AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

 

Fəsil 6. Dövlət idarəçiliyinin 

hüquqi tənzimlənməsi və informasiya təminatı 

 

Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənməsi 

 

Hüquqi tənzimlənmənin mahiyyəti və ona verilən tələblər. Hüquqi 

tənzimləmə predmeti: mexanizmlər, hakimiyyətin və  səlahiyyətlərin 

bölünməsi, iradəyə əsaslanan münasibətlər. Dövlət orqanının hüquqi 

statusu. Ümumi yol verilən, icazə verilən və məcburi-səlahiyyətdarlıq  

Fuad Məmmədov

 

 

416

qaydası. Tənzimləyici, qoruyucu və xüsusiləşdirilmiş (ümumi qadağa-

nedici, definitiv, deklarativ, operativ, kollizion təlimatlar) normaların 

təsnifatı. Hüquqi tənzimləmə metodu - hüquqi üsullar, vasitələr və təsir 

qaydalarının məcmusu kimi. Hüquqi normaların subyekti, mahiyyəti 

və məzmunu - metodun ölçülmə vasitələri kimi. Subyekt: mərkəzləşmiş 

(subordinasiya) və desentralizasiya olunmuş (koordinasiya) tənzimlə-

mə. Mahiyyət və məzmun - pozitiv təhrik etmə, qadağa və icazə - hüqu-

qi tənzimləmə vasitələri kimi. Hüquqi formalar: konstitusiya, qanunlar 

və qanundan irəli gələn aktlar (ümumdövlət, müəssisə, yerli və lokal), 

hüquqi normativ aktlar - dövlət idarəçiliyinin əsası kimi. Hüquqi tən-

zimləmə vasitələri sistemi. Ölkə prezidentinin səlahiyyətləri. Xüsusiy-

yət: hüquqi tənzimləmənin tipikliyi (universallığı) və unikallığı. Hüqu-

qi tənzimləmənin strukturu (qanunverici, daxili altsistem, normativ, 

özünüidarə, hüquq-mühafizə tənzimləməsi və normativ qərar). Dövlət 

idarəçiliyini təmin edən maddi və prosessual normalar, hüquqi mexa-

nizmlər. Hüquqi tənzimləmə keyfiyyəti və həyatda normaların təsirinin 

reallıq dərəcəsi - dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimləmə effektivliyi-

nin səviyyə göstəriciləri kimi. Siyasətçilər, dövlət qulluqçuları və ölkə 

vətəndaşları  tərəfindən qanunların icra edilməsi mədəniyyəti. “Qa-

nunvericilik - qanunauyğunluq və hüquqi intizam” zəncirində qanuni-

liyin yeri. İdarəetmə orqanlarının fəaliyyəti üzərində iyerarxik ümumi 

və xüsusiləşdirilmiş (antiinhisar, gömrük, sanitar-epidemioloji, ekoloji 

və s.) xarici nəzarət. Qeyri-hökumət təşkilatları, həmkarlar ittifaqları, 

kütləvi informasiya vasitələri və ayrı-ayrı  fərdlərin rolu. Qanunilik və 

hüquq intizamı. Həll edilməsindən ölkədə qanunilik və hüquq intizamı 

dərəcəsinin asılı olduğu problemlər. İntizamın üç əsas qaydası və növü. 

 

Dövlət aparatının imkanları  və ictimai rəy ilə  təmin edilən, insanların 

hüquqi davranış normaları icrasının məcburi istehsalı üzrə dövlət fəaliyyə-

tini  ifadə edən  dövlət idarəçiliyi fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinin, 

dövlət idarəçiliyi mədəniyyətində mühüm yeri vardır. Cəmiyyətə hakim 

idarəedici təsir kimi, dövlət idarəçiliyi - dövlətin, cəmiyyətin və vətəndaşla-

rın  şəxsi inkişaf problemlərinin həllinə yönəldilmiş  fəaliyyətlərin həyata 

keçirlməsi məcburiliyini nəzərdə tutur. İdarəçilik fəaliyyəti,  idarə olunan 

obyektlərin obyektiv tələbatları ilə müəyyən edilir və idarəetmə münasibət-

ləri iştirakçılarının azad iradəsinin təzahürü deyil. Bu səbəbdən o öz mahiy-

yəti və hüquqi sərhədlərinin yuridik əsaslanmasını  tələb edir. Sosial, nor-

mativ və praktik aspektlərin  vəhdətini ifadə edən  hüquqi tənzimlənmənin 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

417

mahiyyəti ictimai münasibətlərin nizamlanmasında insanların həyati tələba-

tı ilə şərtlənir. Buna görə idarəçilik fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi sis-

temli surətdə təşkil edilməli, sosial baxımdan effektiv və praktik cəhətdən 

reallaşdırılan olmalıdır.  

Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənməsi konstitusiya, qanunlar və 

qanundan irəli gələn hüquqi normativ aktlar əsasında həyata keçirilir ki, on-

larda dövlət idarəçiliyi orqanlarının status xarakteristikası möhkəmləndiri-

lir. Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənməsində ölkədə ali yuridik qüvvə-

nin normativ hüquqi aktını təşkil edən dövlət konstitusiyası başlıca əhəmiy-

yətə malikdir. Konstitusiya  cəmiyyətin və dövlətin inkişafına böyük təsir 

göstərən, ictimai münasibətlər sisteminin, məqsəd və dəyər cəhətdən qarşı-

lıqlı  əlaqəli yuridik sistemin hüquqi mahiyyətini özündə  təcəssüm etdirən 

əsas qanun, sənəddir. O, hakimiyyət strukturunu, formalaşdırma və fəaliy-

yət prinsipləri və mexanizmlərini, dövlət idarəçiliyi hüquqi tənzimlənməsı-

nın əsas status və digər əsasnamələrini əks etdirir.  

Əhəmiyyətinə görə  konstitusiyadan sonra ikinci  yer - hüquqi tənzimlə-

mənin mühüm forması olan və idarəçilik fəaliyyətinin status mövqeyini və 

yuridik qaydasını müəyyən edən qanunlara məxsusdur. Qanun - bilavasitə 

dövlətin ümumi iradəsini ifadə edən və ali hüquqi qüvvəyə malik, dövlət 

həyatının əsas məsələləri üzrə xüsusi qaydada qəbul edilmiş normativ hü-

quqi aktdır. Qanun, onun baza məzmununu və əhəmiyyətini açıqlayan həm 

maddi  əlamətlərə, həm də qanunun özünün və hüquqyaradıcı prosedurun 

yuridik xüsusiyyətlərini əks etdirən hüquqi əlamətlərə malikdir. Qanunveri-

ci formaya əsaslanan hüquqi tənzimləmə dövlətin sərəncamında olan vasi-

tələr sistemi ilə  təmin edilir. Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənməsi 

üzrə geniş səlahiyyətlər dövlətin prezidentinə məxsusdur ki, onun fərmanla-

rı normativ xarakterə malikdir.  Yuridik xassənin qanundan irəli gələn akt 

olmasına baxmayaraq, uyğun qanunlar olmadığı halda, prezidentin fərman-

ları ilkin, normativ hüquqi aktları “müəyyən edən” xarakter daşıyır.  

Hüquqi tənzimlənmədə əhəmiyyətinə görə üçüncü yer qanundan irəli gə-

lən hüquqi normativ aktlara məxsusdur. Onlar səlahiyyətli hakimiyyət or-

qanlarının, qanuna əsaslanan və mahiyyəti etibarilə ona zidd olmayan hü-

quqi normativ aktlarını ifadə edirlər. Normativ aktlar: ümumdövlət, idarə, 

yerli və lokal (təşkilatdaxili) olur. Ümumdövlət aktlarına hüquqi statusları 

və idarəçilik fəaliyyəti qaydalarını müəyyən edən hökumət qərarları aiddir. 

