террористическими структурами существенного ущерба их политическим противникам в различных сферах общественной жизни; активное развитие внешних связей терроризма как общественно-политического явления с другими видами антиобщественной деятельности, представляющими угрозу международной и национальной безопасности, и другие. Борьба с терроризмом вышла на новый уровень после событий 11 сентября, которые, по сути, изменили ситуацию в мире. Мировое сообщество содрогнулось от чудовищных преступлений террористов. Угрозы и вызовы международного терроризма приобрели зловещие для человечества очертания и диктуют настоятельную необходимость сообща противодействовать их стремительному нарастанию. Гасанов А.М отмечает, что после террористического акта, совершенного в США в сентябре 2001 года, в мире стала формироваться антитеррористическая коалиция. Азербайджан оказался одним из первых государств, осудивших терроризм и активно включившихся в борьбу против него. В настоящее время военный контингент Азербайджана, участвуя в составе международных миротворческих сил в Косово, Афганистане и Ираке, демонстрирует солидарность и принципиальную позицию нашей республики в борьбе с терроризмом. Наряду с этим, доводя до мировой общественности с высокой трибуны ООН, Совета Европы и других организаций правду о тяжелом уроне, который понесли от армянского терроризма наша страна и безопасность в регионе, руководство Азербайджана неоднократно заявляло о готовности Азербайджанского государства к международному сотрудничеству в борьбе с любыми проявлениями терроризма [3, с.215]. Безусловно, терроризм, как одна из наиболее актуальных на сегодняшний день проблем, также была отражена в Концепции Национальной Безопасности Азербайджанской Республики. Согласно статье 3.4 отмечено, что близость к регионам, в которых существуют проблемы размещения основных террористических групп и распространения оружия массового уничтожения, создаёт потенциальную угрозу для страны. Данная угроза отяжеляется возможностью получения оружия массового уничтожения и технологий их производства в террористических целях. Законодательство Азербайджанской Республики по вопросам борьбы с терроризмом приведено в соответствие с международно-правовыми документами, и ведётся дальнейшая работа по его совершенствованию. Важнейшим внутригосударственным нормативно-правовым актом в этой области является Закон Азербайджанской Республики «О борьбе с терроризмом» от 18 июня 1999 года. Указ о применении закона был издан 30 августа 1999 года. Закон «О борьбе с терроризмом» определяет правовые и организационные основы борьбы с терроризмом в Азербайджанской Республике, координирует деятельность государственных органов, осуществляющих борьбу с терроризмом, а также обязанности этих органов и граждан. В статье 1 данного закона содержатся основные определения таких понятий как терроризм, террорист, террористическая группа, борьба с терроризмом, террористическая деятельность. В статье 4 Закона «О борьбе с терроризмом» определяются основные принципы борьбы с терроризмом: обеспечение законности; неизбежность наказания, предусмотренного законодательством Азербайджанской Республики за осуществление террористической деятельности; координация открытых и скрытых методов в борьбе с терроризмом; комплексное использование правовых, политических, социально-экономических и организационно-профилактических мер; преимущество защиты прав лиц, подвергшихся опасности в результате террористической деятельности; самостоятельность в управлении силами, привлечёнными к проводимым против терроризма операциям; минимальная гласность в объявлении личного состава, участвующего в осуществлении проводимых против терроризма операций, в том числе технических способов и тактики, используемых в этих целях. В соответствии со статьёй 6 