AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ

ребенка с ограниченными возможностями здоровья. Такой ребенок нуждается в особой поддержке и помощи близких ему людей.

Создание и поддержание в семье здорового психологического климата служит гарантией гармонического развития ребенка и позволяет полнее раскрыть его потенциальные возможности. При каких условиях это будет осуществляться наиболее успешно? Во многом результат зависит от отношения родителей к самому факту рождения больного ребенка, выбора стиля и тактики его воспитания, понимания особенностей заболевания на всех этапах развития ребенка и сохранения уважительных отношений между всеми членами семьи. Развитие эмоциональных реакций у родителей, узнавших о том, что их ребенок не такой, как другие, проходит следующие этапы.

1. Отрицание (сомнение в компетентности специалиста, поиск другого «более компетентного»).

2. Гнев — одна из наиболее часто встречающихся защитных реакций (ощущение беспомощности, разочарования, безысходности).

3. Чувство вины — страдание, переживание по поводу «своих ошибок».

4. Эмоциональная адаптация родителей — выработка позитивных установок по отношению к самим себе и ребенку, формирование навыков обеспечения будущего своего ребенка. Специалисты, работающие с семьей «особого» ребенка, знают, что инвалидность сына или дочери воспринимается родителями как личная трагедия. Семья живет в условиях хронической психотравмирующей ситуации, постоянного эмоционального напряжения и волнующих вопросов: «Как справиться с угнетенностью, страхом, разочарованием, связанны­ми с заболеванием ребенка? Можно ли его вылечить?» и т.п. Понимание того, что процесс лечения и специального обуче­ния будет длительным, приходит не сразу. Осознание этого факта — сильнейший стресс для родителей и других членов семьи, который нередко проявляется в изо­ляции семьи от общества. Зачастую семья оказывается в своеобразном замкнутом мире со специфической деформированной системой отношений между родст­венниками. Нередко больной ребенок становится причиной семейных кон­фликтов и разводов родителей. Преодолевая хронический стресс, связанный с воспитанием ребенка с ограниченными возможностями, семья использует различные стратегии — внутренние и внешние. Говоря о внутренних стратегиях психологи выделяют пассив­ную и активную позиции. Пассивная позиция- такая стратегия является «страусиной» и заключается в избегании поиска решения проблемы. Она основана на надежде, что все уладится само собой. Что бы ни случи­лось — все воспринимается как должное. Активная позиция- такая стратегия заключается в способности идентифицировать те условия, которые можно изменить, и активной деятельности по их изменению, а также в способности идентифицировать условия, которые на данный момент изменить невозможно, и принять их как данность. Внешние стратегии основываются на умении опираться на экстрасемейные системы, т.е. на индивидуумов и учреж­дения, не входящие в систему семьи. К ним относятся: умение находить и использовать помощь других людей — соседей, друзей, других семей, имеющих и не имеющих сходные проблемы; способность находить духовную поддержку — советы, помощь религиозных деятелей; умение использовать ресурсы государственной поддержки. Разные виды поддержки неодинаково используются на разных этапах жизненного цикла. Как показывают специальные исследования, духовная и общественная поддержка, реже используется в полном объеме молодыми супружескими парами, чем парами более старшего возраста. Американский исследователь семьи Торнбал выделил пять периодов, связанных со стрессом на стадиях жизненного цикла семей, имеющих детей с отклоне­ниями в развитии:

1. Рождение ребенка — получение точного диагноза, эмоциональное привыкание, информирование других членов семьи.

2. Школьный возраст — становление личностной точки зрения на форму обучения ребенка (интегрированное, специализированное), хлопоты по трудоустройству, переживание реакций сверстников, заботы, связанные с организацией внешкольной деятельности ребенка.

3. Подростковый возраст — привыкание к хронической природе заболевания ребенка, возникновение проблем, связанных с сексуальностью, изоляцией от сверстников и отвержением, планирование будущей занятости ребенка.

4. Период «выпуска» — признание и привыкание к продолжающейся семейной ответственности, принятие решения о подходящем месте проживания повз­рослевшего ребенка, переживание дефи­цита возможностей социализации семьи инвалида.

5. Постродительский период — перестройка взаимоотношений между супругами (например, если ребенок был успешно выпущен из семьи) и взаимодействие со специалистами по месту жительства ребенка.

Таким образом, чтобы иметь возможность объективно рассматривать проблемы семей с детьми, имеющими ограниченные возможности, недостаточно учитывать только лишь внутрисемейные факторы и внутрисемейные возможности. Говоря о семейных взаимоотношениях, специалисты внутри каждой семьи выделяют четыре подсистемы:

— супружеская (муж, жена),

— родительская (родитель, ребенок);

— сибсовая (брат, сестра);

— расширенная семейная (взаимодействие с друзьями, профессионалами и др.).
Ребенок с ограниченными возможностями здоровья нарушает все четыре подсистемы. Причем нарушение хотя бы одной из подсистем вызывает изменения во всех остальных. Подсистемы описывают, кто и с кем взаимодействует в семье. То, как происходит это взаимодействие, определяет сплоченность и адаптивность. Сплоченность обычно описывается с помощью двух полярных состояний: переплетенности и разобщенности. Семьи, имеющие слабые границы между подсистемами, являются сильно переплетенными и обычно характеризуются гиперопекой и гипервовлеченностью членов семьи в жизнь друг друга. Такая семья, имеющая ребенка-инвалида, испытывает сильный страх перед самостоятельными действиями ребенка, что мешает развитию у него способности действовать и жить независимо. Напротив, в разобщенных семьях границы между подсистемами и вовлеченность некоторых членов семьи в жизнь больного ребенка и тех, кто его окружает, может быть сведена к минимуму (например, отец, который избегает супружеских и родительских взаимодействий из-за отклонений в развитии ребенка). Нормально функционирующие семьи характеризуются балансом между переплетенностью и разобщенностью. Члены такой семьи способны как на тесные связи, так и на определенную автономность. Адаптивность (гибкость) связана со способностью изменяться в ответ на стрессовую ситуацию. Ригидные семьи испытывают трудности, приспосабливаясь к новой ситуации, связанной с необходимостью заботиться о ребенке со значительными нарушениями развития. Например, жесткая роль отца-кормильца не позволит ему разделить с женой тяжесть домашних хлопот, занятий с ребенком. В этом случае мать, заботясь о ребенке, будет вынуждена посвящать ему все силы, оставляя без внимания других членов семьи. Такая семья окажется подверженной дисфункциональным состояниям. Хаотическая семья, живущая без особых правил и принципов, часто меняет и те немногие правила, которые все же существуют. Хаотические семьи часто переходят от состояния эмоциональной близости и сплоченности к враждебности и разобщенности. Специалистам, работающим с детьми, имеющими нарушения в развитии, важно знать и помнить, что возложение на родителей обязанностей и функций, с которыми они не в силах справиться, порой создает для семьи дополнительный стресс. Гармоничное развитие ребенка во многом зависит от стиля воспитания, которого придерживаются родители. К сожалению, родители не всегда находят правильный стиль взаимодействия со своим ребенком. Так, в семьях с детьми, страдающими ДЦП, преобладающим типом воспитания является гиперопека — чрезмерное внимание родителей, стремление предупредить желания больного ребенка. Наличие заболевания оправдывает и усиливает заботу родителей, особенно матерей. Однако неуверенность и обеспокоенность матери провоцирует у ребенка страх, который подчеркивает и усугубляет его состояние. Складывается «невротическая» структура семьи. По мере взросления ребенка гиперопека усиливается. Родители стараются удовлетворить все запросы ребенка, продолжают видеть в нем малыша и не желают пересматривать родительскую позицию и расширять сферу самостоятельности ребенка. Кроме симбиотического единства, при анализе детско-родительских отношений можно выделить и эмоциональную изоляцию, которая проявляется в виде явного или скрытого отвержения больного ребенка в семье. В случае открытого эмоционального отвержения родители понимают свое негативное отношение к ребенку и пытаются компенсировать его подчеркнутой заботой. Отсутствие тесного эмоционального контакта с ребенком иногда сопровождается повышенными требованиями родителей к персоналу. Нередко эмоциональное отвержение проявляется в том, что родители стесняются кому-либо представлять своего ребенка. Некоторые воспринимают дефект ребенка как свидетельство собственной неполноценности. В таком случае ребенок оказывается в ситуации усугубленной психологической депривации, которая замедляет его развитие, приводит к эмоциональной и личностной задержке, формированию пассивной жизненной позиции. Пропадает свойственная детскому возрасту непосредственность, эмоциональная яркость, живость. Вместо этого появляется взрослая рассудительность с оглядкой на чужое мнение, робость, страх перед общением с людьми, установлением дружеских контактов, неуверенность, пассивность. В семьях, где кроме ребенка с ограниченными возможностями есть и другие, обычные дети, у родителей возникают особые трудности. Им приходится использовать различные стратегии воспитания и поведения по отношению к здоровым и больным детям. Из опыта известно, что отношение обычного ребенка к своему брату или сестре, имеющим нарушения развития, в огромной степени зависит от установки родителей. Если их поведение разумно и ясно, то именно в здоровых детях они найдут старательных помощников. Если ребенок с ограниченными возможностями единственный в семье, то и в этом случае возникают сложности. Можно выделить два основных типа отношений родителей к ребенку с нарушениями развития: максимальная самоотдача и отстраненность. Проведенное мной анкетное исследование показало, что отдельные родители недостаточно хорошо информированы о заболевании ребенка, его возможных причинах, последствиях и потенциальных возможностях как ребенка, так и их самих.