Ayrı-ayrı nazirliklərin və statusuna görə onlara bərabər, buna dövlət səla-

hiyyətləri olan icra hakimiyyəti orqanlarının qərarları da hüququ qüvvəyə 

malikdir. İdarə normativ aktları xüsusi səlahiyyətli orqanlar tərəfindən ve-

rilir və uyğun altsistem strukturları və vəzifəli şəxslərə münasibətdə qüvvə-

yə malikdirlər. Yerli normativ aktlar, uyğun nizamnamələrin də aid olduğu 

Fuad Məmmədov

 

 

418

yerli özünüidarə aktları daxil olmaqla, öz səlahiyyətləri və ərazi yurisdiksi-

yası  hədlərində yerli dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları  tərəfindən 

verilir. Reqlamentlərin, müddəaların, vəzifə təlimatlarının və s. aid olduğu 

lokal normativ aktlar, daxili həyat fəaliyyəti idarəçiliyinin qaydaya salın-

ması  məqsədilə dövlət orqanları  və yerli özünüidarə orqanları  tərəfindən 

verilir.  

Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənmə predmeti kimi - hüquqi-dövlət 

institutları, insanların şüuru, davranışı və fəaliyyəti çıxış edir, metodu kimi 

- dövlət orqanları və vəzifələrinin hüquqi statusuna, həmçinin onların fəa-

liyyət proseslərinə legitimlik, müəyyənlik, məqsədyönlülük və ardıcıllıq ve-

rən norma üsulları, vasitələri, tərzləri, strukturları və anlamları istifadə edi-

lir.  Dövlət idarəçiliyinin  hüquqi tənzimləmə predmeti, dövlət orqanlarının 

məqsədqoyma, funksiyalar, təşkilati strukturlar və idarəçilik fəaliyyətinin 

nizamlanması, idarəetmə proseslərində dövlət hakimiyyətinin reallaşdırılma 

vasitələri, üsulları və prosedurlarının yuridik müəyyənləşdirilməsi ilə şərt-

lənir. Ona: a) cəmiyyət tərəfindən dövlət idarəçiliyinin həyata keçirilməsi-

nin hüquqi mexanizmləri; b) dövlət orqanları arasında dövlət hakimiyyətinin 

və səlahiyyətlərin bölünməsi, onların hüquqi statusunun müəyyən edilməsi; 

c) dövlət idarəçiliyi proseslərinə  cəlb edilmiş  insanlar arasında iradəyə 

əsaslanan münasibətləri əhatə edən yanaşmaları aid etmək qəbul edilmiş-

dir. Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənməsində mərkəzi yeri dövlət or-

qanının hüquqi statusu tutur. O, elementlərin üç qrupundan ibarətdir: hüqu-

qi-dövlət mahiyyəti və  dövlət idarəçiliyi sistemində  uyğun orqanın yerin-

dən; ayrı-ayrı idarəetmə obyektlərinə münasibətdə dövlət orqanının idarəçi-

lik funksiyaları və səlahiyyətləri məcmusunun hüquqi ifadəsi olan - dövlət 

orqanının səlahiyyətindən; dövlət orqanının təşkilati strukturunun, habelə 

onun fəaliyyətinin formaları, metodları və prosedurlarının hüquqi cəhətdən 

möhkəmləndirilməsindən. Dövlət hakimiyyətinin tənzimləyici qüvvəsindən 

istifadə edilən zaman məmurların azad fəaliyyəti qanunlar və onlara dövlət 

tərəfindən verilmiş səlahiyyətlər əsasında və çərçivəsində həyata keçirilmə-

lidir. Dövlət orqanlarının hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi zamanı 

ümumi yol verilən, icazə verilən və məcburi-səlahiyyətdarlıq idarə üsulu is-

tifadə edilir.  

Hüquqi tənzimləmə metodu, dövlət idarəçiliyi sisteminin sosial-hüquqi 

sahəyə hüquqi təsir üsulları, yolları və vasitələrinin məcmusunu ifadə edir. 

Hüquqi tənzimləmə metodunun ölçü vasitəsi kimi çıxış edir: hüquq norma-

larını  dərc etməyə müvəkkil olan hüquqi tənzimləmə subyekti və hüquq 

normalarının özünün mahiyyəti və  məzmunu. Hüquqi tənzimləmə subyekti 

idarəçilik sahəsində hüquq normalarının dərc edilməsi üzrə müəyyən dövlət 

orqanlarının xarakterini və  fəaliyyət hüdudlarını  müəyyən edir. Subyektin 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

419

səlahiyyətindən asılı olaraq, mərkəzləşmiş və desentralizasiya olunmuş tən-

zimləmə  mövcuddur.  Mərkəzləşmiş,  imperativ tənzimləmə,  subordinasiya 

metodunu nəzərdə tutur ki, bu zaman tənzimləmə, dövlət hakimiyyəti or-

qanları tərəfindən onların səlahiyyətləri və yurisdiksiya obyektləri çərçivə-

sində yuxarıdan aşağıya hökm-imperativ əsasda həyata keçirilir. Belə me-

tod idarəçilik prosesində davranış normaları və qaydalarını müəyyən və tə-

min etmək qabiliyyəti ilə şərtlənən dövlət hakimiyyəti atributlarının reallaş-

dırılması imkanını verir. Desentralizasiya olunmuş, dispozitiv tənzimləmə - 

razılaşma, müqavilələr, birgə aktların qəbul edilməsi, bir neçə dövlət haki-

miyyəti orqanları tərəfindən aşağıdan gələn təşəbbüsün dəstəklənməsi yolu 

ilə həyata keçirilən koordinasiya metodunu nəzərdə tutur. 

Dövlət orqanları və vəzifəli şəxslərin hüquqi və praktik reallaşdırma və-

ziyyətinin müəyyən edilməsi məqsədilə hüquqi formalar istifadə olunur ki, 

onlarda normalar hüquqi cəhətdən  əks etdirilir və möhkəmləndirilirlər. 

Dövlət-idarəçilik təzahürləri, prosesləri və münasibətlərinin daha yaxşı 

qaydaya salınması üçün dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənmə formala-

rına - sabitliyi və möhkəmliyi, tamlığı və daxili yekdilliyi, hüquq normala-

rının vaxtında qəbulunu və onların məna aktuallığını təmin etmək iqtidarın-

da olan bir sıra tələblər irəli sürülür.  

Dövlət idarəçiliyi  əsasən  konstitusiya və inzibati hüquq normaları ilə 

tənzimlənir. Onlar fəaliyyət strukturunun qurulması, rasionallığı və idarəet-

mə strukturlarının qarşılıqlı təsir sistemliyi proseslərində katalizator rolunu 

oynayır. Hüquqi formaların xarakterinə  və  məzmununa görə uyğunluğu 

dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənmə sisteminin formalaşdırılmasına 

imkan verir. Hüquqi tənzimləmənin keyfiyyəti  əsasən vətəndaşların həyat 

fəaliyyətinin bu və ya digər problemlərinın həlli zamanı insanların davranış 

və  fəaliyyət mexanizmini ifadə edən hüquqi norma tələblərinin aydınlığı, 

məna dəqiqliyi, əsaslanmış olmasından asılıdır. Həyatda normanın təsirinin 

reallıq dərəcəsi, onun praktik tətbiqini təmin edən dövlət strukturunun im-

kanları və səlahiyyətindən asılıdır. Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimləmə 

effektivliyinin səviyyəsi məhz hüquq normalarının praktik tətbiqi dərəcəsi, 

onların insanların şüuruna və davranışına, fəaliyyətinə və qarşılıqlı münasi-

bətlərinə real təsiri ilə müəyyən edilir. Dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzim-

lənməsində maddi normalara (onun elementlərini təsvir edən, qeyd edən və 

möhkəmləndirən), prosessual normalara (praktikada idarəetmə elementlə-

rinin tətbiqi qaydası, mərhələləri və formalarını açıqlayan) və onların real 

həyata keçirilməsini təmin edən  hüquqi mexanizmlərə  mühüm yer ayrılır. 