Закона государственные и местные органы самоуправления, независимо от формы собственности организации, общественные объединения, должностные лица и граждане обязаны помогать государственным органам, ведущим борьбу с терроризмом. Помощь может проявляться в передаче сведений и сообщений, могущих содействовать выявлению и предотвращению терроризма, а также сведению к минимуму ущерба, который может быть нанесён в результате этой деятельности. Начиная с 1996 года, борьба против международного терроризма ещё более интенсифицирована, в частности: была усилена оперативно-физическая охрана границ Азербайджана; осуществляются соответствующие меры в области прекращения незаконных потоков в Азербайджан иностранных лиц, депортация в течение определённого времени незаконным путём обосновавшихся лиц; усилен контроль над строгим соблюдением положений паспортного и регистрационного режимов, а также контроль за временно или постоянно находящимися в Азербайджане иностранными лицами; на пограничных пунктах усилен контрольно-пропускной режим. Следует отметить, что Азербайджанская Республика на двусторонней основе активно сотрудничает со многими государствами по борьбе с международным терроризмом. На региональном уровне Азербайджанская Республика принимает участие в работе Антитеррористического центра государств-участников Содружества Независимых Государств в информационно-аналитической области. Тесное сотрудничество налажено между правоохранительными органами государств ГУУАМ. Азербайджан также продолжает активно сотрудничать с международными организациями в сфере борьбы с терроризмом (различные структуры ООН, Совет Европы, ОБСЕ, СНГ, ОЧЭС и др.) Руководство Азербайджана осознает, что правовое обеспечение является органичным элементом деятельности государства. В связи с этим отметим, что Азербайджан присоединился к 12 международно-правовым документам ООН в области борьбы с терроризмом. Среди них Конвенция о борьбе с незаконным захватом воздушных судов 1970 года, Конвенция о борьбе с незаконными актами, направленными против безопасности гражданской авиации 1971 года, Конвенция о предотвращении и наказании преступлений против лиц, пользующихся международной защитой, в том числе дипломатических агентов 1973 года, Международная Конвенция о борьбе с захватом заложников 1979 года, Международная Конвенция о борьбе с бомбовым терроризмом 1997 года и другие. Азербайджанская Республика также подписала 10 Европейских документов в области противодействия терроризму, пять из которых уже ратифицированы, а в отношении остальных осуществляются внутригосударственные ратификационные процедур. Следует также указать, что начиная с 1995 года между Министерством национальной безопасности Азербайджанской Республики и зарубежными партнёрами, были подписаны четырнадцать двусторонних протокола и два меморандума о сотрудничестве в области борьбы с терроризмом и другими проявлениями организованной преступности. Вместе с тем, борьба с терроризмом в Азербайджанской Республике не ограничивается лишь принятием нормативно-правовых актов, но также предусматривает осуществление соответствующих организационных и практических мер. В мае 2002 года был издан Указ Президента Азербайджанской Республики «О плане мероприятий по обеспечению выполнения резолюций Совета Безопасности ООН №1368 от 12 сентября 2001 года, №1373 от 28 сентября 2001 года и №1377 от 12 ноября 2001 года». Этим указом были даны поручения соответствующим исполнительным органам по осуществлению мероприятий против терроризма и финансирования террористической деятельности, блокированию средств и других финансовых активов или экономических ресурсов физических и юридических лиц, которые совершают или пытаются совершить террористические акты. Правоохранительные органы Азербайджанской Республики предпринимают все необходимые меры для установления, ареста и привлечения к суду лиц, виновных в организации, финансировании, поддержке и совершении актов международного терроризма. Литература