Семье необходимая комплексная помощь, которая должна осуществляться в нескольких направлениях:

— создание родительских клубов;

— информационное обеспечение;

— помощь в поиске духовной поддержки;

— помощь в поиске адекватных способов преодоления трудностей, своих скрытых ресурсов;

— дифференцированная психолого-педагогическая поддержка (наиболее актуальным в такой поддержке является следующее — научить родителей воспринимать собственного ребенка с ограниченными возможностями как человека со скрытыми возможностями).

Прогнозировать наиболее оптимальную и эффективную жизненную позицию ребенка с ограниченными возможностями здоровья можно в том случае, когда в семье существует единая система ценностей, общие цели, желание максимально проявить и реализовать собственные возможности, помочь в этом своим близким, когда члены семьи уважительно относятся друг к другу. Именно в этом случае семья будет необходимой развивающей средой для ребенка с ограниченными возможностями здоровья.

ЛИТЕРАТУРA

1. Если в семье ребенок-инвалид : Ст., очерки, лит.-худож. произведения / сост. С. А. Горбунова. – Калининград : Кн. изд-во, 2003. – 246 с.

2. Комплексная помощь семьям с детьми // Журнал: Социальная работа, Пивоварова Н.  № 3, 2005

3. Комплексные методики активизации социальной работы с семьёй: Научно-методическое пособие / Под ред. В.Ю. Меновщикова. – М.: Государственный НИИ семьи и воспитания, 2001.

4. О некоторых проблемах семей, воспитывающих детей с отклонениями в развитии: Ткачева В. В. // Дефектология. 2005. №1

5. Ребенок с ограниченными возможностями : кн. для родителей. – М.: Педагогика-Пресс, Маллер А. Р. –  2005. – 99 с.

6. Рекомендации по психокоррекционной работе с семьями, воспитывающими проблемного ребенка // Воспитание и обучение детей с нарушениями развития./ Никулина В. Д. – 2002. - № 4. – С. 40-47.

AILƏ SAĞLAMLIQ IMKANLARI MƏHDUD OLAN UŞAQLARIN

INKIŞAF MÜHITI KIMI

Xülasə

Quliyeva Cəmilə Arif qızı

Məqalədə məhdud imkanlı uşaqlara yanaşmanın psixoloji məsələləri işıqlandırılır. Onların potensial imkanlarının üzə çıxarılması və şəxsiyyət kimi formalaşması ilə bağlı ailədə normal psixoloji iqlimin yaradılmasının yol və vasitələri nəzərdən keçirilir. Həmçinin də qeyd olunan qəbildən olan uşaqlara göstəriləcək kompleks yardım istiqamətləri göstərilir.

FAMILIES OF CHILDREN WITH LIMITED HEALTH AS A DEVELOPMENT ENVIRONMENT

Summary

Quliyeva Jamila Arif

Approach to the psychological problems of children, the article highlights the limited wealthy. Discover their potential and the formation of identity in connection with the family as a normal psychological climate of the way and means are being considered. The complex will also help children with the kind of area.

МЦАСИР ЪЯМИЙЙЯТДЯ МУЛТИКУЛТУРАЛИЗМ ВЯ МИLЛИ ЮЗЦНЦДЯРК

 

Психол.ц.ф.доктору Е.А.Пирийева

Açar sözlər: multikulturalizm, assimilyasiya, aporitet, milli özünüdərk, etnik stereotiplər

Ключевые слова: мультикультурализм, ассимиляция, апоритет, национальное самосознания, этнические стереотипы

Keywords: multiculturalism, assimilation, national identity, aporitet, ethnic stereotypes
Мцасир ъямййятдя мултикултурализмин бир феномен кими мейданa чыхмасы, мцхтялиф мядяниййятя малик инсанларын бир ващид контекся интеграсийа олунмасы зярури олан milli юзцнцдярк проблемини актуал бир мясяля кими диггят мяркязиня эятирир.

Мултикултурализм бир сыра позитив ъящятляри иникас етдирмясиня бахмайараг, щяр бир фярдин мяхсус олдуьу, онун milli мянсубиййятини юзцндя якс етдирян milli юзцнцдяркин вя милли мянлик шцурунун деформасийасына эятириб чыхарар. Мцхтялиф Аврoпа юлкяляри артыг бу мясяляни эцндямя чыхармыш вя юзцнц миграсийа сийасятиндя бир сыра дяйишикликляр етмяйя башламышдыр. Эюрясян доьruданмы мултикултурализм milli юзцнцдяркя мянфи тясир эюстярир? Яэяр бу белядирся негатив мейлляри неъя арадан галдырмаг олар? Гойулмуш бу суаллара ъаваб вермяк üçün мултикултурализмин мащиййятини вя психоложи хцсусий­йят­ляри­ни арашдырмаьа чалышаг.

Мултикултурализм ъямиййятдя тязащцр едян чохюлчцлц мядяни мцхтялифлийин нювляриндян биридир. Мултикултурализмин тязащцрцндя бир сыра мягамлар, о ъцмлядян иzolyasionizm, аssimilyasiya, аparteid вя с. кими феноменляр юзцнц эюстярир ки, щямин феноменлярин мащиййятини ашаьыдакы кими шярщ етмяк олар:

- İzolyasionizm elя bir siyasяtdir ki, o, milli azlıqların юlkяyя daxil olub orada mяskunlaшmaqla mяdяni müxtяlifliyin formalaшmasının qarшısını alır.

- Assimilyasiya – izolyasionizmя alternativ olan siyasяtdir. Bu siyasяt hakim mяdяniyyяt tяrяfindяn юz iчяrisindя milli azlıqların vя юlkяyя yeni daxil olanların mяdяniyyяtlяrinin яridilmяsini nяzяrdя tutur;

- Aparteid – müяyyяn qrup adamların assimilyasına mane olmaq mяqsяdilя onların izolyasionizmя (tяcridinя) yönяlmiш siyasяtdir (1).   

Мултикултурализм гейд едилян тязащцрлярдян фяргли олараг щям дя, milli азлыглар вя юлкяйя йени дахил оланлар тяряфиндян дястяклянян мядяни мцхтялифлийя мцнаибятдя фяргли реаксий­а­лар­ын гянэарянэлийдир.

Мултикултурализмин гейд олунан спесифик хцсусиййятляри ону сон нятиъядя ъямиййятин инкишафына эяириб чыхаран позитив тязащцр вя йа феномен, мцсбят щадися кими характеризя едилмясиня эятириб чыхарар. Нязяря алмаг лазымдыр ки, глобаллашманын обйектив просесляри дцнйаныны гаршылыглы ялагясиня вя бир-бириня интеграсийасына эятириб чыхарыр ки, бу да мултикултурализмин мейдана эялмясиня зямин йарадыр.

Гейд олунмалдыр ки, инсанлар мцхтялиф мядяни дяйярляря малик инсанларла бир­эя йашамаьа мяъбур олур вя бир-биринин мядяни дяйярляр системини вя сосиал им­п­ерат­ивлярини гябул етмяйя мейллянирляр. Бу контексдя ХХЫ ясрдя мядяний­й­я­т юзцнц интеграсийа просеси кими ­тязащцр етдирир вя бу просесдя мцхтялиф етносларын вя етник мядяниййятлярин бир-бириня гарышмасы баш верир.

Мцасир сосиалмядяни ситуасийада инсан юз мядяниййятинин кянарында галыр вя бу сосиал- мядяни ситуасийа инсандан диаоложилик, анлама, башгаларыны олдуьу кими гаврама вя инсанларын мядяни идентиклийиня щюрмят тяляб едир.

Н.Покровскайа йазыр ки, «Фикримизъя, мядяниййят бизим дцнйайа бахы­шлар­ымызы мцяййянляшдирир, фяалиййятимизин истянилян сащсинядя гярар гябу­луна вя щярякятляримизя юз тясирини эюстярир. Мядяни дяйярляр инсан мцнаси­бят­лярини, онун инамыны вя щяйат тяърцбясини юзцндя якс етдирир. Анъаг бу дяйярляр инсан цчцн императив вя йа шцурдан кянар тясиря малик олур, инсанын мцасир дцн­йа­да йашам тярзи цчцн йеэаня цсул вя йа васитя кими мядяни мцхтялифлийя дахил олманнын ваъиблийинин танынмасыны диктя едир [2, с.12].

Демяли мултикултурализмдян данышаркян мядяни дяйярляри юн плана чякмяк лазымдыр. Чцнки мящз мядяни дяйярлярин мящв олмасы етносун тарихя чеврилмясиня эятириб чыхарыр. Нязяря алмаг лазымдыр ки, дяйярляр щям партикулйар, щям дя цмуми сяъиййя дашыйа биляр. Бир миллят цчцн умуми олан дяйярляр онун дини вя мядяниййяти кими чыхыш едир вя бунунла йанашы етнослар цчцн унверсал дяйярляр дя мювъуд олур ки, бу инсанлыьын мювъудлуьунун эюстяриъисиня чеврилир.

Полимядяни ъямиййятляр цчцн груп яламят­лярин­дян кянара чыхан щям цмуми, щям дя мцхтялиф дяйряляр системи вардыр ки, бу да дцнйайа бахышы дяйишдирир вя уникал мядяни дяйярляр системи йарадыр [3].