Sonunculara aiddir: idarəçilik fəaliyyətinin qaydaları və standartları, dövlət 

orqanları  və yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətinin nizama salınması. 

İdarəetmə proseslərində davranışı müəyyən edən hüquq normalarının məna 

Fuad Məmmədov

 

 

420

və məzmunu, iştirakçılara qarşılıqlı idarəedici təsir normasının  mahiyyətini 

əks etdirən hüquqi tənzimləmə üsullarından asılıdır. Belə üsullara: pozitiv 

məcbur etmə, qadağa və icazə aiddir. Onların arasında pozitiv məcbur etmə 

dominant rol oynayır, belə ki, dövlət orqanı kompetensiyasında bütün yazı-

lanlar məcburi icraya aiddir.  

Dövlət idarəçiliyinə, müəyyən dərəcədə, bütövlükdə hüquqi tənzimlə-

mədə istifadə edilən hüquqi normaların təsnifatı  aiddir.  Bu - tənzimləyici, 

qoruyucu və xüsusiləşdirilmiş normalardır. Tənzimləyici normalar - iştirak-

çılara hüquqlar vermək və onların üzərinə öhdəliklər qoymaq yolu ilə icti-

mai münasibətləri tənzimləyən göstərişlərdən ibarətdir. Qoruyucu normalar 

hüquqi məsuliyyət ölçülərinin nizamlanması  və icbari-dövlət ölçülərinin - 

sanksiyaların tətbiq edilmə qaydasına yönəldilmişdir. Tənzimləyici və qoru-

yucu normaları tamamlayan və inkişaf etdirən xüsusiləşdirilmiş normalar: 

ümumi qadağanedici  (ictimai münasibətlərin bəzi elementlərini müəyyən 

edən),  definitiv (verilmiş hüquqi kateqoriyanın  əlamətlərini möhkəmləndi-

rən), deklarativ (verilmiş hüquqi normalar məcmusunun hüquqi prinsipləri 

və məsələlərinin xülasəsini ehtiva edən), operativ (qüvvədə olan normativ 

müddəaları ləğv edən və ya qüvvədə olan normaları ictimai münasibətlərin 

yeni dairəsinə yayan), kollizion (normalar arasında seçimi tənzimləyən) tə-

limatları daxil edir. 

Hüquqi tənzimləmə metodunun xüsusiyyəti odur ki, onda eyni bir prob-

lemlər üzrə müxtəlif qərarlar tətbiq edilə bilər. Dövlət idarəçiliyinin hüquqi 

tənzimlənməsi məzmununu şərtləndirən proseslər və münasibətlərin xarak-

teri əsas etibarilə tipiklik (universallıq) və unikallıqla əlaqədardır. Dövlət 

idarəçiliyinin universal komponentləri idarəetmə prosesində və dövlət siya-

sətinin həyata keçirilməsində daha aktual və  təyinedicidirlər.  Unikal kom-

ponentlər, konkret idarəetmə situasiyası tələbatlarının diktə etdiyi yaradıcı 

təşəbbüs və müstəqilliyin üzə  çıxması, konstruktiv imkanların reallaşdırıl-

ması şəraitini tələb edir. Müstəqil idarəetmə fəaliyyətində qanuniliyin həya-

ta keçirilməsi  müəyyən məzmun, məsuliyyət, hüdudlar və miqyaslar tələb 

edir ki, bu da hüquqi tənzimləmə strukturu haqqında məsələni aktuallaşdı-

rır. Hüquqi tənzimləmə strukturu elə qurulmalıdır ki, idarəetmənin hər bir 

altsistemi onun mahiyyəti və təyinatına daha uyğun formaya malik olsun və 

onun fəaliyyətinin effektivliyini təmin etsin. Hüquqi tənzimləmə strukturu-

na daxildir: qanunverici, daxili altsistem, normativ, özünüidarə, hüquq mü-

hafizə tənzimlənməsi, həmçinin normativ qərar. Qanunverici tənzimləmə ilə 

dövlət idarəçiliyinin daha tipik elementləri - əsas prinsiplər, yanaşmalar, 

metodoloji əsaslar və ümumi başlanğıclar təyin edilir. İdarəetmə prosesləri-

nin daxili altsistem normativ tənzimlənməsi ümumi və xüsusi konpetensiya-

lı icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Özünüidarə tənzim-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

421

lənməsi  xalqın iradəsinin ifadəsidir və məhdud ərazilər daxilində qüvvədə 

olur. Hüquq mühafizə tənzimləməsi dövlət hakimiyyətinin müəyyən edilmiş 

prinsipləri və institutlarını, vətəndaşların hüquqları  və azadlıqlarını  təmin 

və müdafiə etməyə qabil olan nəzarət və hüquq mühafizə orqanları tərəfin-

dən həyata keçirilir. Normativ qərar şəhər, rayon hakimiyyəti və yerli özü-

nüidarə orqanları tərəfindən müvafiq kompetensiyaya uyğun olaraq həyata 

keçirilir.  

Hüquqi tənzimləmənin  ən mühüm vəzifəsi yalnız qanunları  təkmilləş-

dirmək deyil, həm də siyasətçilər, dövlət qulluqçuları və ölkə vətəndaşları 

tərəfindən onların  yüksək icra mədəniyyətinin formalaşdırılmasıdır. “Qa-

nunvericilik – qanunilik – hüquq qaydaları” zəncirində “qanuniliyə” əhə-

miyyətli yer ayrılır. Dövlət idarəçiliyi sistemində qanuniliyin qorunması ic-

ra hakimiyyətinin özü tərəfindən, həmçinin məhkəmə hakimiyyətinin fəa-

liyyəti, prokurorluq, ictimai təşkilatlar və ayrı-ayrı  şəxsiyyətlər tərəfindən 

təmin edilir. Qanuniliyi qorumaq məqsədilə, dövlət tərəfindən müxtəlif sə-

viyyəli idarəçilik fəaliyyəti üzərində iyerarxik ümumi və xüsusiləşdirilmiş 

xarici nəzarət, habelə idarəçilik orqanlarının özündə daxili nəzarət həyata 

keçirilir. Nəzarət mexanizmləri idarəetmə qərarları və fəaliyyətlərini onla-

rın qanunlara və digər hüquqi normativ aktlara uyğunluq nöqteyi-nəzərin-

dən izləməyə imkan verir. Ümumi nəzarət,  hər bir dövlət orqanı  və  yerli 

özünüidarə orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş səlahiyyətlərin qanuniliyinə 

və reallaşdırılmasına nəzarətdən ibarətdir. İdarəetmə fəaliyyətinin müəyyən 

növləri üzərində  xüsusiləşdirilmiş  nəzarət  səlahiyyətli orqanlar və onların 

altsistemləri tərəfindən həyata keçirilir. Buraya: antiinhisar, gömrük, sani-

tar-epidemioloji, ekoloji, radiasiya nəzarəti, əmək qanunvericiliyinə riayət 

edilməsinə, ərzaqların və xalq istehlakı mallarının keyfiyyətinə nəzarət, yol 

hərəkətinə nəzarət və s. aiddir. Təşkilatlarda vəzifəli şəxslər tərəfindən hə-

yata keçirilən daxili nəzarətin effektivliyi nəzarət edən şəxslərin məsuliyyət 

mədəniyyətindən asılıdır. Demokratik dövlətdə mühüm nəzarət funksiyala-

rını özlərinin konstitusiya ilə təmin olunmuş hüquqları, azadlıqları və ma-

raqlarını müdafiə etməyə qadir olan qeyri-hökumət təşkilatları, həmkarlar 

ittifaqları, kütləvi informasiya vasitələri və ayrı-ayrı  fərdlər yerinə yetirir-

lər.  