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASINDA TERROTIZMƏ QARŞI MÜBARIZƏ SISTEMI Xülasə Z.Ə.Əhmədova Müasir dünyanın qarşılaşdığı əsas və təhlükəli problemlərindən biri terrorizmdir. Digər ölkələr kimi, AR da terrorizmə qarşı mübarizədə iştirak edir. Məqalədə AR terrorizmə qarşı mübarizəyə qoşulmağından, onu dəf etmək üçün yaratdığı mübarizə sistemindən bəhs edir. SYSTEM FOR COUNTERACTING TERRORISM IN AZERBAIJAN REPUBLIC Summary Z.A.Ahmedova Terrorism is one of the main and the most dangerous challenges facing the modern world. Like other states, the Republic of Azerbaijan also participates in the fight against terrorism. The article talks about the inclusion of the Republic of Azerbaijan in anti-terrorist activities, and establishing a system of combat, aimed at their elimination. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ MILLI TƏHLÜKƏSIZLIYININ TƏMIN EDIMƏSINDƏ LIBERAL-KONSERVATIZMIN ROLU Əliyeva Ülviyyə Saleh qızı BDU-nun II kurs magistrantı Açar sözlər: milli təhlükəsizlik, sosial sabitlik, mühafizəkarlıq, liberalizm Ключевые слова: национальная безопасность, социальная стабильность, консерватизм, либерализм Key words: national security, social stability, conservatism, liberalism. Yeni inkişaf yoluna qədəm qoyan Azərbaycanda tam olaraq müəyyən olunmuş ideoloji xəttin olması dövlət və cəmiyyət olaraq Azərbaycanın zamanın sınağından uğurla keçməsi üçün təməl prinsiplərdən birini və ən əsasını təşkil edir. Çünki, öz tarixinin və mədəniyyətinin əhəmiyyətini dərk etməyən millət inkişaf yolu ilə irəliləməyə hazır deyildir. Çox ziddiyyətli, lakin Rusiyada populyar olan “Rusiya layihəsi” kitabının müəllifləri haqlı olaraq deyirlər: “Planeti içərisinə müxtəlif rəngli və müxtəlif həcmli, yüksək təzyiq altında üfürülmüş şarlarla dolu otaqla müqayisə etmək olar. Bu şarların hər biri öz yerini tutur və eyni zamanda, o biriləri saxlayır. Şarlardan birində təzyiq düşən kimi, qonşu şarlar onu əzməyə başlayır. Təzyiqi müəyyən edən nə iqtisadiyyatdır, nə də ordu, təzyiqi mənəvi dəyərlərin olması müəyyən edir. İstehlakçı sivilizasiya şarları biz kimi deşir. Vəziyyət belə davam etsə, günlərin birində otaq boşalacaqdır. Rəngbərəng şarlar rəngbərəng əski parçaları kimi döşəmədə yığılıb qalacaqdır”. Bəşər tarixində belə vəziyyətlər, əslində, dünyanın bütün ölkələrində baş vermişdir. Ancaq milli mənafeləri həmişə yalnız milli universal dəyərlərin üstün roluna əsaslanan yeni, modernist ideologiya müdafiə etmişdir: məsələn, XVI əsrdə İngiltərədə puritanlığın yayılmasına, XVIII əsrdə Avropada Fransa inqilabının doğurduğu nəticələrə cavab olaraq, XX əsrdə Sovet İttifaqından olan təhlükə ABŞ-da öz milli üstünlüklərini qorumaq üçün mühafizəkarları liberal dəyərlərin və təsisatların müdafiəçilərinə, liberalları isə klassik liberalizmin ifadəçilərinə çevirəndə belə olmuşdur. Səmərəli modernləşmə cəmiyyətin tədricən, ancaq məqsədyönlü şəkildə liberallaşmasını, insanların bir-birilə və dövlətlə qarşılıqlı əlaqənin yeni qaydalarını qəbul etməsini tələb edir. Əsas olaraq nəzərə alınmalıdır ki, millətin həyatının təbiət və tarix tərəfindən müəyyənləşdirilmiş sosial-mədəni, dini-etik əsaslarından imtina edilərsə, modernləşmə uğurla həyata keçirilə bilməz. Fərdin cəmiyyətdən fərqləndirilməsindən, onun özünüinkişafı və özünütəsdiqi üçün imkanlar yaradılmasından ibarət olan fərdiləşmə modernləşmənin ilk fərqləndirici xüsusiyyəti və hərəkətverici qüvvəsidir. Bununla yanaşı, diqqət yetirmək lazımdır ki, həddən artıq fərdiləşmə həmrəyliyi, əxlaqı inkar edir, hər cür sosiallığın dağılmasına doğru aparır. Ona görə də, təsadüfi deyil ki, 1789-cu il Fransanın