Бир мягамы да гейд етмяк истяйирик ки, бизим истяйимизядн асылы олмайараг мцасир сосиал-психоложи фикир вя сийасят йени планетар мигйаслы етносун йарады­лма­сыны тякид едир вя мцхтялиф мядяни дяйярлярин бири-бириня инте­г­расий­асы­ны тювсийя едир. Анъаг унутмаг олмаз ки, мядяниййят щямишя milli характер дашыйыр вя онуну глобаллашдырылмасы вя йа бейнялхалглашдырылмасы щяр щансы фиаксойа вя йа кцтляви мядяниййятин мящвиня эятириб чыхара биляр. Беля олан щалда мултикултурализм потенсиал конфликтлярля цз-цзя галыр вя щяр щансы миллят юзцнцн дяйярляр системиндя яъняби дяйряляри тямизлямяйя чалышыр. Амма эюрясян бу вязиййят щямишя щяр щансы етноса мцйяссяр олурму?

Етнос-етноэенетик сосиал бирлик формасы кими, щяр бир цзвцнцн эенетик йаддашыны ващид бир системдя йяни етник шцур сявиййясиндя бирляшдирир. Бурада ясас мцяййянедижи амил эенотип дейил, юз milli кюкц щаггында мювъуд тясяввцрлярин тярбийя системиня неъя трасформасийа едилмясидир.

Тядгигатлар эюстярир ки, эенотип бир биоложи субстансийа кими юзлцйцндя сосиал-психоложи феномен кими ортайа чыхан ня етник идентиклийи, ня дя етник шцуру мцяййянляшдирмир. Етнос щяр шейдян юнъя сосиал-психоложи категорийа кими етник шцурун формалашмасы пролсесинин тякамцлцндя эерчякляшир.

Н.З.Йрошук гейд едир ки, щяр бир етносун психоложи структуру дцшцнъя тярзи, милли характери, онун эенетик тякамцлц, тарихи яняняляри, сосиал мцщити, тярбийяси вя эенетик йаддашы иля баьлы олан бир просесдир. Бу хцсусиййятляр етник-милли шцур сявиййясиндя щяр бир етносун бир фярд кими бютцвлцйцнц, юзцнямяхсуслуьуну, кимлийини тямин едир. Бу тябии просес юзцнц милли-етник тялим вя тярбийя мярщялясиндя практик бахымдан тамамлайыр [3, с.44].

Бяс эюрясян milli юзцнцдяркин ясасында щансы амил дайаныр? Тябии ки, инсан юзцнцдяркетмядян юз milli мянлийини дярк едя билмяз. А.Э. Спиркинин фикринъя, юзцнцдяркетмя инсанын юз щярякятлярини, онун нятиъясини, арзуларыны, щисслярини, щяйатда юз мювгейини дярк едиб гиймятляндирмясидир. Яксяр психологларын эялдийи гянаятя эюря юзцнцдяркетмянин предмети шцурдур. Яэяр шцур инсанын ятраф эерчяклийя бялядляшмясинин субйектив шяртидирся, юзцнцдяркетмя юз шяхсиййятиня, юз дахили аляминя бялядляшмясидир, башга сюзля, илк нювбядя ися юзц щаггында биликлярин, тяяссцратларын дяркидир. Мящз юзцнцдяркетмя сайясиндя инсан юзцнц тябиятдян вя инсанлардан айры, фярди эерчяклик кими дярк едир. Юзцнцдяркетмянин ясас мязмуну А. Г. Спиркинин сюзляри иля десяк, бизим варлыьымызда, юз "Мян" имизин тяйин областында якс олунмушдур. (4, с.35)

Етник шцур, милли шцур мясяляси кими тарихи тякамцл просесляри иля баьлы олдуьу цчцн, проблемин щяллиндя етносун диэярляри иля мцнасибятинин сяжиййяви хцсусиййятлярини вя онун сосиал варлыьыны мцяййянляшдирян тарихилик методу, йяни халгын тарихи тяжрцбясини, тарихи фактлары, етник рямзляр иля мцшайият олунан методлар ящямиййят кясб едир. Лакин арашдырмалар бу эцня гядяр етник шцур вя етник юзцнцдярк анлайышына елми бахымдан конкретлик эятиря билмямишдир. Етник шцур «онлар» категорийасына аид олан диэяр етносун варлыьынын инкары вя йа тянгиди цзяриндя формалашан «биз» тяряфин дцнйаэюрцш, фикир вя тясяввцрляринин комплексидир. Мящз бу структур цзяриндя инкишаф едян дил, цслуб, миф, яфсаня, милли зювг, инанъ, мярасим вя яняняляр етник юзцнцдярк мясялясини ортайа чыхарыр. Етник идентиклик биринжи нювбядя когнитив-щяйяжан просесинин, юзцнц етносун цзвц щесаб етмянин вя диэярляриндян юзцнцн фяргли олдуьуну дярк етмянин нятижяси кими ортайа чыхыр. Етник юзцнцдярк етник шцур чярчивясиндя йаранараг инкишаф едир.

Етник шцуру мадди, мяняви вя сосиал мядяниййят елемент­лярин­дян тяшкил олунмушдур. Бу тямял цзяриндя ики ясас амил – идентитин юзцнц адландырмасы (етноним) вя етник груп иля юзцнцн мяняви-психоложи бирлийини дярк етмяси - фярдин етноса аиддиййятини тямин едир. Тядгигатчылар (6;7;8) щяр бир халгын милли-етник шцуруну, менталитетини юйрянмяк цчцн, онун мядяниййятини тядгиг етмяйя цстцнлцк верирляр. Демяли мултикултурализмин тядгиги билаваситя милли мядяниййятлярин юйрянилмясиндян гайнагланыр.

Цмумиййятля, эютцрдцкдя мултикултурализмин докторинасына мцхтялиф ъямиййятлярин гаршылыглы тясири проблеми кими бахмаг олар. Бу проблемин йашы бир нечя мин ил дейил. Онун мювъудлуьу инсанын йаранм тарихи гядяр гядимидир.

Мялумдур ки, етносларарасы гаршылыглы щярякят мцхтялиф йолларла щяйат кечириля биляр. Бурада юзэя дяйярлярин зорланмасныдан бцтюв бир мядянййятин йер цзцндян силинмясиня гядяр эениш бир аренада бу проблеми нязярдян кечирмяк олар. Лакин бурада ян гябул едилян йол диаолог йолудур. Йяни мядяний­йятлярин диалогунда бу проблем юз щяллини мцяййян дяряъядя тапа биляр.

Диалог – бир вя йа бир нечя шяхсин бярабярщцгуглу мцнасибяти вя йа коммуникасйасыдыр ки, беля цнсиййятин ясасында тяряфлярин цмуми мараглары дайаныр вя гаршыйа гойулмуш цмуми мягсядя наил олунмаьа чалышылыр. Шцбщясиз щяр бир миллятлярарасы диалогун бцнюврясиндя гаршылыглы щюрмят вя бир-бриня бярабярщугуглу мцнасибят дайаныр.

Мцхтялиф мядяниййятлярин гаршылыглы диаоложи тясиринин ясасында дайанан мясяляляр М.М.Бахтинин йарадыъыльында даща габарыг юз яксини тапмышдыр. О йазыр: «Мядяниййятин вящдяти-бцтювлцйцн кяшфидир. Яъняби вя йа йабанчы мядяинййят йалныз башга мядяниййятин нцмайяндяляринин эюзцндя йабанчыдыр вя мящз онларын эюзцндя юзцнц тамамиля ачыг шякилдя тягдим едир. Даща сонра о йазыр: «Бир мяна диэяри иля гаршылашан анда юзцнцн ясл мащиййятини ачыглайыр вя онлар арасында диалог башлайыр вя бу диалог бу мядиййятя мяхсус фикирлярин биртярфялийини вя гапалылыьыны арадан галдырыр. Ики мядяниййятин беля диаложи гаршылашмасында онлар бр-бириня гарышмыр вя бир-брини тякзиб етмир, щяр бири юзцнцн ващидлийини вя бютцвлцйцнц сахлайыр, лакин онлар гарашылыглы ялагядя бир-брини зянэинляшдирирляр» [5, с.334-335].

Бахтиня эюря мядяниййят юзлцйцндя диаложидир. Мядниййят юзц тябитятиня эюря диаложи сяъиййя дашыйыр. Вя диалоун бир формасыдыр, мцхтялиф мядниййятин нцмайяндяляринин коммуникасийа мяканыдыр.

Башга ъцр дейился Бахтиня эюря мядяниййятин сярщяди мядяниййятдяир. Тядриъ олунумуш шякилдя, фикрилярини, дяйярлярин мцбадиляси олмадан мядяниййят мящвя мящкумдур, мядяниййят мящз юзцнцн гапалылыьына эюря мянщв олур, йяни юзцндян башаг щеч ня танымыр, юзцнця яънябяи дяйярляри вя бахышлары бурахымыр. «Мювъудлуг – диаложи цнсиййятдир. Диалогун гуртармасы, щяр шейин гуртармасы демкядир… Икиси бирликдя ися –минуму щяйат, минумум мювъудлугдур» [5,с. 294].

Диаложилик мядяниййятин эяляъяк инкишафынын вя юзцнцмцщафизяни тямин едян механизмлярдяндир. Диалог башга тяърцбянин танынмасыны, зоракы тясир­лярин щяйата кечирилмясини вя дцнйанын башга шякилдя гавранылмасыны юзцндян тядриъ едир.

Бурада бир мягамы да гейд етмяк лазымдыр ки, йад мядяни дяйярлярин гавранылмасы кор-кораня иникасы вя йа юзццн мядяни дяйярляринин йаддан чыха­рыл­масы просеси дейил. Бир-бири иля гаршылыглы тясирдя вя ялагядя олан мядяниййят мящв олмур, юз потенсиалыны диэяриня трансформасийа едир.