İnsanın qərarları və fəaliyyətlərində nizamlılığın, sabitliyin və perspek-

tivliyin saxlanması vasitəsi olan qanunilik, cəmiyyətdə və dövlətdə mövcud 

sabit hüquqi əlaqələr və münasibətlər sistemini ifadə edən hüquqi intizamda 

öz təcəssümünü tapır. Hüquqi intizam sosial-hüquqi mədəniyyət atributu 

kimi, insanların tələbatlarını və məqsədlərini təmin edir, mədəniyyət və ma-

raqların harmonizasiyasına, vətəndaşların hüquqlarının reallaşdırılmasına 

yardım edir. Hüquqi intizam cəmiyyətin intellektual, hüquq və etik mədə-

Fuad Məmmədov

 

 

422

niyyəti ilə bağlıdır. Hüquqi intizam səviyyəsi qanunun və qanuniliyin in-

sanların şüuruna, davranışına və fəaliyyətinə təsir dərəcəsi, həmçinin ölkə-

də mövcud olan hüquq müəssisələrinin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Dövlət idarə-

çiliyinin hüquqi intizama neqativ təsir edən əsas nöqsanları sırasına hüquqi 

nihilizm, bürokratizm, dövlət qulluqçularının peşə hazırlığı, məsuliyyəti və 

etik mədəniyyətinin qeyri-qənaətbəxş səviyyəsi aid edilir. Dövlət idarəçili-

yində qanuniliklə məqsədəuyğunluq arasındakı ziddiyyəti nəzərdən keçirər-

kən, mütəxəssislər qeyd edirlər ki, “məqsədəuyğunluq” adı altında çox vaxt 

“mənfəət güdən motivlər, səriştəsizlik və subyektivizm özbaşınalığı” gizlə-

nir. Rusiya dövlətçiliyi təcrübəsini təhlil edərək və dövlət idarəçiliyində qa-

nuniliyin və hüquqi intizamın personalı birləşdirdiyini və dövlət aparatının 

rasionallığını artırdığını qeyd edərək, Q.V.Atamançuk aşağıdakı problemlə-

ri ayırır ki, ölkədə qanuniliyin və hüquqi intizamın səviyyəsi onların həllin-

dən asılıdır: dövlətin baza hüquqi sənədi olan konstitusiyanın rolunun yük-

səldilməsi; qanunyaratma metodologiyası  və texnikasının, hüquqi aktların 

qəbul edilmə metodologiyası və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi; qanu-

niliyin, onun təşkilati, informasiya, mənəvi və digər mexanizmlərə müvafiq 

mühafizəedici, təsdiqedici və  təminedici sisteminin formalaşdırılması; po-

zulmuş hüququn bərpası üçün məcburiliyin tətbiq edilməsi ilə əlaqədar hü-

qiq mühafizə orqanlarının möhkəmləndirilməsi; dövlətin və  cəmiyyətin 

ümumi səyi ilə qanun pozuntularının xüsusi çəkisinin azaldılması; beynəl-

xalq normativ aktların və milli qanunvericiliyin yaxınlaşdırılması, qabaqcıl 

ölkələrin qanunvericilik, qanunilik və hüquqi intizamının müqayisəli səviy-

yəsini dəstəkləyən unifikasiya edilmiş hüquqi standartlara keçid; dövlət 

aparatı kadrlarının hüquq və idarəetmə mədəniyyətinin xüsusi nəzərə çarp-

dırılması ilə əhalinin hüquqi şüurunun artırılması.  

İctimai əlaqə formasını və razılaşdırılmış qaydaların, normaların, prose-

durların, davranışın, ünsuyyətin, müəyyən işlərin, vəzifələrin və rəhbərliyin 

tapşırıqlarının aparılmasının insan tərəfindən qəbuluna və riayət edilməsinə 

əsaslanan fəaliyyətini ifadə edən intizam - dövlət idarəçiliyində qanuniliyin, 

rasionallığın və hüquqi intizamın təmin edilməsində mühüm rol oynayır. 

İntizamın əhəmiyyəti onunla şərtlənir ki, o, dövlət idarəçiliyində sistemlili-

yi, rasionallığı və effektivliyi formalaşdırır ki, bunlarla sıx qarşılıqlı əlaqə, 

qüvvələrin və resursların istifadəsi məhsuldarlığı, habelə idarəetmə prose-

sində insanlara idarəedici təsirlərin harmoniyası təmin edilir. Dövlət idarə-

çiliyində intizam münasibətləri ilə  üç  əsas qayda nəzərdə tutulmuşdur:      

1) xidməti iyerarxiyadakı mövqeyindən asılı olmayaraq, dövlət idarəçiliyi 

sisteminin istisnasız olaraq bütün işçiləri üçün bütün normalara, prosedur-

lara, adətlərə,  ənənələrə  və  mənəvi tələblərə riayət edilməsi məcburiliyi;  

2) vəzifə iyerarxiyasında işçinin rütbəsinin artması ilə, intizama olan tələb-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

423

lərin artması; 3) idarəetmə prosesləri effektivliyinin mühüm şərti olan inti-

zamın permanent təkmilləşdirilməsi. İdarəetmə fəaliyyətinin müəyyən sahə-

lərində davranış məzmunu və tələblərindən asılı olaraq, dövlət idarəçiliyin-

də intizamı: planlaşdırma, müqavilə, maliyyə, xidməti, ştat, hesablama-sta-

tistik, əmək, təlim və digər növlərə bölmək qəbul edilmişdir. Planlaşdırma 

intizamı - dövlət idarəçiliyinin əsaslandırılmış planlaşdırma, proqramlaşdır-

ma və proqnozlaşdırma məqsədlərinin formalaşdırılması prosesini və onlara 

nail olmaq üçün razılaşdırılmış fəaliyyətlərin həyata keçirilməsini təmin et-

məyə yönəldilmişdir. O, müxtəlif idarəetmə subyektləri və obyektləri ara-

sındakı  fəaliyyət müddəti və qaydasının razılaşdırılması, ehtimal edilən 

proqramların və vəzifələrin yerinə yetirilməsində resurs təminatının davam-

lılığı məsələlərinin qarşılıqlı əlaqəli və koordinasiyalı həllini nəzərdə tutur. 

Demokratik dövlətdə ictimai inkişafın mühüm amillərindən biri, dövlət or-

qanları arasında və yerli özünüidarə orqanları, sahibkarlıq strukturları  və 

qeyri-hökumət təşkilatları arasında üfqi qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən müqa-

vilə intizamıdır. Dövlət idarəçiliyində başlıca yeri pul tədavülü, əmək haq-

qı, vergilər, kreditlər, investisiyalar, bank fəaliyyəti, büdcə prosesi, gömrük 

rüsumları, pensiya təminatı  və  cəmiyyətin və dövlətin həyat fəaliyyətinin 

digər sahələri ilə əlaqədar olan maliyyə intizamı tutur. Dövlətin və cəmiyyə-

tin rifahı, bir çox cəhətdən maliyyə intizamının vəziyyətindən asılıdır. Döv-

lət idarəçiliyinin rasionallığı və effektivliyi “dövlət qulluğu üzrə vəzifələrin 

və qaydaların, tutduğu dövlət vəzifəsinə görə funksiyaların və səlahiyyətlə-

rin vicdanlı və məsuliyyətli icrasını” ifadə edən xidməti intizamdan cox ası-

lıdır.  Ştat intizamı  müvafiq orqanların müəyyən tipik modellərlə  təşkilinə 

uyğun olaraq, qulluqçuların işə qəbul edilmə və işdən azad olunma qayda-

larına riayət edilməsində rəhbərlərin məsuliyyətini nəzərdə tutur. Hesabla-

ma-statistik intizam, idarəetmə  fəaliyyətinin, informativliyi və doğruluğu 

təmin edən statistik göstəricilərinin dürüst və ixtisaslaşdırılmış formada 

aparılmasını  nəzərdə tutur. Əmək intizamı,  əmək müqaviləsi və  əmək qa-

nunvericiliyi  şərtlərinə uyğun olaraq, dövlət idarəçiliyi sistemi işçilərinin 

davranışını nəzərdə tutur. Təlim intizamı, dövlət idarəçiliyi sistemi persona-

lının öyrədilməsi üçün müvafiq tədris müəssisələrində qoyulmuş daxili təş-

kilati və metodik qaydaların gözlənilməsi ilə əlaqədardır.  

