AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

Kulturologiyanın strateji əhəmiyyəti haqqında

5 

 

İdarəetmə mədəniyyəti və elminin inkişafı üçün insanın həyat fəaliyyəti 

qanunları, texnologiyaları və imkanları haqqında elm – kulturologiya - fun-

damental  əhəmiyyətə malikdir. O özündə ayrı-ayrı hadisələrin zaman və 

məkan daxilində dəyişikliyini ifadə edən tarixi prosesin, mədəni institutla-

rın və hadisələrin mahiyyətini, funksiyaları və strukturunu statik əks etdirən 

formal prosesin, və zaman daxilində mədəniyyət formalarının ardıcıl dəyiş-

məsini əks etdirən təkamül prosesinin tədqiqini inteqrasiya edir. İnsanın hə-

yat fəaliyyətinin tarixi və nəzəriyyəsini daxil edən kulturologiya - insanın, 

cəmiyyətn və dövlətin inkişaf prosesinin qanunauyğunluqları haqqında da-

im yaradıcı surətdə zənginləşən biliklər sistemidir. O, tədqiqatların anlayışı, 

metodologiyası və universal metodlarını işləyib hazırlayır, insanın tarixi in-

kişaf təcrübəsini, dövlət quruculuğu və idarəçiliyi təcrübəsini öyrənir, ümu-

miləşdirmələr edir və  nəticələr çıxarır, insanın təkmilləşməsinə yardım 

edən yeni strategiya və modellər, ictimai tərəqqini təmin edən davamlı, rə-

qabət qabiliyyətli və təhlükəsiz texnologiyalar yaradır.    

Effektiv idarəetmə üçün kulturologiyanın əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, 

o, sistemli analizin və tədqiqatçılıq prinsipləri kompleksinin istifadəsi əsa-

sında nəzəriyyələrin, hadisələrin, proses və texnologiyaların daha artıq ob-

yektiv elmi şərhini həyata keçirməyə imkan verir. Bu elm faktlar, hadisələr, 

təzahürlər, proseslər, nailiyyətlərin, qəbul edilən siyasi, iqtisadi, sosial, bey-

nəlxalq qərarların və insanın xidmətlərinin obyektiv ekspert qiymətləndiril-

məsini təkmilləşdirməyə, böhran hallarının yaranmasına səbəb olan ictimai 

inkişafın obyektiv və subyektiv ziddiyyətlərini vaxtında aşkar və dəf etmə-

yə imkan verir. Tarixin və öyrənilən problemin müasir durumunun tənqidi 

təhlili əsasında o, strateji əhəmiyyətli alternativ qərarların axtarışını həyata 

keçirir.  

Kulturologiyanın inzibati-dövlət idarəçiliyi, qərarların qəbul edilməsi, 

danışıqlar prosesinin həyata keçirilməsi, unitar və federal sistemlərdə inno-

vativ fəaliyyətin idarə edilməsi üçün əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmək la-

zımdır. Universal biliklərə əsaslanan kulturoloji yanaşma, məqsədlər iyerar-

xiyasının və strategiyanın düzgün müəyyənləşdirilməsinə, dövlət idarəçili-

yinin daha səmərəli formaları, metodları və texnologiyalarının seçilməsinə 

yardım edir. O, cəmiyyətin rifahı və təhlükəsizliyi, sosial tərəqqi, həmçinin 

dövlətin həyat qabiliyyətinin asılı olduğu strateji məsələlərin həlli üçün 

əvəzedilməzdir. Kulturoloji yanaşma ideoloji və etik problemlərlə, sistemin 

                                                            

5

 Qərb ölkələrində kulturologiya çox zaman mədəni və ya sosial antropologiya adlanır.  

 

Fuad Məmmədov

 

 

44

institutlarının fəaliyyət koordinasiyası ilə, siyasi proqnozlaşdırma, liderlik 

problemləri, məmurların seçilməsi, hazırlanması  və yenidən hazırlanması 

ilə, dövlət qulluğu personalının idarə edilməsi, münaqişələrin və böhranla-

rın idarəetmə texnologiyaları ilə bağlı məsələlərin uğurla həll edilməsi he-

sabına yeni idarəetmə keyfiyyətinin yaradılması üçün böyük imkanlar açır. 

Kulturologiya - özündə texnoloji mədəniyyəti, təşkiletmə mədəniyyətini və 

insan münasibətləri mədəniyyətini birləşdirən, demokratik idarəetmə mədə-

niyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün zəruri  əsas olan dövlətçiliyin innovativ 

nəzəri modellərinin və praktik tövsiyələrin hazırlanması üçün elmi – meto-

doloji bazadır. 