Бцтцн бунларла йанашы гейд олунмалыдыр ки, щяр бир мядяниййятдя зяиф, инкишаф етмямиш ъящятляри дейил, щяр шейдян юнъя мцсбят конструктив ъящятляри ахтармаг лазымдыр. Мящз диалогун нятиъясиндя башгаларынын мядяниййятини бцтцнлцкля вя дярк олунмуш шякилдя гиймятляндиря билярик. Беля олан щалда мядяни мцхтялифлик юзцнцдяркин инкишафына зямин йарадыр вя бизим milli мянли­йими­зин дярк олунмасыны зянэинляшдирир. Гейд олунан бу ъящятляри мултикул­турализмин ясас гайсяи вя мягсяди щесаб етмяк олар.

Мултикултурализм термини кечян ясрин 60-ъы илляриндя Канадада юлкянин етномядяни, ирги, дини рянэарянэлийи ифадя етмяк цчцн йаранмышдыр. Рясми шякилдя бу термин 1971-ъи илдя танынмыш вя мядяни мцхтялфлийин позитив ъящятлярини эюстярмяк мягсядиля ишлядилмяйя башланмышдыр. Мултикултурализмин характерик хцсусиййятляриндян бири мядяниййятин иерархийасыны инкар етмяк, цфиги ялагялярин щоризонтал ялагяляр цзяриндя доминатлыьыны тямин етмякдир.

Башга ъцр дейился, мултикултурализм– йалныз етик-фялсяфи вя мядяни консепсийа дейил, щям дя психоложи ганунауйьунлуглара табе олан просесдир. Мултикултурализм консепсийасындан чыхыш едян тядгигатчылар мултикултурализмя ашаьыдакы тярифи верирляр: «Мултикултурализм—толерантлыьын бир акспекти олуб, мядниййятлярин бир-бириня гарышмасы вя йа кцтляви мядяниййятдя бирляшмяидир [7].

Бир идеоложи мягам кими мултикултурализм юзцндя ашаьыдакы приснипляри ещтива едир:

1) мядяни фяргляря позитив мцнасибят вя мядяни мцхтялифлийин ъямиййятляри щяйати ящямиййятли етмяси фактынын танынмасы;

2) мядян фяргляндирмя щцгугу бцтцн груплар вя ъямиййятляр юз мядяни дяйярлярини горуйуб сахлайа вя онлары инкишаф етдиря биляр.

3) мядяни бярабярдяйярлилик вя гаршылыглы толерантлыг;

4) идентиклийин структурлашмыш чохюлчцлц (икили) иерархийасы. Юзцнц дювлятля ейниляшдирмя биринъили, бу вя йа диэяр групла ейниляшдирмя ися икинъили идентиклик йарадыр.

5) чохлугда вящдят.

6) фярдин юзцнц бу вя йа диэяр ентомядяни групла идентификасийасы, онда сабит мянлик шцуру формалашдырыр вя онун психоложи мцдафия механизмлярининя тясир эюстярир вя сонда башга етнослара гаршы дюзцмлцлйцн тярбийя олунмасына эятириб чыхарар.

7) Бярабярщцгуглу шанслар. Мядяни фяргляр сосиал сферада гейри-дискримнасийа вя бяабярликля тамамланыр.

8) Сийаси идаряолунмаглыг. Муликултурализм юзцнц инкишафетдирян феномен дейил. Онун формалашмасы вя инкишафы сийаси ирадя вя дястяк тяляб едир [9].

Лакин бцтцн бунларала йанашы мултикултурализм сийасяти, мягсяд вя вязифяляр бир сыра щалларда негатив щалларла мцшащидя олунур. Мултик­ул­турал­из­м­ин оппонентляри онун негатив щадися кими тязащцрцнцн бир сыра ъящятлярини эюстярирляр. Онлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:

1) мултикултурализм милли мянлийя тящлцкядир вя вятяндаш щармонийасыны позур, ассимлийасийа просесини эцъляндирир.

2) мултикултурализм сийаси корректлик идейасы иля асоссасийа едилир вя практикада бир нюв регламентляшдирилир;

3)  мцяййян мядяниййятин горунмасы вя мющкямяляндирилмясиня йюнялмиш сийасят вятяндашлара гаршы инамсызлыг йарадыр вя мядяни фярглярин бярабярщцгулу тязащцрцнц позур;

4) мядяни дярк олунма вя онун танынмасына йюнялмиш щяряктялярин юзц етникмядяни азлыьын щцугугларыны сыхышдырыр вя бу ъямиййятдя дярк олунмайан сявиййядя баш верир [7,с.130].

5) юлкялярин тарихи инкишафыны тядгиг едрякян («кющня Америка» вя йа «тямял Русийа») онларын реал тарихи наилиййятлярини шцбщя алтына салыр.

6) мултикултурализм мянядни фяргляря институоализасийа едир вя сосиал мцнасибятляри етникляшдирир, либерал дяйярляри тящлцкя алтына гойур вя фярдин щцгуг­ларынын пироритетлийини зяифлядяир. [8].

Щягигятян дя мултикултурализм сийасятинин мювъудлуьу вя онун позитив потенсиалынын реаллашдырылмасы рефлектив йанашма тяляб едир ки, бу да мядяни балансын даима таразлыгда сахланмасы вя мцмкцн негатив тясирлярн габаг­ъа­дан планлашдырылмасы тяляб олунур. Беля олан щалда мултикултурализм сийасяти milli дювлятин сосиалмядяни ъаьрышына ъавабыдыр. Бу ъаьрыш билаваситя демосун етнодемографик струк­турун­ун дяйишмяси иля харкерикдир ки, бу да мцасир миграсийа просесинин дяйишмяси иля вя дювлятин сосиал функсийасынын зяифлямяси иля шяртлянмишдир.

Мядяни plüralizmин танынмасы мядяни контексдя баш верян конфликтлярин азалмасына вя дювлятин мядяни фяргляри арадан галдырмаьа доьру йюнялмиш сийасятиня дясятяк верилмясиня эятириб чыхарыр. Беля бир сийасят демокртаийанын вя плцрализмин тязащцрцня эятириб чхарса да, бир сыра проблемлярля мцшащидя олунур. Бунлара мултикултурал ъямиййятин уйьунсузлуьуну, чятин идаря олун­мас­ыны вя баш веря биляъяк щадисялярин габагъадан паланлашдырыла билм­я­мяс­идр. Бцтцн бунларын радан галдырылмасы цчцн ъямиййятин щяр бир цзвцндя дюзцмлцлцк явя толерантлыг тярбийя олунмасы тяляб олунур.

Лакин щялялик бу проблем щятта демократийанын вя толерантылыьын йцксяк инкишаф етдийи дювлятлярдя беля эерчякляшдирилмяси олдугъа чятиндир. Анъаг мцмцкцндцр. Беля ки, мултикултурализмин тязащцрцндя етник амиллярин стреотиплярин, адят-янянлярин нязяр алынмасы олдугъа фонунда дяйярлярин интеграсийасыны щяйата кечирмяк олар.

Д.Майерс эюстяирир ки, «Асийа, Африка, Мяркязи вя Ъянуби Америка мядяниййятляриндя коллективизмя даща чох дяйяр верилир. Бу мядяниййятин адамлары даща чох юзцня тянгиди йанашыр вя мцсбят юзцнц мцкафатландырмайа аз ещтийаъ дуйурлар. Онларын адаптатив идентиклийи щяр шейдян яввял, башгалары иля гаршылыглы ялагялярля мцяййян едилир. Малайзийа, Щиндистан, Йапонийа бюйцк ещтималла, америкалылара, инэилисляря нисбятян «Мян» - образы юз групунун идентиклийини тясдиг едян амил кими чыхыш едир[9,с.51]. Демяли мултикултурализм цчцн цмуми дяйярляр тапмаг вя онун васитясиля интегратив ялагяляри иникшаф етдирмяк вя кцтляви мядяниййтя наил олмаг мцмкцндцр.

Мултикултурализм щяр шейдян юнъя етник стеротиплярин вя принсиплярин етник мцщакимядян ня гядяр асылыл олмасындан, етник груплар арасында дини вя мядяни дюзцмлцлцйцн тярбийя едилмясиндян, ксенофобийа вя шовнизмдян имтина едилмясиндян, ъямиййятин даща леэитим инкишафы цчцн интеграсийа просесинин щяйата кечирилмясиндян вя щяр бир milli-етник принсипляря щюрмятля йанашы­л­мас­ын­дан чох асылыдыр. Бу бахымдан мултикултурализм вя milli юзцнцдярк проблемни диггят мяркязиня эятиряркян нязяря алмаг лазымдыр ки, мултикултурализм milli мядяни дяйярлярин сыхышдырылмасы вя йа онлардан имтина едилмяси кими гябул едилмямялидир. Мултикултурализм о заман даща тякмил феноменя чевриля биляр ки, мцхтялиф мядяниййятлярдя тярбийя системиндя шовнист елементляр азалдылсын вя етнослар арасында «дцшмян образы» формалашмасын.
ЯДЯБИЙЙАТ

1. 
   Бакы Бейянлхалг Щуманитар Форумунун материаллары.Бакы: 4-5 октйабр 2012
   
2. 
   Покровская Н. Н. Мультикультурализм как путь глобализации // Личность и Культура, 2001,  №5/6, с.11-12.
   
3. 
   Ярощук Н.З. Этническое и национальное. Философия и будущее цивилизации. Т.3. Тезисы докладов и выступлений IV Российского философского конгресса. М., 2005. 322c.
   
4. 
   Ъаббаров Р.В.Йенийетмялярдя юзцнцдяркин психоложи тящлили. Писхол.­ц.ф.д.­дис­сер­тасий­асы Бакы : 2004, 153 с.
   
5. 
   Бахтин М. М. Эстетика словесного творчества. М.: Искусство, 1979, 504 с.
   