 

Dövlət idarəçiliyinin informasiya təminatı 

 

İnformasiya mədəniyyəti – elmi biliklərin, metodologiya, metodika və 

texniki vasitələrin məcmusu kimi. Qlobal İnformasiya Cəmiyyəti Xarti-

yası. İdarəçilik informasiyasına qoyulan tələblər. Obyektiv idarəçilik in-

Fuad Məmmədov

 

 

424

formasiyasını doğuran səbəblər. Problemli, münaqişəli və ekstremal si-

tuasiyalar. İnformasiyanın aktuallığına, gerçəkliyinə, yetərliliyinə, əlça-

tanlığına və autentikliyinə (mötəbərliyinə, əslinə uyğunluğuna) qoyulan 

tələblər. İdarəçilik qərarlarına aid informasiyaya qoyulan tələblər. İda-

rəçilik qərarlarının informasiya səviyyəsini təmin edən şərtlər. İdarəçi-

lik informasiyası təşkilinin əsas təkmilləşdirilmə prinsipləri. Qanuniliyin 

informasiya təminatı. İnformasiya təminatının vəziyyəti: informasiyanın 

paylanması  və keyfiyyəti.  İnformasiya üzərində  nəzarət. Müasir infor-

masiya sisteminin komponentləri. İnformasiyanın saxlanması sisteminin 

formalaşdırılması  və bu sahədə  fəaliyyətin  əsas istiqamətləri üzrə 

Q.V.Atamançukun tövsiyələri. “Biliklər cəmiyyətinin” təşəkkülü dövrün-

də bilmək və həll etmək zəruri olan problemlər.  

 

İdarəetmə fəaliyyətinin əsas vasitələrindən biri predmetlər, təzahürlər, hadi-

sələr, insanlar, proseslər, münasibətlər haqqında toplanmış və müəyyən qayda-

da sistemləşdirilmiş məlumatlar məcmusunu ifadə edən informasiyadır. Dövlət 

idarəçiliyinin müasir informasiya sistemi - informasiya materialının özü, onun 

formaları, metodları, texniki emal vasitələri və informasiya axınına qoşulan in-

sanları daxil edir. O ən yeni hesablama texnikasını, EHM şəbəkələri və proq-

ramlarının tətbiqini, mikroelektronika, informatika, mikroprosessorlar, robotlar 

və effektiv informasiya texnologiyalarının yaradılması imkanlarını açan digər 

xidmət vasitələrinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.  M.Kastelsin fikrincə, 

“müasir informasiya iqtisadiyyatının“  dəyəri, onun məhsuldarlığı  və  rəqabət 

qabiliyyətinin əsası kimi çıxış edən, biliklərə əsaslanan informasiyanı generasi-

ya etmək, emal etmək və effektiv istifadə etmək qabiliyyəti ilə  şətrlənir. Bu, 

“informasiya cəmiyyətinə” aparan yoldur ki, onun formalaşmasında mühüm 

rol - demokratik mədəniyyətin prinsip və dəyərlərinə yönəldilən dövlət idarəçi-

liyinin bütöv informasiya sisteminə məxsusdur. 

Dövlət idarəçiliyinin informasiya təminatının əsasını, informasiya işi-

nin bütün istiqamətlərində elmi biliklərin, metodologiya və metodikanın 

ən yeni texniki vasitələrlə üzvi surətdə birləşdirilməsini nəzərdə tutan in-

formasiya mədəniyyəti  təşkil edir. Dünya sivilizasiyasında yer tutan, 

transmilli informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrinin yaradılması ilə 

müşayiət olunan informasiya texnologiyaları inqilabı bilik cəmiyyətinin 

təşəkkül tapmasında mühüm rol oynayır. 2000-ci ilin iyul ayında Okina-

vada qəbul edilmiş Qlobal İnformasiya Cəmiyyəti Xartiyasında aşkar edi-

lən mənbələrin aşağıdakı  mənimsəmə istiqamətləri müəyyən edilmişdir: 

1) rəqəmsal texnologiyaların imkanlarından istifadə etmək; 2) elektron-rə-

qəmsal uyğunsuzluğunun aradan qaldırılması; 3) ümumi iştiraka yardım; 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

425

4) gələcək inkişaf. Demokratik ölkələrin “informasiya cəmiyyətlərinə” 

keçidi - insanın həyat fəaliyyəti və dövlət idarəçiliyində informasiyanın 

rolunu müqayisə edilməz dərəcədə artırmışdır. Biliyin yayılma formala-

rından biri olan informasiya, ictimai inkişaf proseslərinin təşkili və  tən-

zimlənməsinə böyük təsir göstərir. Bununla bərabər reallıq ondan ibarət-

dir ki, informasiya - obyektiv aləmi yalnız  əks etdirməyən, həm də onu 

yaradan  elmi biliyi, məhsuldar təfəkkürü,  şüuru  əvəz edə bilməz.  Bu sə-

bəbdən dövlət idarəçiliyinin ən mühüm vəzifəsi - idarəçi kadrların infor-

masiyanı idarə etmək, onu dövlət idarəçiliyi və ictimai inkişafın milli ma-

raqlara cavab verən resursu kimi istifadə etmək bacarığıdır.  

Dövlət quruculuğunda istifadə edilən  idarəçilik informasiyası,  xüsusi 

idarəetmə  məqsədləri və  vəzifələrinə yararlı ümumi informasiyanın bir 

hissəsidir. Məzmununa görə idarəetmə  tələbatlarını  təmin edən bu infor-

masiya, məmurların maraqları və məqsədlərini, konkret idarəçilik təşkilatı 

mexanizmləri və vasitələrini, insanların  şüuru, davranışı  və  fəaliyyətinin 

tənzimlənməsini əks etdirir. İdarəçilik informasiyası keyfiyyətli olmalıdır 

və:  cəmiyyətin həyat fəaliyyəti sistemində dövlətin yeri və roluna görə; 

konkret dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinə görə; idarəçilik proseslərinin 

icbari reallaşdırılmasına dair qanunların və digər normativ hüquqi aktların 

xarakterinə və iyerarxiyasına görə; idarə olunan obyektlərin xüsusiyyətlə-

ri, formaları və qanunauyğunluqlarına görə; idarəedici təsirlərin və onla-

rın təsiri alrında baş verən dəyişikliklərin qavranılmasına görə istiqamət-

ləndirilməlidir. Belə yanaşma idarəçilik məsələlərinin həllini sadələşdirir, 

idarəetmə proseslərində mədəniyyət entropiyasının aradan qaldırılmasına 

yardım edir. Obyektiv idarəçilik informasiyasını doğuran mənbələr bun-

lardır:  müəyyən istiqamətdə  və müəyyən dövrdə idarəetmə  qərarlarının 

qəbulu və ya fəaliyyətlərin yerinə yetirilməsinin  əsasını  təşkil edən qa-

nunverici və digər akt normaları; öz qanuni maraqları  və subyektiv hü-

quqlarının reallaşdırılmasına görə vətəndaşların dövlət orqanlarına müra-

ciəti; icrası aşağı orqanlara aid olan və dövlət idarəçiliyinin reallığını tə-

min edən, yuxarı dövlət orqanlarının vacib göstərişləri; idarə olunan ob-

yektlərin vəziyyətini, həmçinin idarəetmə subyektlərinin fəaliyyət səviy-

yəsini  əks etdirən, nəzarət proseslərində  aşkar edilən faktlar, münasibət-

lər; dövlət orqanları və vəzifəli şəxslərin operativ və güclü fəal müdaxilə-

sinə ehtiyacı olan problemli, münaqişəli, ekstremal və digər mürəkkəb si-

tuasiyalar.  