İnsan və Vətəndaş Hüquqları Bəyannaməsində göstərilmişdir: “Azadlıq başqasına ziyan vurmayan hər şeyi etmək imkanının olmasındadır... Qanunun cəmiyyətə zərər gətirən hərəkətləri qadağan etmək ixtiyarı var” [2.səh 103]. Bundan iki yüz il sonra isə britaniyalı mütəfəkkir Karl Popper yazmışdır: “dövlətin müdafiə etməli olduğu azadlığı təhlükəyə məruz qoymadan, vətəndaşlara verilə biləcək azadlığın dərəcəsini ciddi müəyyənləşdirmək asan deyildir. Bununla yanaşı, bizim təcrübəmiz (yəni demokratik dövlətlərin mövcudluğu) göstərir ki, bunun dərəcəsini təxminən müəyyənləşdirmək olar. Həqiqətən demokratik qanunvericiliyin vəzifəsi də məhz bunu etməkdədir... Azadlığın harada bitdiyini və cinayətin harada başlandığını söyləməyin çətin olması barədə fikrə etiraza bir xuliqan haqqında məlum əhvalat prinsipcə cavab verir. Həmin xuliqan iddia edirdi ki, azad vətəndaş olaraq o, öz yumruğunu istənilən istiqamətdə işə sala bilər. Hakim bunun cavabında müdrikcəsinə demişdir: Sizin yumruğunuzun hərəkətlərinin azadlığı qonşunuzun burnunun vəziyyəti ilə məhdudlaşdırılıb”. Hər bir şəxsə fərqlənməyə, təşəbbüskarlıq və işgüzarlıq göstərməyə icazə verməklə, cəmiyyət iqtisadiyyatda və siyasi sistemdə islahatlar aparmaq imkanı qazanır. Bu modernləşmənin ikinci mühüm xüsusiyyətidir. Cəmiyyət liberalizm dəyərlərini elə şərh edir ki, onlar bir tərəfdən, öz konkret mahiyyətini itirməsin, digər tərəfdən isə, milli tarixin və mədəniyyətin özünəməxsusluğunu dağıtmasın. Nəticədə, liberalizm təcrübəsinin sintezi baş verir ki, bu da azad şəxsiyyətin Azərbaycan xalqının sosiomədəni irsi ilə həyatın bütün sahələrində səmərəli fəaliyyətinin nümunələrini üzə çıxarır. Ənənəvi sivilizasiyanı qoruyub saxlamaq səyləri milli inkişafda mühafizəkar meyllərin güclənməsini şərtləndirir. Ölkədə sosial-iqtisadi vəziyyəti kökündən yaxşılaşdırmaq zərurəti insan, cəmiyyət və dövlət arasında qarşılıqlı münasibətlərin keyfiyyətcə dəyişdirilməsini tələb edir. Bütün bu ziddiyyətli tələbləri bir yerdə birləşdirməyə, Azərbaycanın yaşadığı keçid mərhələsində bu və ya digər ideoloji konstruksiyanın məqbulluğu barədə daha kəskin diskussiya konservatizm və liberalizmin milli şəraitimizdə konvergensiyası ətrafında gedə bilər. Öz transformasiyasının indiki mərhələsində cəmiyyətimiz dəqiq göstərilmiş yeganə bir xəttlə inkişaf edə, hansısa monolit, konkret ideoloji sistemin prinsiplərinə əməl edə bilməz. Odur ki, liberal və konservativ ideyaların birləşməsi, konservativ liberalizm və ya liberal konservatizm ideologiyasından müasir milli siyasətin əsasları kimi istifadə etməsi Azərbaycan üçün daha məqbul ideoloji konstruksiya kimi görünür. Azərbaycanda mühafizəkar-liberal sistem, bir tərəfdən, güclü dövlət hakimiyyətini və hüquq qaydalarını, digər tərəfdən isə, söz və iqtisadiyyat azadlığını dəstəkləyən tamamilə tarazlı bir sistem olmuşdur. Bu sistemdə dövlət təməllərinin və siyasi təməllərin, milli və universalist elementlərin birləşməsi əldə olunmuşdur. Liberalizm müəyyən dinamik ruh gətirdisə, konservatizm bu ruhu radikal dəyişikliklərdən qorudu. Dünya təcrübəsi göstərir ki, liberalizmin konservatizmlə konvergensiyası siyasi məkanda əvvəlki sol mərkəzçi strukturun əvəzinə, sağ mərkəzçi koalisiya strukturun yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Liberal konservativ iqtisadi modelin mərkəzi ideyasını dövlət tərəfindən tənzimləmə barədə milli gəlir bölgüsünün ümumi həcmində dövlət xərcləri payının 5 faiz artırılması ÜDM-in artım surətini 1 faiz azaldır və ictimai rifahın ümumi səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev çıxışında XXI əsrdə ölkənin ideoloji inkişafının forma və məzmununu dəqiq səciyyələndirmişdir: “...elə nəsil yetişdirməliyik ki, təkcə bizim vaxtımızda yox, bizdən sonra da onlar Azərbaycanın xatalara düşməsinə imkan verməsinlər. Onlar