6. 
   Константинова Н. С. Страсти по мультикультурализму // Латинская Америка, 2006, №5, с.84-95.
   
7. 
   Мультикультурализм. http://wiki. traditio.ru/index.php.
   
8. 
   Диалог культур в глобализирующемся мире: мировоззренческие аспекты / Отв. ред. В. В.Степин, А. А.Гусейнов. М.: ИФ РАН-Наука, 2005, 428 с.
   
9. 
   Майерс, Д. Социальная психология. Интенсивный курс, СПб., 2007, 510 с.
   

МУЛЬТИКУЛЬТУРАЛИЗМ И НАЦИОНАЛЬНОЕ САМОСОЗНАНИЕ В СОВРЕМЕННОМ ОБЩЕСТВЕ

Статья посвящена изучение проблемы мультикультурализма и национального самосознания в современном обществе. В статье, мультикультурализм как проявления в обществе, представлена как своего рода многомерное культурное разнообразие. Кроме того, в статье систематизированы исследование о мультикультурализма.

В конце автор приходит к выводу, что, мультикультурализм прежде всего насколько зависит от этнических стереотипов и принципов, воспитание в религиозной и культурной терпимости в отношениях между этническими группами. Принимая во внимание все эти факторы позволит эффективное условия для выявление мультикультурализма.

MULTICULTURALISM AND NATIONAL IDENTITY IN CONTEMPORARY SOCIETY
The paper studies the problems of multiculturalism and national identity in contemporary society. In this paper, as a manifestation of multiculturalism in society, is presented as a kind of multi-dimensional cultural diversity. In addition, the article systematized the study of multiculturalism.

In the end, the author concludes that multiculturalism primarily depends on how ethnic stereotypes and guidelines, education in religious and cultural tolerance among ethnic groups. Taking into account all these factors will allow effective conditions for the identification of multiculturalism.

“MEDİA - ZORAKILIQ” FENOMENİNİN ELMİ-NƏZƏRİ ASPEKTLƏRİ
Cabbarova L.M.

BDU-nun Sosial və pedaqoji

psixologiya kafedrasının dosenti
Açar sözlər: Media, zorakılıq, aqressiya, sosial öyrənmə nəzəriyyəsi, katarsis

Keywords: Media, violence, aggression, social learning theory, catharsis

Ключевые слова: Медиа, насилие, агрессия, теория социального научения, катарсис

Cəmiyyətin ətraf aləmdə baş verənlərdən informasiya aldığı əsas mənbələrdən biri Kütləvi İnformasiya Vasitələridir ki, burada da reallıqda baş verənləri, o cümlədən, aqressiya, zorakılıqla bağlı hadisələri maksimum səviyyədə işıqlandırmağa çalışırlar. Lakin bu zaman çatdırılan informasiyanın yalnız kəmiyyəti deyil, keyfiyyəti, onun təqdim olunma formasının nəzərə alınmaması cəmiyyət üçün təhlükəli fəsadlar verə bilər.

Tədqiq olunan problemlə bağlı 1957-ci ildən 1989-cu ilə qədərki müddət ərzində ABŞ, Kanada və Cənubi Afrikada aparılmış tədqiqatlar göstərdi ki[5], həmişə və hər yerdə televiziyanın meydana çıxması faktı ilə törədilən qətllərin sayı da artmışdır.

Son illər Azərbaycanda da zorakı, xüsusən də, ailə-məişət zəminində baş verən cinayətlərin sayı artmışdı. Təbii ki, ictimaiyyətin cəmiyyətdə baş verən hadisələr, o cümlədən, cəmiyyətdəki kriminogen durum haqqında KİV-dən düzgün məlumatlar almaq hüququ vardır. Jurnalistlər də törədilən cinayətlərlə bağlı faktları gizlətməməlidirlər. Lakin media işçilərinin bəzən ictimaiyyətə təqdim etdikləri informasiyalarda həddən artıq “zorakı xırdalıqları” göstərməyə, cinayətlərin törədilmə texnologiyasını hərtərəfli təsvir etməyə meyli, etika nöqteyi-nəzərindən geniş ictimaiyyətə açılması uyğun olmayan hadisələri şouya çevirmək cəhdi cəmiyyət üçün, insanların psixikası üçün təhlükə mənbəyinə çevrilə bilər.

Nəzərə alsaq ki, ictimaiyyətin, adi insanların zorakılıq hadisələrini, qurbanlarını, cinayətkarları və onlara verilən cəzaları, ədaləti qavraması Mediada onların necə təqdim olunmasından asılıdır, onda KİV-in insanların psixikasına, sosial yönəlişlərinə və davranışlarına göstərdiyi təsirin yüksək olması qənaətinə gələ bilərik. Bu təsirlərin nədən ibarət olmasını müəyyən etmək üçün isə ciddi araşdirmalara ehtiyac vardır.

Qeyd olunanları nəzərə alaraq, biz ilk növbədə problemi nəzəri cəhətdən araşdırmağı, mövcud elmi konsepsiya və fikirləri təhlil etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq.

Tədqiq etdiyimiz problemlə bağlı ən əsas nəzəri və metodoloji mənbə A.Banduranın biheviorizm çərçivəsində sosial öyrənmə ilə bağlı nəzəriyyəsidir.

Bandura aqressiyaya sosial davranışın spesifik forması kimi baxaraq, onun digər sosial davranış formaları kimi mənimsənildiyi fikrinə istinad edirdi. Məsələn: hər-hansısa aqressiv hərəkəti etmək üçün silahla necə rəftar etməyi bilmək, hansı hərəkətlərin fiziki cəhətdən qurban üçün ağrılı ola biləcəyini, hansı sözlərin və ya davranışın aqressiya obyekti üçün iztirab verə biləcəyini anlamaq lazımdır. Bu cür biliklər anadangəlmə verilmədiyi üçün, insanlar özlərini aqressiv aparmağa sosial həyatda öyrənirlər.

Beləliklə də, aqressiv xarakterli səhnələrin izlənilməsi sosial öyrənmə proseslərini oyadaraq yeni davranış tiplərinin mənimsənilməsinə gətirib çıxarır. Bu zaman öyrənmə başqasının davranışının mənimsənilməsi sayəsində özündə olan şəxsi təcrübədəki boşluğu doldurma yolu ilə baş verir.

Banduranın sosial öyrənmə nəzəriyyəsi baxımından aqressiyaya öyrənmə aşağıdakı hallarda baş verir[3; 48-53]:

6. 
   Cəzasızlıq və ya zorakılıq əməllərinin cəzalandırılmamasının nümayişi. A.Banduranın fikrinə görə, “bir qayda olaraq, başqalarında olan aqressiyanın təqdir olunmasının müşahidə olunması düşmənçilik yönümünü, aqressiv hissləri gücləndirir, əksinə, eyni hərəkətlərin cəzalandırılmasının görülməsi isə özünü eyni tərzdə aparmağa olan meyli zəiflədir.
   
7. 
   Aqressiyanın müxtəlif formalarının nümayişi. Televiziya aqressiyanın müxtəlif formalarının “rəngarəng” reallaşdırılması yollarını göstərməklə bu cür davranışların təkrarlanmasına zəmin yaratmış olur.
   
8. 
   Aqressiyanın fəsadlarının olmamasının nümayişi. Aqressiyanın neqativ nəticələrinin nümayiş olunmaması aqressiya aktının, zorakılığın nəticələrini olduğundan az qiymətləndirilməsinə gətirib çıxara bilir.
   
9. 
   Televiziyaya sərf olunan zamanın kəmiyyəti. Mediada zorakılıq səhnələrinin sistematik və uzun müddət izlənilməsi çox güman ki, real həyatda aqressiyadan istifadəyə gətirib çıxaracaqdır.
   
10. 
    Real həyatda aqressiyanın möhkəmləndirilməsi, yəni avtoritet insanlar tərəfindən bu cür davranışın mümkünlüyünün nümayişi, özünün həyatında zorakılıgın “uğurla” həyata keçirə bilmə və s.
    

Beləliklə də, Banduraya görə, başqalarının hərəkətlərinin müşahidəsi vasitəsilə aqressiv davranışlar daha rahat mənimsənilir. Yəni bu zaman sənin özünü birbaşa heç bir təhlükə gözləmir, lakin səndə bu cür davranışın necə formalaşması ilə bağlı yaranan təsəvvürlər gələcəkdə real aqressiv hərəkətlər etmək üçün “təlimat” rolunu oynaya bilir. Yəni buna misal üçün deyə bilərik ki, KİV-də qeyri-adi zorakılıqla bağlı faciəli hadisələrin işıqlandırılmasından sonra ona oxşar hadisələr tamamilə başqa-başqa məkanlarda qeydə alınır.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sosial öyrənmə nəzəriyyəsi zorakılığın yalnız və hökmən televiziyada aqressiv səhnələrin izlənilməsi ilə şərtləndiyini nəzərdə tutmur. Sadəcə olaraq bu konsepsiyaya görə, müəyyən həyat şəraitləri mənimsənilmiş aqressiv vərdişlərlə birgə aqressiyaya gətirib çıxara bilir.