Qarşılıqlı əlaqəli, qarşılıqlı asılı və ziddiyyətli dünyaya xas fasiləsiz hə-

rəkət və dəyişmələr, zaman və məkan daxilində insan cəmiyyətinin inkişaf 

proseslərinin, obyektiv həyat tələbatlarına uyğun olaraq, vaxtında korreksi-

ya edilməsi və təkmilləşdirilməsinə imkan verən permanent sistemli kultu-

roloji təhlilini tələb edir. Dövlət və sosial idarəetmə təcrübəsi üçün kulturo-

loji texnologiyalar mühüm əhəmiyyətə malikdir. Kulturoloji texnologiyalar 

– elmi metodlar və insanın həyat fəaliyyətinin praktik vasitələrinin: intel-

lektual, etik, sosial, siyasi, hüquqi, iqtisadi, bədii, ailə, məişət, səhiyyə, eko-

loji və ruhi və maddi mədəniyyətin digər sahələrində istehsal, təşkiletmə və 

idarəetmə vasitələrinin məcmusudur. Buradan, kulturologiyanın dövlətçilik 

mədəniyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün strateji əhəmiyyəti aşkar olur, çünki 

o, qloballaşma şəraitində milli inkişafın rəqabət qabiliyyətli tükənməz intel-

lektual kapitalı  və innovativ mənbəyi olur. Sistemli kulturoloji yanaşma 

müasir elmi nailiyyətlər əsasında idarəetmə fəaliyyətinin struktur və texno-

logiyalarının təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə  tələbatları  və tendensiyaları 

düzgün qiymətləndirməyə imkan verir.  

Kulturologiya - nisbətən gənc elmdir. Buna baxmayaraq, öz universal 

xarakterinə görə onu müasir “elmlərin şahzadəsi” edən geniş  tədqiqat im-

kanlarına malikdir. O, insanın inkişaf nailiyyətləri və imkanlarının sistemli 

şəkildə öyrənilməsi, strateji planlaşdırmanın, dövlətin inkişaf konsepsiyala-

rının, strategiya və prioritetlərinin işlənib hazırlanması, böhranların aradan 

qaldırılması və yüksək mədəniyyətin tənəzzülünün qarşısının alınması, da-

ha yaxşı  gələcəyin qurulması, insanın və idarəetmənin bütün səviyyələrdə 

təkmilləşdirilməsi, bəşəriyyətin inkişaf qanunauyğunluqları və texnologiya-

larının dərk edilməsi üçün əvəzedilməz olmuşdur. Kulturologiya insan şüu-

runun dərk edilməsi və  dəyişdirilməsi imkanını verir ki, onsuz insanların 

effektiv idarə edilməsi mümkün deyil. Dünya mədəniyyəti tarixinin, sivili-

zasiyanın inkişaf qanunları  və texnologiyalarının, insan münasibətləri və 

beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətinin, təfəkkürün və ictimai rəyin for-

malaşdırılması proseslərinin sistemli kulturoloji təhlili müasir sosial mü-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

45

həndisliyin, tarixi proseslərin düzgün dərk edilməsi və effektiv idarəetmə 

qərarlarının qəbul edilməsinin, gələcəyin proqnozlaşdırılması və qurulması-

nın əsasında durur.  

Kulturologiyanın müstəqil elm kimi XX əsrin 20-ci illərində başlayan 

yaranması - tarix, fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya, həmçinin bihevioristik 

psixologiya

6

, psixiatriya, antropologiya, iqtisadiyyat və digər elmlərin inki-

şafı ilə  şərtlənmişdir.  İnsanların davranış  tədqiqinə Amerika kulturoloqu, 

professor Lesli Alvin Uayt ciddi töhfələr vermişdir. 1930-cu ildən onun tə-

rəfindən ABŞ-ın Miçiqan universitetinin antropologiya şöbəsində mədəniy-

yətin təkamülü problemləri üzrə məhsuldar tədqiqatlar inkişaf etdirilmişdir. 