Problemli, münaqişəli, ekstremal və digər mürəkkəb situasiyalar üçün 

konkret dövlət strukturları və vəzifəli şəxslərin sürətli hərəkət modeli dü-

şünülməli və  mənimsənilməlidir. Problemli situasiya həyat dialektikası 

ilə şərtlənən obyektiv dəyişikliklərdən yaranır. Bu zaman idarəetmə sub-

Fuad Məmmədov

 

 

426

yektləri və ya obyektlərinin fəaliyyət parametrlərində kənara çıxmalar ya-

xud qoyulmuş məqsədlərə nail olma imkanına qarşı şübhələr ola bilər ki, 

bu səbəbdən fəaliyyətin məqsədləri və parametrlərinin korreksiyası zəru-

riliyi yaranır. Bu zərurət həm də onunla şərtlənir ki, adətən, müxtəlif ida-

rəetmə  səviyyələrində subyektiv interpretasiya nəticəsində ilkin informa-

siyanın təhrifi baş verir. İdarəetmə prosesləri iştirakçıları arasında yara-

nan ziddiyyətlər və bu ziddiyyətləri düzgün həll etmək bacarıqsızlığı nəti-

cəsində yaranan münaqişəli situasiya xüsusi informasiya axtarışını və isti-

fadəsini tələb edir. Belə informasiyanın məqsədi – münaqişənin aradan 

qaldırılması  məqsədi ilə onun aydınlaşdırılması, təhlil edilməsi və qiy-

mətləndirilməsinə obyektiv yanaşmanı  təmin etməkdir. Bu zaman aşağı-

dakılar zəruridir: müstəqil ekspert qiymətləndirmələri, munaqişə tərəfləri-

nin mövqeləri və fikirlərinin səhih məlumatı, qüvvədə olan hüquq norma-

larının, universal etik prinsiplərin və  tərəflərin xoş  məramının istifadəsi. 

Əsas məsələ ziddiyyətlərin səbəbinin aradan qaldırılmasını və onların ya-

radıcı istiqamətə yönəldilməsini, münaqişə enerjisini əməkdaşlıq enerjisi-

nə çevirməyi nəzərdə tutan münaqişəni idarə etmək bacarığıdır. Ekstremal 

vəziyyət, bir qayda olaraq, qəzalar, təbii fəlakətlər, kütləvi iğtişaşlar, təşkil 

edilmiş cinayətin törətdiyi informasiya qıtlığı və vaxt məhdudluğu şərai-

tində yaranan çətinliklərin aradan qaldırılması üçün dövlət orqanları  və 

vəzifəli şəxslərin fəaliyyətini nəzərdə tutur. Burada əsas vəzifə, yaranmış 

situasiyaya uyğun tez və düzgün qərarların qəbulu üçün “isti izlərlə” düz-

gün informasiyanın operativ toplanmasıdır.  

Mənbələrindən asılı olmayaraq, idarəçilik informasiyası, - aktuallıq, 

etibarlılıq, kifayətlilik, əlverişlilik və autentiklik tələblərinə cavab vermə-

lidir. Aktuallıq,  informasiyanın yeniliyini və günün tələblərinə uyğunlu-

ğunu,  onun dövlət idarəçiliyinin aktual məsələlərinin həllinə yardım et-

mək qabiliyyətini nəzərdə tutur. Etibarlılıq, faktların və hadisələrin seçil-

məsi və sistemləşdirilməsi, müvafiq ekspertlərin və elmi prosedurların kö-

məyi ilə onların səbəbləri və qarşılıqlı əlaqələrini aşkar etməkdir. Kifayət-

lilik,  idarəçiliyin modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması proseslərinin 

həyata keşirilməsi üçün lazım olan, tədqiq edilən idarəetmə probleminin, 

onun mahiyyəti, xüsusiyyətləri, mənbələri və  şəraitinin yüksək aydınlıq 

səviyyəsini nəzərdə tutur. Əlçatanlıq,  informasiyanın açıqlığını  və onun 

lazımi həcmdə və formatda operativ əldə edilməsi imkanını nəzərdə tutur. 

Autentiklik, informasiyanın həqiqiliyini, əsassız şərhi istisna edən mənbə-

yə, orijinal nümunəyə onun dəqiq uyğunluğunu nəzərdə tutur.  

İdarəetmə qərarlarına aid olan informasiyanın xüsusi əhəmiyyəti var-

dır. İdarəçilik qərarlarının qüvvəsi və nəticə etibarilə səmərəliliyi, idarəçi-

lik informasiyasının  məzmun və keyfiyyətinin şərhindən  asılıdır. Belə in-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

427

formasiya idarəetmə  tələbatları  və  məqsədləri, resursları  və imkanları, 

onun yaranma zəruriyyətinə səbəb olan şərait və səbəblər haqqında məlu-

matdan ibarətdir. Bununla yanaşı o, direktiv tələbləri, müddəaları, norma-

ları və qaydaları, həmçinin idarəetmə səviyyəsinin yüksəldilməsi, keyfiy-

yətinin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə həyata keçirilməsi zəruri olan fəaliy-

yətləri  əks etdirir. İdarəçilik qərarlarının reallaşdırılması  mərhələsində 

informasiyanın məzmun keyfiyyəti informasiyanın icraçılara çatdırılma sü-

rətini və autentikliyini tələb edir, çünki müəyyən vaxtda aşağıdakı qərarın 

asılı olduğu sərait və amillər dəyişə bilər: idarəetmə qərarında ifadə olu-

nan informasiyanın, onu qəbul edən orqan tərəfindən düzgün aydınlaşdı-

rılması və interpretasiyası; icraçılar tərəfindən informasiyanın necə qavra-

nıldığını müəyyən etməyə imkan verən operativ informasiya nəzarətinin 

təşkili. İdarəçilik qərarlarının informasiya səviyyəsi aşağıdakı şərtlərdən 

asılıdır: idarə olunan obyektin dəyişdirilməsi üçün nəzərdə tutulan idarə-

çilik qərarının təsdiqedici və yekun hissələrində təhlil, qiymətləndirmə və 

sonrakı dəyişikliklər haqqında informasiyanın dolğunluğundan; nəzərdən 

keçirilən məsələyə, ifadə dilinin konkretliyi və lakonikliyinə, sənədin ün-

vanlılığına birbaşa aidiyyəti olan informasiya qeydinin dolgunluğu və 

düzlüyündən; xarici dillərdə tərtib edilmiş, idarəçilik situasiyasının bir və-

ziyyətdən digərinə keçmə mexanizmini düz şərh etməyə imkan verən an-

layışların, terminlərin və sözlərin, sənədlərin məna dəqiqliyinin düzgün 

interpretasiyasından (icraçılar, məzmun, həcm, müddət, nəzarət qaydaları 

və formaları haqqında, nəticələrin yekunlaşdırılması və qiymətləndirilmə-

si, işin keyfiyyətinə  və vaxtında icrasına görə stimullaşdırma haqqında 

yekun hissədəki informasiyaya xüsusi əhəmiyyət verilir); konkret infor-

masiya üslubu ardıcıllığı və vahidliyi ilə əldə edilən, hər bir idarəçilik qə-

rarında informasiyanın daxili uyğunluğundan; informasiya materialının 

bərabər yerləşdirilməsi, icraçılardan xüsusi diqqət tələb edən informasiya-

nın  əsas hissəsinin xüsusi qrafika vasitəsilə ayrılmasından; informasiya 

əlaqəsinin məzmun və konseptual ardıcıllıqla ötürülməsini, onun “şaquli” 

və üfqi” uyğunluğunu təmin edən, həmçinin informasiya sistemlərinin 

formalaşmasına imkan yaradan - informasiyanın sistemlilik xarakterin-

dən; qoyulmuş problemin effektiv həllinə yardım edən qərarın məzmunu-

nun aydın və məntiqi formada təqdim edilməsindən.  