Medianın insan psixikasına bu və ya digər səviyyədə təsirini izah etməyə çalışan digər maraqlı konsepsiyalar da vardır ki, onlardan bəzilərinə də nəzər yetirməyi vacib hesab edirik. Belə ki, bir çox psixoloji fenomenlərin mahiyyətini özünəməxsus tərzdə interpretasiya etməyə çalışan psixofizioloji nəzəriyyələrə görə, televiziyanın izlənilməsindən sonra yaranan aqressiyanın səbəbi tamaşaçılarda yaranan hormonal dəyişikliklərdədir. Buna görə də, psixofizioloji nəzəriyyələr insanın aqressiyasının, zorakılıq törətməyə meylinin onun hormonal vəziyyətindən asılı olduğunu göstərir, bu hormonal vəziyyətin də, öz növbəsində, qismən zorakılıq səhnələrinin nümayişindən, fiziki parametrlərdən(şüalanmadan) və s. asılı olduğunu iddia edirdilər. Onların fikrinə görə, Mediada zorakılığı izləyərkən insan öz davranışındakı aqressivliyi artırmış olur.

Məsələyə psixoanalitik baxımdan yanaşdıqda, qeyd etmək lazımdır ki, freydizm xarici stimulların aqressiyanın yaranmasına olan təsirini sıfıra endirərək onu insanın əzəldən xislətinə xas olan instinkti kimi nəzərdən keçirmişdir. Lakin bununla belə, E.Fromm televiziyada zorakılıq səhnələrinin göstərilməsini dəhşətli darıxdırıcılıq hissinin kompensasiyasına olan cəhd kimi dəyərləndirirdi. İnsanlar medianın onlara təqdim etdiyi cinayətlər, fəlakətlər, dəhşətli səhnələrlə dolu təsvirləri passiv şəkildə acgözlüklə “udmaqla” daxilində oyanıqlıq, həyəcan yaradır və bununla da özlərində olan darıxdırıcılıq hissini yüngülləşdirirlər. Lakin zorakılığı passiv şəkildə izləmədən alınan həzzi sadistik və dağıdıcı hərəkətlər vasitəsilə aktiv həyəcana gəlmə vəziyyətindəncəmisi bir neçə addım ayırır.

Onu da diqqətə çatdırmaq istərdik ki, psixoanaliz nöqteyi-nəzərindən aqressiya modellərinin mənimsənilməsi üçün ən “təhlükəli” vaxt axşam saatlarıdır. Elə məhz zorakılıq səhnələrinə də axşam vaxtlarında daha çox rast gəlmək olur. Bu saatlarda insanda yorğunluq, yuxululuq vəziyyəti çoxaldıqca özünənəzarət və tənqdilik səviyyəsi azaldığından davranışın neqativ modelləri daha rahat mənimsənilir. Təəssüf ki, televiziyadakı verilişlərin məzmununun təhlili göstərir ki, zorakılıq səhnələrinin, aqressiv xarakterli informasiyaların böyük əksəriyyəti məhz axşam vaxtlarında tamaşaçılara təqdim olunur.

Lakin qeyd etdiyimiz məqamlarla yanaşı, məhz psixoanaliz katarsis ideyasını irəli sürərək insandakı real aqressiyanın zorakılıq səhnələrini tamaşa etdikdə “boşaldığını”, uzaqlaşdığını göstərirdi.

Medianın insan psixikasına təsirini araşdıran müasir tədqiqatçılardan Gerbener [6] belə fərziyyə irəli sürmüşdü ki, TV-də zorakılıqla bağlı səhnələrin izlənilməsi aqressiyadan çox qorxuya, dəhşətə gətirib çıxarır. Onun fikrinə görə, TV-ni izləyən insanlar güman ki, kriminaldan qorxu hissi keçirəcək və statistik məlumatlarda göstərildiyindən reallıqda kriminalın daha çox olduğuna inanacaqlar və buna görə kriminala qarşı daha çox tədbirlər görəcəklər.

Qilbert və Hitin [6] tədqiqatlarının təhlili göstərir ki, KİV-də təqdim olunanlarla kriminal arasındakı əlaqə verilən informasiyanın xarakterindən və auditoriyadan asılıdır. Yəni müəyyən olunub ki, yerli səviyyədə baş verən çoxlu sayda kriminal xəbərlərin verilməsi əhali, insanlar arasında qorxu hissini artırırsa, xaricdə baş verən çoxlu sayda kriminal xəbərlərin verilməsi əks effekt yaradır. Başqa sözlə, yerli tamaşaçılar digərləri ilə (xaricdə yaşayanlarla) müqayisədə özlərini daha təhlükəsiz hiss edirlər. Televiziyada çoxsaylı kriminal xəbərlərlə üzləşən insanda elə təsəvvür formalaşır ki, onun ətrafı elə bundan ibarətdir. Yəni eşidilən 1-2 informasiya şişirdilir və insanda ümidsizlik, depressiya kimi hallar yaradır. Bunun əksi insanın ətrafı haqqında pozitiv informasiyalar aldığı dövrdə artır.

Beləliklə də, Mediada öz əksini tapan aqressiya və zorakılıq səhnələrinin insan psixikasına təsir effektlərinin tədqiqi sahəsində aparılan işlər bizə bu təsirlərin cəmiyyət üçün həqiqətən ciddi təhlükələr yarada biləcəyini deməyə əsas verir.
Ədəbiyyat:

7. 
   Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı: Qarr-poliqraf, 2003, 356 s.
   
8. 
   Аронсон Э., Уилсон Т., Эйкерт Р. Социальная психология. Психологические законы поведения человека в социуме. СПб: прайм-ЕВРОЗНАК, 2002, 560 с.
   
9. 
   Берон Р., Ричардсон Д. Агрессия. СПб: Питер, 1998, 336 с.
   
10. 
    Брушлинская Л.В. Криминальное насилие в семье и его трансляция средствами массовой информации. Проблемы медиапсихологии. Москва: РИП Холдинг, 2002, səh. 71-86.
    
11. 
    Брайант Дж., Томпсон С. Основы воздействия СМИ. Москва: Вильяме, 2004.
    
12. 
    Dowler K. Мedia consumption and public attitudes toward crime and justice: the relationship between fear of crime, punitive attitudes, and perceived police effectiveness. Journal of Criminal Justice and Popular Culture, 2003, 10(2), 109-126.
    

НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФЕНОМЕНА «МЕДИА-НАСИЛИЯ»

В этой статье рассматривается научно-теоретические подходы к проблеме «Медиа-насилия». Анализируются теории и исследования проведенные в этой области.
SCIENTIFIC-THEORETICAL ASPECTS OF PHENOMENON “MEDIA-VIOLENCE”
This article deals with psycho-theoretical approaches to the phenomenon of “Media –violence”. In this work we have analyzed theories and researches related to violence and agression on Media and its impact on people.

NATAMAM VƏ TAM AİLƏLƏRDƏ TƏRBİYƏ OLUNMUŞ UŞAQLARIN

PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Binnətli Günel Mehman qızı,

BDU-nun III kurs magistrantı

Açar sözlər: ailə, inam, konflikt, nəzəriyyə, harmoniya

Ключевыеслова:семья, доверия,конфликт,теория,гармония

Keywords: aggression, family, trust, conflict, theory, harmony
Uşağın şəxsiyyət kimi formalaşmasında ailənin önəmli rol oynadığını hamımız yaxşı bilirik. Hər bir ailənin struktur quruluşu uşağın şəxsiyyətinin formlaşmasına müxtəlif cür təsir göstərir. Ailənin əsas məğzi- ailə üzvlərinin ictimai, qrup və fərdi tələbatlarının ödənilməsinə nail olmaqdır. Cəmiyyətin kiçik sosial qrupu olan ailə bir çox vacib funksiyaları yerinə yetirir.Ailənin yerinə yetirdiyi funksiyalar sırasında reproduktiv, ekonomik, tərbiyələndirici, kommunikativ, istirahət vaxtının birgə keçirilməsi və s funksiyalar daxildir.Bu funksiyalar arasında əlaqə çox güclüdür.Ailədə həm böyüklər, həm də kiçiklər tərbiyə olunur.Ona görə də ailənin tərbiyələndirici funksiyasıni iki aspektə bölmək olar.Birinci aspekt- uşaq şəxsiyyətinin normal formalaşmasını, maraq və qabiliyyətlərinin inkişafını, yaşlı nəsl tərəfindən (ana, ata, baba, nənə və s) sosial təcrübənin verilməsi, onlarda dünyagörüşünün formalaşması, əməyə xüsusi münasibətin yaradılması, kollektiv hissinin onlara aşılanması və s təmin etməkdən ibarətdir.İkinci aspekt isə hər bir ailə üzvünə təsir edən sistematik tərbiyələndirmə üsuludur.Burada bir ailə üzvü digər ailə üzvünə təsir edərək onu tərbiyələndirir. Hər bir uşağın həyatında ailə mühüm rol oynayır.