Əfsuslar olsun ki, elmdə və cəmiyyətdə yeniliyə qarşı müqavimət qanunu-

nun fəaliyyəti sayəsində  hətta Amerika kimi innovativ ölkədə, alimin bö-

yük elmi kəşflərinin qəbul edilməsi yalnız keçən əsrin 50-ci illərində müm-

kün oldu. E.B.Teylorun və L.Morqanın təkamül  ənənələrini bərpa edərək 

L.A.Uayt, insanın fikirləri, hərəkətləri və  əşyaları  rəmzi olaraq mənimsə-

məsi qabiliyyəti ilə  əlaqəli olan, mədəniyyətin prinsip etibarilə yeni kon-

sepsiyasını işləyib hazırladı. O, mədəniyyətə, insanın qabiliyyətləri ilə şərt-

lənən rəmzləşdirilmiş hadisə  və  əşyaların qarşılıqlı  əlaqəsini aid edirdi. 

Bunların sırasına ideyalar, münasibətlər, hisslər, etiqadlar, fəaliyyətlər, dav-

ranış modelləri, adətlər, qanunlar, institutlar, maddi obyektlər, vasitələr, 

əmək alətləri, mexanizmlər, əsərlər, incəsənət formaları və başqaları daxil 

edilmişdir. Bu zaman Uayt mühüm kulturoloji qanun ifadə etmişdir ki, ona 

uyğun olaraq, insanın davranışı onun mədəniyyət funksiyasıdır (B=f(C)), 

bunun da nəticəsində mədəniyyətin dəyişməsi ilə davranış dəyişir. Horatsi, 

İbn Hаldun, Kant, Herder, Kondorse, Bahofen, Kont, Taylor, Morqan, 

Spenser və başqalarının əsərlərinə istinad edərək, L.A. Uayt sübut etdi ki, 

təkamül nəzəriyyəsinə görə, bir formanın digərindən törəməsi təkcə bioloji 

aləm üçün deyil, həm də insan cəmiyyətinə, mədəniyyətə yanaşmada da 

ədalətlidir. Bunu nəzərə alaraq alim belə bir mövqeyə əsaslanırdı ki, təka-

mül prinsipi bəşəriyyətin tarixinin və bizi əhatə edən aləmin tədqiqi üçün 

başlıca prinsipdir.  

 Bilikdə üstünlük – yaşamağın və inkişafın, hökmranlığın və qələbənin, 

istehsalın məhsuldarlığı və səmərəli istehlakın, mütərəqqi ideologiyalar və 

düşünülmüş siyasətin mütləq şərti olub, var və olacaqdır. Müasir dünya ta-

rixi mərhələsində kulturologiya XXI əsrin hakim paradiqması – sosial-siya-

si inkişafın aktual problemlərinin qoyuluşu, metodoloji cəhətdən onların 

düzgün təhlili və  fərdi, lokal, regional, milli, qlobal səviyyələrdə daha ef-

                                                            

6

 İnsanın davranışının, stimullara sırf fizioloji reaksiya kimi başa düşülməsini öyrənən.

  

 

Fuad Məmmədov

 

 

46

fektiv həllinin aparıcı konsepsiyası, modeli olmuşdur. Мüasir elmi kəşflərə 

və nailiyyətlərə əsaslanan, fasiləsiz olaraq yeniləşən və genişlənən biliklər 

kulturologiyanın görüş dairəsindədir. Bu biliklərin düzgün qiymətləndiril-

məsi və dünya sivilizasiyasının inkişaf proseslərində və ayrı-ayrı sosial mə-

dəniyyət institutlarının inkişafındakı  dəyişiklikləri nəzərə alaraq, yaradıcı-

lıqla istifadə edilməsi  əmək məhsuldarlığının artırılması, insanların həyat 

fəaliyyəti keyfiyyətinin yüksəldilməsi və dövlət idarəçiliyi sisteminin tək-

milləşdirilməsi üçün geniş imkanlar açır.  

Kulturologiya, fundamental elm kimi - dövlət, iqtisadi və sosial idarəet-

mə mədəniyyəti ilə bağlı düzgün elmi əsaslandırılmış strateji və situativ qə-

rarların işlənilməsi və  dərk edilməsi,  şəxsiyyətin və ailənin yüksək mədə-

niyyətinin formalaşdırılması, ictimai münasibətlərin ahəngdarlığınа nail ol-

maq üçün əvəzedilməzdir. Kulturologiyanın xüsusi rolu onunla şərtlənir ki, 

müasir dünyada inzibati xarakterli və inteqral həlli metodların istifadəsini 

tələb edən problemlərin sayının artması müşahidə olunur. Kulturologiya 

strateji inkişafın daha düzgün modellərinin (paradiqmalarının), həmçinin 

konkret siyasi, idarəçilik və sosial şəraitdə yaranan tətbiqi məsələlərin həlli 

üçün alqoritmlərin (qaydaların və  fəaliyyətlərin) seçilməsi imkanını verir. 