doğru yolla, milli hissiyyat yolu ilə... getməlidirlər” [2.səh106]. Məhz milli hissiyyatlar, xalqın ənənələrinə dərin sədaqət, milli eyniliyi, özünəməxsusluğu bərpa etmək və qoruyub saxlamaq səyləri, eləcə də Qərbin və Şərqin tarixi nailiyyətləri ilə zənginləşmək əsasında cəmiyyətin modernləşdirilməsi, milli çoxluğun formalaşdırılması ölkəmizdə 1993-cü ilin ortalarından həyata keçirilən dövlət quruculuğunun əsasıdır. Azərbaycanda həm siyasətə, həm də iqtisadiyyata nüfuz edən liberal konservatizm ideyası elə bir ictimai quruluş sisteminə çevrilir ki, burada vətəndaşın və ya qrupun yeri onların konkret iyerarxiya tipli qapalı təşkilata mənsubiyyəti ilə müəyyən olunmuşdur. Bu, istehsal-kommersiya təşkilatı və ya partiya da ola bilər. Bütün korporasiyaları birləşdirən ən yüksək qüvvə isə dövlətdir. Deyilənlərə yekun vuraraq qeyd etmək lazımdır ki, bu gün nə “xalis” liberalizm var, nə də “xalis” konservatizm var. Ona görə də, prezident H.Əliyevin müstəqil Azərbaycana rəhbərliyi dövründə həyata keçirdiyi siyasətin başqa bir üstün tərkib hissəsinin liberal-konservativ ideologiya olması da təsadüfi deyil. Bu ideologiya sadəcə mücərrəd azadlığın bərpa edilməsi olmayıb, həm də ona nail olmağın bir sıra xüsusi şərtlər, yəni, ən əvvəl vətəndaşın öz azadlığına təkcə ona məxsus olan təbii siyasi hüquqların və əmlak hüquqlarının həyata keçirilməsi nəticəsində, özünün rasional surətdə başa düşülən eqoist mənafeləri uğrunda mübarizə nəticəsində deyil, həm də öz iddialarını digər fərdlərin bu cür oxşar mənafeləri və hüquqları ilə məhdudlaşdırması nəticəsində qovuşmasının əsaslandırılmasıdır. Fransız politoloqu L.Rutyenin təbirincə desək, “liberal-konservativ dövlət elə bir dövlətdir ki, burada avtomobilçilər istədikləri yerə getməkdə azaddır, amma bu şərtlə ki, yol hərəkəti qaydalarına əməl etməlidirlər”. Liberal konservatizmin tərəfdarları dövlətin şəxsi həyata müdaxiləsinə qarşı çıxsalar da, etiraf edirlər ki, ümumi olmadan xüsusi mövcud deyildir. Xalqın həyatının təşkilinin əsasında dövlət durur. Məhz buna görə də dövlətçilikdən məhrum olmuş xalqlar dünya tarixindən silinmişdir. Hər bir dövlətin hər bir vətəndaşına aydın olmalıdır ki, beynəlxalq münasibətlərin təşəkkül tapmış müasir sisteminin əsasını suveren dövlətlər təşkil edir. Liberal konservatizmə görə, dövlət cəmiyyətin bütövlüyünün qorunub saxlanmasına, qanunçuluq və hüquq qaydası əsasında fərdlər üçün lazımi həyat şəraitinin təmin edilməsinə, vətəndaşlara siyasi asossasiyalar yaratmaq imkanı verilməsinə, vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının inkişaf etməsinə çalışmalıdır. Azərbaycanda mühafizəkar-liberal sistem tamamilə tarazlaşdırılmışdır: o, bir tərəfdən, güclü dövlət hakimiyyətini və hüquq qaydasını, digər tərəfdən isə, iqtisadi fəaliyyət sərbəstliyini dəstəkləyir. Bu sistem vasitəsilə dövlətpərəst meyllərin və dövlət təməllərinin, milli və universal elementlərin müştərək mövcudluğuna nail olunmuşdur. Ailə, soy, etnos, dil birliyi həyatımıza təbii surətdə daxil olmuş kateqoriyalardır. Lakin daha yüksək, mücərrəd səpkili, yəni millətin fövqündə duran və onun dünyagörüşünün formalaşmasında fəal iştirak edən dəyərlər var. Bu, milli ideya, milli ideologiyadır ki, onların təsiri nəticəsində dünya tarixi və siyasətinin müəyyənləşdiridyi məkanda millətlər və dövlətlər yaranır, inkişaf edir, öz nadirliyini qoruyub saxlayır. Bu məkanın özünü sivilizasiya telləri birləşdirir və bunlar bir regionun xalqları və dövlətlərinin milli xüsusiyyətlərini inkar etməyərək onların yanaşı yaşamasını və əməkdaşlığını mümkün edir. Azərbaycançılıq cəmiyyətin normativ dəyərlərinin vəhdətinə-dövlət hüquq düşüncəsinin , əmək və işgüzar etika tərbiyəsinə, Mənəvi dəyərlərə qovuşmağa səmtlənir və beləliklə də növbəti dəfə liberal konservatizmlə çulğalaşır. Ədəbiyyat siyahısı.
|