Ailənin bir üzvü olaraq uşaq valideynləri ilə münasibətə girir, onlar da öz növbəsində uşağa müxtəlif cür (həm pozitiv, həm də neqativ) təsir edə bilər. Bu iki halın da nəticəsində uşaq ya həyatsevər, ünsiyyətcil, xoşbəxt və ya əksinə narahat, kobud, ikiüzlü, yalançı və s kimi böyüyə bilir. Valideyn münasibətləri-uşağa olan müxtəlif hisslər, davranış steriotipləri,uşağı başa düşmə və anlama münasibətlərinin cəmidir.Uşaqla pozitiv münasibətlərin yaradılması üçün valideynlər uşağın tərbiyəsi və onunla yaxşı münasibətlərin yaradılması ilə bağlı müəyyən informasiyaya, biliyə malik olmalıdırlar. Beləliklə, ailə tərbiyəsi məqsədyönlü, konkret məqsədli bir proses olmalıdır. Ailənin quruluşundan (natamam və ya tam) asılı olmayaraq ailə tərbiyəsinin əsasını uşaqda şəxsiyyətin və əxlaqi dəyərlərin inkişafı durmalıdır. Düzdür, natamam ailələrdə bu məqsədə çatmaq müəyyən qədər çətin olacaq. Bununla belə bu ailələrdən olan uşaqların cəmiyyətdə sağlam bir şəxsiyyət kimi yetişməsini təmin etmək çox zəruridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, get-gedə natamam ailələrin sayı çoxalmaqdadır. Ona görə də natamam ailədə böyüyən uşağın tam ailədə böyüyən uşaqdan mümkün qədər az fərqlənməsi üçün bu cür ailələrdə uşağın tərbiyəsini öz üzərinə götürən şəxslər əlindən gələni etməlidirlər [4, s217]. Qeyd etdiyimiz kimi ailə uşaq üçün çox əhəmiyyətli rol oynayan bir strukturdur. Ailənin ətraflı analizini məşhur psixiator E.A.Liçko belə vermişdir:

1.Struktur tərkibi: Tam ailə ( həm ana ,həm də ata var); Natamam ailə ( ya ata,ya da anadan ibarət ailə);Deformasiya olunmuş ailə (ögey ana və ya atanın olması);
2.Funksional xüsusiyyətləri: Ailədə tam hormoniya şəraiti və ya əksinə dishormaniya.
Ailədə dishormoniya müxtəlif cür ola bilər.Dishormoniyanın yaranmasına aşağıdakı səbəbləri misal gətirmək olar:

-Ailədə ata və ana arasında portnyorluq yoxdur (valideynlərdən biri dominant, digəri isə onadan asılı olan);

-Destruktiv ailə (ailə üzvləri arasında demək olar ki, münasibət yoxdur,həyati çətinliklərin həll edilməsində bir-birinə dayaq və ailə üzvləri arasında emosional bağlantı yoxdur)

-Dağılan ailə (ailədə dominant mövqedə dayananın digər ailə üzvlərini bir növ istismar etməsi, münasibətlərin dağılması, ailədə mənfi psixoloji iqlimin olması və sonda boşanma ilə nəticələnmə ehtimalı)

Əslində ailə çox mürəkkəb struktura malik, müxtəlif qarşılıqlı münasibətlər-valideyn - övladlar,valideyn-valideyn, valideyn və onların valideynləri, böyük və kiçik uşaqlar və s münasibətlərdən təşkil olunur.Hələ Platon demişdir ki, dünyadakı bütün şər qüvvələr və insanların eqoizmi vaxti ilə ailədə uşaqların tərbiyəsində yol verilən qüsurlardır.

Ailədə övlada qarşı hədsiz sevgi olanda bu uşaqlarda eqoizm, şöhrətpərəstlik və s kimi müsbət olmayan keyfiyyətlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.Əksinə olduqda isə uşaqlarda patoloji inamsızlıq, həyəcanlılıq, natamamlıq hissi yarana bilər.

İndiki zamanda psixoloq və tibb işçiləri qeyd edirlər ki, uşaqların hətta bir neçə ay sevgidən məhrum edilməsi,onların bütün sonrakı həyatında iz qoyacaq fəsadlar yarada bilər.Şəxsiyyətdə əxlaqi və emosional sahənin yaradılması məhz elə ailə tərbiyəsinin əsasını təşkil edir.Sevgisiz böyüyən uşaq hər iki valideynləri olduğu təqdirdə də yetim sayılır.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, valideynlər arasındakı münasibətlər də uşağın inkişafına öz təsirini göstərir.Pedaqoji elmlər doktoru V.İ.Koçetkovun fikrincə valideynlər arasında olan sevgi uşağın tərbiyəsinə təsir edən ən əsas faktor ola bilər.Ana və ata bir-birini sevdikdə onların sevgisinin uşaqda bir növ özünə pay götürür.Onsuz isə uşağın bütün həyatı qaranlığa qərq olur və heç bir pedaqoji tədbirlər ailənin bu sevgisini əvəz edə bilməz[2, s 179].Bütün bu öncə sadaladıqlarımız tam, normal ailədə olmalı situasiyalara misallar idi. Bəs natamam və ya qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlər özünü biruzə verməyən ailələrdə böyüyən uşaqlar necə olur?Əsrlərdən bəri belə sayılırdıki, tam yəni ata və analı ailələrdə böyüyüb, tərbiyə alan uşaqlar psixoloji cəhətdən normal inkişaf edirlər və əksinə natamam ailədə yaxşı uşaq tərbiyə etmək çox çətin bir məsələdir.

Əksər situasiyalarda natamam ailə ailənin dağılmasından (valideynlərdən birinin ölümü, boşanma) əmələ gəlir.Ən çox yayılmış natamam ailə ana və övladdan ibarət olan ailədir.Boşanma səbəblərinin nə olmasından asılı olmayaraq boşanmadan bütün ailə üzvləri əziyyət çəkir.Məsələ boşanmadan sonra valideynlərin bir-biri ilə normal münasibət saxlamadıqda daha da pisləşir, bu da öz növbəsində uşağın normal inkişafına mane olur.Əksər vaxtlar ana boşanmadan sonra nəinki atanın övladının həyatında müəyyən yer tutmasına, hətta onunla görüşməyi belə qadağan edir.Valideynlərindən biri ilə görüşə bilməmək hissi,uşaqda dərin psixoloji travmalar yaradır.Uşağın psixikasına daha ağır travmanı boşanmadan sonra valideynlərin bir-birinə olan pis münasibətlərini heç gizlətməyə çalışmamaları,bundan başqa uşağı aralarında yaşanan mənfi münasibətlərin seyricisinə çevirməsi faktıdır.Bu cür şəraitdə böyüyən uşağın xarakterində illər keçsə belə düzəlməyən mənfi hallar özünü təzahür etdirməyə başlayır.

Ailənin dağılması əlbəttə ki, onun əvvəlki strukturunun dəyişməsinə səbəb olur. Bu da uşağın tərbiyəsində öz mənfi rolunu oynayır.Ailələrin dağılması dünya əhalisinin əsas problemlərindən biridir.Son dövrlər boşananların sayının getdikcə artdığı müşahidə edilir.Uşağın xarici aləmə münasibəti ana vasitəsi ilə reallaşır.Bu münasibətlər sisteminə tədricən ata, bacı, qardaş və b daxil olur.Uşaq yaşa dolduqca onun həyatında və psixi vəziyyətində atanın rolu daha da artır.Onun münasibətlər sistemi şaxələnir və daha da mürəkkəbləşir.Uşaq tədricən ailə münasibətləri normalarına yiyələnir.Onun şəxsiyyət kimi formalaşmasının əsası məhz ailədən başlayır daha sonra sosial mühitdə davam edir.Ailə uşağın şəxsiyyətinin inkişafında əvəzedilməz rol oynayır.Həyatının ilk günlərindən o, sosial varlıq kimi inkişaf etməyə başlayır.Valideynlər uşaq üçün avtomatik olaraq birinci dərəcəli fiqura çevrilirlər.Valideynləri ilə münasibətdə uşaqlar davranış vərdişlərini, şəxsiyyətlərarası münasibətləri və s mənimsəməyə başlayır.Valideynlər arasındakı münasibətlər-ailədə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin ən əsas aspektidir [1, s 277]. Ailə hər dövrlərdə cəmiyyətin maraq dairəsində yerləşib.Xüsusən də cəmiyyətdə natamam ailələr diqqət mərkəzində olur. Natamam ailə müasir sosial-demoqrafik ailə tipidir. Eləcə də natamam ailə - natamam münasibətlər, bundan başqa dövrlərdən bəri formalaşan ana-ata-övlad münasibətlər sisteminin dağılmış kiçik qrupdur. Natamam ailələrin artmasının bir çox səbəbləri var: bunlardan ən əsası ailə həyatında həyat yoldaşları arasında yaşanan qeyri-normal münasibətlər sferasından asılıdır.Bunu misal kimi aşağıdakıları göstərmək olar:

-cinslərarası münasibətlərin və əxlaq qaydalarının deformasiya olunması;

-nigahaha qədər cinsi əlaqələrin olması;

-ailədə ənənəvi rolların (kişi, qadın) dəyişilməsi;

-nəsiartırma funksiyasının “qeyri-populyarlığı”;

-gənclərin ailə həyatına hazırlıqsızlığı;

-nigah portnyoruna qarşı yüksək tələblərin qoyulması;

-alkoqolizm və narkotik maddələr;

Natamam ailələrin yaranmasının bir neçə mənbələrini qeyd edirlər. Bunlardan ən məşhuru boşanma nəticəsində ailələrin natamam ailələrə çevrilməsidir. Dünya miq- yasında boşanan ailələrin sayı durmadan artmaq üzrədir. Boşanmanın ən əsas səbəbləri kimi, alkoqolizm, xarakterlərin düz gəlməməsi, xəyanətdir. Bu faktda daha çox diqqəti cəlb edir ki, əksər vaxtlar boşanmaya qərarı qadınlar verir. Erkən yaşda qurulan ailə həyatları da uzunömürlü olmur. Natamam ailələrin yaranmasının bir səbəbi kimi kişilərin orta ömürlərinin qisalmasıdır. Natamam ailələrin qarşılaşdığı problemlər tam ailələrə nisbətdə daha çox olur. Bildiyimiz kimi ailə-bir çox funksiyalar həyata keçirir: -Ekonomik yəni, ailə üzvlərinin öz maddi tələbatlarının ödənilməsi funksiyası;
-Emosional funksiya; (psixoloji tələbatların –inanma, simpatiya, emosional dəstək və s ödənilməsi)

-“Mənəvi” ünsiyyət funksiyası; ( birgə vaxt keçirmək, ünsiyyət tələbatını və s ödəmək)

-Birincili sosial kontrolun yerinə yetirilməsi funksiyası;( ailə üzvlərini sosial normaların yerinə yetirilməsi və s).