Dövlət idarəçiliyinin informasiya təminatında, dövlət orqanlarının və 

qüvvədə olan vəzifə təlimatlarının hüquqi statusuna riayət edilməsinə yar-

dım edən  qanuniliyin informasiya təminatına  əhəmiyyətli yer ayrılır. 

Məqsəd, rəhbərlər tərəfindən qəbul edilən hüquqi normalar, onların dəyiş-

dirilməsi və əlavələr haqqında, prinsipial aktlar haqqında dövlət qulluqçu-

larının vaxtında məlumatlandırılmasından ibarətdir. Demokratik dövlətin 

Fuad Məmmədov

 

 

428

xüsusiyyəti tələb edir ki, idarəetmə  qərarları  və  fəaliyyətləri açıq,  şəffaf 

xarakter daşısın, cəmiyyətdə azad şəkildə müzakirə edilə bilsin və hamı-

nın qanuna bərabər tabeliyi ilə şərtləndirilsin. Bu prosesdə informasiyanın 

keyfiyyəti və aktuallığının müəyyən edilməsinə, dövlət idarəçiliyinin ef-

fektivliyinə yardım edən müstəqil obyektiv ekspertiza müəyyən yer tutur. 

Burada alim-kulturoloqlar, hüquqşünaslar, politoloqlar, sosioloqlar, iqti-

sadçılar və digər mütəxəssislər, elmi təşkilatlar, səlahiyyətli qeyri-höku-

mət təşkilatları  və ittifaqlar, kütləvi informasiya vasitələri cəlb edilməli-

dirlər. 

İnformasiya təminatının vəziyyəti, informasiyanın dövlət orqanı daxi-

lində paylanmasından və onun keyfiyyətindən daha çox asılıdır.  Burada 

ilk növbədə  rəhbərlərin informasiya xidmətini, informasiyanın vəzifəli 

şəxslər arasında bölüşdürülməsini, onun vəzifə funksiyalarının daha yaxşı 

icra edilməsinə təsir göstərən əlçatanlığı, ayrı-ayrı əməkdaşlar tərəfindən 

informasiyanın bir hissəsinin monopoliyasına yol verilməməsini təmin et-

mək lazımdır.  İdarəçilik informasiyasına yiyələnmə  - ifadə formalarının 

unifikasiyası  və standartlaşdırılması ilə bağlı onun rəsmiləşdirilməsi, 

möhkəmləndirilməsi və istifadəsinə  imkan verir.  Rəsmiləşdirmə, dövlət 

orqanları kompetensiyasının daha əsaslı  şəkildə bölüşdürülməsi üçün la-

zım olan informasiyanın intellektual peşəkar axtarışı, məhsuldar seçimı, 

təhlili və qiymətləndirilməsi üçün ilkin şərait yaradır. Bu məsələnin həlli-

nə  sənədşünaslıq  yardım edir. İnformasiya təminatında mühüm yer həm 

də, onda qoyulmuş məqsədləri həyata keçirməyə imkan verən informasi-

yaya nəzarətə məxsusdur. Burada: informasiyanın məzmununun başa dü-

şülməsi autentikliyinə  nəzarət; onun təyinat üzrə  hərəkətinə  nəzarət; in-

formasiyanın sosial praktikada əks olunmasına nəzarət; hesabat informa-

siyasının direktiv informasiya ilə uyğunluğuna nəzarət; informasiyanın fa-

siləsizliyinə və əks-əlaqələrin həyata keçirilməsinə nəzarət diqqət mərkə-

zində olmalıdır.  

İdarəçilik informasiyasının təşkil edilməsinin  əsas təkmilləşdirilmə 

prinsipləri aşağıdakılardır:  idarəçilik informasiyasının xarakteri və  həc-

minin dövlət orqanlarının kompetensiyasına, dövlət vəzifələrinin funksi-

yaları  və  səlahiyyətlərinə uyğunluğu; idarəetmə  qərarları üçün konkret 

mahiyyəti, sosial dəyəri və aktuallığı, dövlət idarəetmə orqanlarının struk-

turu ilə uyğunluqda onun strukturluğunu əks etdirən məlumatların komp-

lektləşdirilmə keyfiyyəti hesabına, informasiya materiallarının vahid məz-

mununun zənginləşdirilməsi; informasiya axınının rəhbər həlqənin əlində 

cəmlənməsi və onun müstəsna olaraq, rəhbər orqanın kompetensiyasının 

reallaşdırılmasına tabe edilməsi.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

429

Dövlət idarəçiliyi effektivliyinin təmin edilməsi  zəruriliyindən çıxış 

edərək, Q.V.Atamançuk informasiyanın saxlanması sisteminin aşağıdakı 

məlumatlar hesabına formalaşdırılmasını məqsədəuyğun hesab edir: ida-

rəetmə sahəsində dövlət orqanlarının fəaliyyətini müəyyən edən material-

lar və sənədlərin; idarə olunan obyektlərin maddi, istehsal, texniki və tex-

noloji parametrlərini  əks etdirən məlumatların; idarə olunan obyektlərin 

fəaliyyətini tənzimləyən normalar, normativlər və stimullar haqqında mə-

lumatların; personalın kəmiyyət və keyfiyyət tərkibi, hazırlıq səviyyəsi və 

peşəkarlığının artırılması haqqında məlumatların; elmi-texniki təfəkkürün 

və onun ən yeni nailiyyətlərinin inkişafı haqqında, ölkədə və xaricdə qa-

baqcıl idarəetmə təcrübəsi haqqında məlumatların. Sistemin formalaşdırıl-

ması fəaliyyətin bir neçə istiqamətini nəzərdə tutur: texniki-texnoloji; ida-

rəetmə; idarə heyətinin peşəkarlıq və psixoloji hazırlığının inkişafı (o 

cümlədən, hüquqi məqsədlərdə informasiyanın istifadəsi üçün);  dövlət 

idarəçiliyinin demokratlaşdırılması. Texniki-texnoloji istiqamət - kiberne-

tika və informatika sahəsində mütəxəssislər tərəfindən təmin edilir. İdarə-

çilik istiqaməti - idarəçilik informasiyasının standartlaşdırılması və unifi-

kasiyası yolu ilə təmin edilir. Peşəkarlıq və psixoloji hazırlığın inkişafı - 

idarə heyəti tərəfindən  informasiya texnologiyalarının bütün imkanların-

dan effektiv istifadə  və informatikanın imkanlarına  əsaslanan “elektron 

hakimiyyəti” formalaşdırma qabiliyyəti üçün lazım olan bilik və bacarıq-

ların mənimsənilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Müasir şəraitdə dövlət ida-

rəçiliyi informasiya sistemi tərkibində onlarla dövlət orqanlarına eyni 

vaxtda xidməti təmin edən iri informasiya mərkəzlərinin yaradılması mü-

hüm  əhəmiyyət kəsb etmişdir. Belə  mərkəzlərin yaradılmasının  əsasını 

müasir informatikanın - informasiyanın  ən yeni kompüter və periferik 

qurğulara, kommunikasiya vasitələrinə  və insanın informasiya ilə qarşı-

lıqlı  əlaqələrinə  əsaslanan avtomatlaşdırılmış toplanma, ötürülmə, emal 

edilmə  və istifadə nailiyyətləri, həmçinin informasiya işində insanın və 

maşının qarşılıqlı əlaqəsinin reallaşdırılmasına kompleksli yanaşma təşkil 

edir. İnformasiyanı inkişaf resursu kimi nəzərdən keçirərək, alim informa-

siyalı cəmiyyətin təşəkkülü dövründə öyrənilməsi və həll edilməsi zəruri 

olan aktual problemləri ayırır.  

Birinci problem onunla şərtlənir ki, informativ-texnoloji inqilab insan-

ların intellektinin məhsulu, məzmunu və praktik fəaliyyətidir. Məqsəd, in-

formasiya cəmiyyəti yaratmaq maraqlarında, müxtəlif istehsal və texnolo-

giyalarda həyata keçirmək üçün lazım olan bilik və təcrübəni anlamaqdan 

və almaqdan ibarətdir. Bunun üçün aşağıda göstərilənlərin: a) milli bilik-

lərin və təcrübənin və onların informasiya-texnoloji inqilab tələbləri nöq-

teyi-nəzərindən qiymətləndirilməsinin; b) belə biliklərin və  təcrübənin 

Fuad Məmmədov

 

 

430

mənimsənilməsi, istifadəsi və inkişaf etdirilməsinin; c) artıq mövcud olan 

informasiya potensialının praktik istifadəsinə mane olan əsasların, amillə-

rin və səbəblərin, hər şeydən əvvəl mənəvi səbəblərin inventarlaşdırılması 

lazımdır.  

İkinci problem milli mədəniyyətin (təfəkkür, davranış, fəaliyyət, isteh-

sal, məişət və s.) informasiya cəmiyyətini yaradan ölkələrin mədəniyyəti 

ilə müqayisəli təhlilindən ibarətdir. Söhbət AS (Avropa Standartları) ilə 

müqayisədə adambaşına düşən ÜDM göstəricilərinin və  həyat rifahı  və 

keyfiyyətinin digər parametrlərinin müqayisəsi haqqında gedir. “Haki-

miyyət və valyuta axınlarının meydana gələn iqtisadi və sosial institutları, 

hələ tam formalaşmazdan əvvəl, onları öz qlobal şəbəkələrində dezinteq-

rasiya etmək üçün udmağa cəhd etdikləri” haqqında xəbərdar edərək 

(Amerika aliminə istinadən), Q.V. Atamançuk qeyd edir ki, insan həya-

tında olan hər şey, informasiyadan asılı olan və onu yaradan şüur ilə mü-

əyyən və müşayiət edilir. O, ruhi və maddi mədəniyyətdə neqativ, dağıdıcı 

proseslərin aradan qaldırılmasını, hissi-emosional, əyləncəli və mifoloji 

mədəniyyətdən - intellektual, texnoloji və yaradıcı mədəniyyətə keçidi tə-

min edən yeni (mədəni - F.M.) siyasət və praktikanın yaradılması tələbatı-

nı qeyd edir.  

Üçüncü problem, bir tərəfdən, insan təfəkkürünün dünyagörüşü, fəlsə-

fəsi və metodologiyasının dəyişməsi, digər tərəfdən, istehsal qüvvələrinin 

- insan potensialı, maddi-texniki istehsal, təbiətə münasibət kimi kompo-

nentlərinin də keyfiyyət dəyişikliyi ilə əlaqədardır. Söhbət insanların ide-

alları, dəyərləri və həyat məqsədlərinin, onların davranışı və fəaliyyətinin 

dəyişməsindən, yeni istehsal vasitələrinin, yeni texnologiyaların, yeni iş-

çilərin, beynəlxalq vəziyyətin və onun inkişaf tendensiyalarının yeni qiy-

mətləndirmə zəruriliyindən gedir. Burada müxtəlif ölkələrin və xalqların, 

siniflərin və sosial qrupların mədəniyyətlərinin ümumiliyini və  fərqini, 

identikliyi (eyniliyi) və qarşılıqlı asılılığı, tələbatların, maraqların və məq-

sədlərin real ziddiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır. Bu problemlərin həlli 

yolu yüksək ruhi mədəniyyətdən – elmi biliklərin inkişafı və istifadəsin-

dən, insanların fiziki və psixi sağlamlığının möhkəmləndirilməsindən, 

məktəb və ali təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsindən,  şüurlu həyat tər-

zindən keçir ki, onların ölçülməsi informasiyalı  cəmiyyət paradiqmaları 

ilə müqayisə edilməklə həyata keçirilməlidir. 

 Dördüncü problem, informativ-texnoloji inqilabın təsiri altında bütün 

növ hakimiyyətlərin mahiyyəti, subyektləri və münasibətlərinin dəyişməsi 

ilə bilavasitə bağlıdır. Burada söhbət, hüdudları daxilində bütün sərhədlə-

rin açılmasını və kapitalın azad hərəkətini tələb edən beynəlxalq oliqarxi-

ya maliyyə hakimiyyətinə  məxsus olan iqtisadi hakimiyyətdən gedir. 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

431

Əməklə kapital arasındakı münasibətlər mühüm siyasi problemdir. Əgər 

kapital, qanuna uyğun olaraq, həmişə kosmopilitikdirsə, mobildirsə və da-

imi gəlir axtarırsa da, əmək,  əsasən, yaşayış yerinə  və konkret istehsala 

bağlıdır. Əgər kapital dövlət institutunu şübhə altına alır və əmək adamla-

rına münasibətdə onu son dərəcə siyasi funksiyalar kimi qələmə verməyə 

çalışırsa da, real kapital mənbəyi olan əmək, dövlətdə maraqlıdır, onu 

dəstəkləməyə, möhkəmləndirməyə  və qorumağa hazırdır. Bu səbəbdən 

dövlət hakimiyyəti maraqları harmonizasiya etməyi və kapitalla əmək 

arasındakı ziddiyyətləri həll etməyi bacarmalıdır. Buna əsaslanaraq “döv-

lət idarəçiliyi orqanlarının strateji vəzifələri bunlardır: dövlətin möhkəm-

ləndirilməsi, əməklə kapital arasında korporativ münasibətlərin genişlən-

dirilməsi, ölkənin inkişafında milli və beynəlxalq kapitala maraq oyatmaq 

üçün şəraitin yaradılması, quruculuq ideologiyasının, resursların rasional 

istifadəsi yaradıcılığının formalaşdırılması”. Belə məsələlərin müvəffəqiy-

yətli həlli yeni kulturoloji təfəkkürün (siyasi və idarəedici) formalaşdırıl-

masını, intellektual və mənəvi mədəniyyətin, keyfiyyətli təhsilin inkişaf et-

dirilməsini, müasir elmin nailiyyətləri və metodologiyasının dərindən mə-

nimsənilməsini tələb edir. Bu, effektiv dövlət idarəçiliyi maraqlarında 

kulturoloji təfəkkürə sahib olmağın və müasir kulturoloji metodologiya və 

nailiyyətlərdən düzgün istifadə etməyin həyati vacib olduğu idarəçi kadr-

ların peşəkarlıq hazırlığına münasibətdə xüsusilə aktualdır.  

Beşinci problem, inkişaf resursu olan informasiyanın özünün təhlili, 

qiymətləndirilməsi və istifadəsi ilə bağlıdır.  Bu problemin mahiyyəti 

onunla  şərtlənir ki, çox sürətli inkişafla xarakterizə olunan informasiya, 

özündə yalnız pozitiv deyil, həm də neqativ, dağıdıcı, qeyri-əxlaqi kom-

ponentlər də daşıyır. Bu şəraitdə mühüm vəzifə, bəşəriyyətin inkişaf re-

sursu, quruculuq, əməkdaşlıq və sülh vasitəsi olan informasiyanın düzgün 

istifadə edilməsidir. Burada proqressiv inkişafın qiymətli resursu olan in-

formasiyanın təhlili, qiymətləndiruilməsi və istifadəsi üçün məsuliyyət 

daşiyan dövlət hakimiyyəti və onun aparatına mühüm rol məxsusdur.