Bildiyimiz kimi yuxarıda sadaladığımız funksiyaların tək valideynli ailədə yerinə yetirilməsi demək olar ki, mümkün deyil.Natamam ailələrdə baş verən bir çox problemləri ümumi olaraq -ekonomik, pedaqoji, tibbi və psixoloji kimi qruplara ayırmaq olar.Bu problemlərdən natamam ailələrdə daha çox ekonomik yəni, maliyyə çətinliklərinə rast gəlinir. Bu o, demək deyildir ki, əgər maliyyə cəhətdən natamam ailə tam təmin edilsə, o, ailədə problem yaşanmayacaqdır. Uşağın ailədən ən çox istədiyi sadəcə sevilmək və gərəkli olduğunu hiss etməkdir.Bu mühitin natamam ailədə yaradılması müəyyən qədər çətin olduğu üçün çox vaxt natamam ailədə böyüyən uşaqlar,tam ailələrdə böyüyən uşaqlara nisbətən daha az özünəinam,özünüqiymətləndirmə və s keyfiyyətlərə malik olurlar. Qeyd etdiyimiz kimi ailə uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında xeyli müddət əsas rol oynayır. Məlumdur ki, insanın xarakterinin, əməyə, mənəvi, ideya və mədəniyyət sərvətlərinə münasibətinin əsasları ailədə formalaşır. Ailənin tərbiyə mühitini şərtləndirən amilləri iki tipə ayırmaq olar. Ata-ana, ana-uşaqlar, ata-uşaqlar, bacı-qardaşlar arasında münasibətlər, valideynlərin uşaqlara münasibətləri, onların şəxsi keyfiyyətləri və s birinci tip amillər sırasına daxildir. Ailənin maddi vəziyyətini, mənzil şəraitini, strukturunu və s isə ikinci tip amillərə aid etmək olar. Uşaqların tərbiyəsində ikinci tip amillərin əhəmiyyəti aydındır.Lakin, bununla belə, onların təsirini həlledici hesab etmək olmaz. Ailənin əsas tərbiyə imkanları, hər şeydən əvvəl, valideynlərin və uşaqların qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyən olunur.

Ailə həyatı şəxsiyyətin inkişafına bütövlükdə təsir göstərir. Bu cəhət, birinci növbədə, uşağın emosional aləmində əks olunur. Son zamanlar psixoloqlar həmin məsələyə xüsusi diqqət yetirir, uşağın emosiya və hisslərinin inkişafında ananın roluna son dərəcə böyük əhəmiyyət verirlər.

Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, valideynlərlə uşaqlar arasındakı münasibətlər nə qədər əlverişli olsa , onların uşaq və yeniyetmələrin şəxsiyyətinin formalaşmasına təsiri bir o qədər möhkəm və səmərəli olar [4, s 138]. Bizə məlumdur ki, mənfi emosional halların tez-tez yaşanması uşaqlıqla bağlı olan bir hadisədir. Ailə konfliktləri, sevgi çatışmamazlığı, valideynlərdən birinin vəfatı və s kimi faktorlar güclü psixotravmatik təsirlər yarada bilər. Tibb işçilərinin dediklərinə görə nevroz xəstəliyinə tutulan əksər uşaqlar, uşaqlıqda valideynlərdən birini itirməsi ilə rastlaşıb. Boşanmaların nəticəsi-natamam ailələrin sayının artması və tənha insanların yaranmasına gətirib çıxarır. Ailə münasibətləri haqqında əsərlərlə çıxış edən V.A.Sısenko analizlər nəticəsində bu qərara gəlib:

1.Əksər boşanmış kişi və qadınlar ikinci dəfə ailə həyatı qurmaq imkanına malik olmurlar, övladlı qadınlar isə demək olur ki, ikinci dəfə ərə getmirlər. Boşanmış xanımların həyata uşaq gətirməsi əksər hallar mümkün olmur. Çünki xanımlar təklikdə uşaq böyütmək istəmirlər. Bu da ölkədə nəsiartırma və ölkə əhalisini sayına mənfi təsir göstərir.

2.Boşanmaların əsasında natamam ailələrin sayı artır və bu da ailədə uşağın bir vali- deyn ilə böyüməsinə səbəb olur.

3.Yeniyetməlik dövrünə qədəm qoyan natamam ailələrdə böyümüş uşaqların davranış larındakı qüsurları aradan qaldırmaq çətin olur.

4.Boşanma həm valideynlərdə, həm də uşaqlarda nevropsixi pozuntulara gətirib çıxa- ra bilər[2, s 576].

V.A.Sısenkonun qeyd etdiyinə görə boşanma-hər iki portnyor və onların uşaqları üçün stressli situasiya, daxili gərginliklə müşahidə olunan konfliktli vəziyyətdir.

Boşanma prosesi valideynlər bir-birindən ayrılsa belə övlad hər hansı bir valideyndən ayrıla bilmir.7-12 yaşlı uşaqlar ailədə valideynlərin boşanması faktı ilə çox çətin razılaşır.Boşanma prosesi övladın bütün sonrakı emosional həyatına mənfi təsir gös- tərir.Tədqiqatlar göstərir ki, boşanmadan sonra uşaqların 37,7%-ində dərslərdə fəallığı azalır, 19,6%-ində evdə özünütənzimetmə prosesi pozulur, 17,4%-i özünə xüsusi diqqət tələb edir, 8,7%-i evdən qaçır, 6,5%-ində isə dostları ilə konfliktləri baş verir.Ailədə boşanmadan sonra yaranan boşluq zamanı uşaqlarda aşağıdakı hallar baş verə bilər:

-uşaqlarda intellektual, analitik və s qabiliyyətlər inkişafdan qalır;

-oğlan və qızlarda cinsi ayrılma fərqləri bir o qədər aydın seçilmir;

-yeniyetmə uşaqlarda əks cins ilə münasibətlərin yaradılmasında çətinlikər meydana çıxır;

-çatışmayan valideynə olan sevgi ailədə olan valideynə yönəlir və bunun da nəti- cəsində bir valideynə hədsiz dərəcədə bağlantı yaranır;

Tədqiqatlar və eyni zamanda tibbi araşdırmalar göstərir ki, hətta ana bətnində olan uşaq belə valideynlərin ayrılması prosesini çətin emosional hallarla müşaiət olunan vəziyyətdə keçirir.Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar da ailədə valideynlərdən birini itirməsi faktını çox çətin qarşılayır.Bu zaman onların emosional həyatlarında konfliktlər, narazıçılıq, gərgin halların yaşanması baş verir.2,5-3,5 yaşlı uşaqlar ailənin dağılması faktına ağlamaqla, yuxu rejiminin pozulması ilə, yüksək həyəcanlılıq, dərketmə pro- seslərinin ləngiməsi və öz şəxsi oyuncaqlarına bağlılılıq ilə müşaiət olunan emosional hallar yaşayırdılar.3,5-4,5 yaşlı uşaqlarda yüksək narazıçılıq, aqressivlik, itki hissinin yaşanılması, narahatlılıq və s çətin emosional hallar yaşayır. Ekstravert uşaqlar artıq əvvəlki kimi həmyaşıdları ilə ünsiyyətə girmir, bir növ özlərinə qapılırlar. Çox vaxt uşaqlar ailələrinin dağılmasının əsl səbəkarı kimi özlərini görürlər. Boşanma ilə uşağın keçirdiyi daxili travma, yeniyetməlik dövründə xüsusi ilə özünü birüzə verə bilər. Bu cür uşaqlar çox vaxt özlərinə diqqət cəlb etmək üçün kobudluq edirlər. Beləliklə natamam ailələrdə böyüyən uşaqlarda özünü qeyri-adekvat aşağı qiymətləndirmə xas olur. Bundan başqa onlarda insanlara güvənsizlik hissləri və sanki həmişə öz şəx- siyyətlərində nə isə bir natamamlıq hiss edirlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblər və bundan başqa tərbiyədə yol verilən səhvlər ucbatından uşaqların şəxsiyyətində bir natamamlıq, bölünmə baş verə bilər. Tam ailələrdə böyüyən uşaqlar natamam ailələrdə böyüyən uşaqlardan bir çox xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Onların içərisində emosional sahəni xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Çünki normal ailədə böyüyüb, boya-başa çatan uşaqlar daha mülayim xasiyyətli, həyatsevər, xoşbəxt və s olurlar. Onlarda ətraf mühitə, onun insanlarına sevgi hiss olunur. Natamam ailələrdən olan uşaqların emosional sferasında ciddi deformasiyalar hiss olunur. Onlar utancaq, özünəgüvənməyən, həyəcan və s kimi keyfiyyətlərlə böyüyürlər, bu da onların gələcək həyatda normal, tam formalaşmış şəxsiyyət olması üçün maneələrə gətirib çıxara bilər.
Lakin bununla belə bir faktı da qeyd etməliyik ki, tam ailənin olması hələ uşağın psixotravmasız, normal inkişaf edəcəyinə dəlalət etmir[5, s 208].
ƏDƏBIYYAT

1. 
   Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə “Sosial psixologiya”, Bakı 2003
   
2. 
   Q.M.Andreyeva “Sosial psixologiya” M, 2004
   
3. 
   P.N.Şixirev, “Müasir sosial psixologiya” M,2000
   
4. 
   Ə.Ə.Əlizadə, “Ailə” Bakı 2006
   
5. 
   Ə.Ə.Əlizadə Uşaqlar və yeniyetmələr: Seksual inkişafın
   

psixopedaqogikasi