Buna - məntiq, tarixilik prinsipi və dialektika, həmçinin sistemli yanaşmaya 

əsaslanan tədqiqat metodları kimi universal metodoloji prinsiplər imkan ya-

radır. Bu prinsiplərə  və metodlara istinad edərək,  кulturologiya mürəkkəb 

problemlərin və konkret situasiyaların öyrənilməsinə, düzgün metodoloji 

yanaşmanı təyin etməyə imkan verir, effektiv idarəetmə qərarlarının qəbulu 

üçün tövsiyələr hazırlayır. Eyni zamanda kulturologiya, həm də müxtəlif 

ölkə alimləri və din xadimlərinin öz yaradıcı fəaliyyətlərində riayət etdiklə-

ri yüksək ruhi mədəniyyət prinsiplərinə qarşı duran zorakılığın və mənəvi 

pozgunluğun, mənəvi relyativizmin təbliğinə qarşı humanist fəlsəfə mənbə-

yidir.  

Dövlət quruculuğu və idarəçiliyi, insanın həyat fəaliyyətinin innovativ 

texnologiyalarının işlənib hazırlanması, ictimai münasibətlərin tənzimlən-

məsi, kadrların hazırlanması və tərbiyə edilməsi, həyat keyfiyyətinin və ri-

fahın artırılması, inkişafın başlıca amili kimi mədəniyyətin fasiləsiz mo-

dernləşdirilməsi üçün kulturologiyanın strateji əhəmiyyətini qiymətlən- dir-

mək çətindir. Gəlin, özümüzə sual verək: feodal mentaliteti üstünlük təşkil 

edən ölkələrə yüksək demokratiyanı tez və ağrısız daxil etmək olarmı? Çə-

tin ki. Çox güman ki, əvvəlcə demokratiya mədəniyyətinin inkişafı, kultu-

roloji maarifin və təhsilin, demokratik etika və hüquq dəyərlərinin yayılma-

sı vasitəsi ilə vətəndaşların şüurunun müsbət dəyişdirilməsini nəzərdə tutan 

“hazırlıq dövrü” lazımdır. Burada əsas rol ölkənin kulturologiya elminin 

nailiyyətlərinə  əsaslanan sosial-mədəni siyasətinə  məxsusdur. Məhsuldar 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

47

sosial-mədəni siyasət - yüksək mədəniyyətə malik, cəmiyyətin və dövlətin 

rifahı naminə  məhsuldar yaradıcı  fəaliyyətlə  məşğul olan kreativ-yaradıcı 

insanları, onlara xüsusi sosial status və imtiyazlar verməklə, qanunvericilik-

lə qorumalı və stimullaşdırmalıdır. Eyni zamanda o, anti-mədəni davranışı, 

özbaşınalığı, zorakılığı, yalanı, oğurluğu, korrupsiyanı və vətəndaşların cə-

miyyətə və dövlətə ziyan vuran digər dağıdıcı, neqativ fəaliyyətinin qarşısı-

nı almalı  və onu zərərsizləşdirməlidir.  Müasir kulturoloji təhsil və maarif 

insan təbiətinin və insan xarakterinin təkmilləşdirilməsinə, dövlətin və bü-

tün bəşəriyyətin sabit və  təhlükəsiz inkişafı  məqsədilə yüksək ruhi mədə-

niyyətə malik, potensialından ictimai tərəqqinin, qarşılıqlı anlaşma və 

əməkdaşlığın həlledici dərəcədə asılı olduğu insanların, pozitiv şəxsiyyətlə-

rin və liderlərin formalaşmasına yardım edir. Kulturoloji maarif planetdəki 

milyonlarla insanın şüurunun pozitiv dəyişdirilməsinə, onun yüksək eqoizm 

buxovlarından azad edilməsinə, planetar miqyasda insanın həyat fəaliyyəti-

nin altruist harmoniyasının labüdlüyünə, bəşəriyyətin birliyini dərk etməyə, 

dünyagörüşün humanist dəyərlərlə zənginləşdirilməsinə yol açır. O, biliklə 

cahillik arasındakı uçurumun dəf edilməsinə, eqoizmlə altruizm arasında ta-

razlığa nail olmağa, bütöv biososial sistem olan dünya birliyinin ümumi 

maraqlarına cavab verən qarşılıqlı anlaşma, beynəlxalq həmrəylik və razı-

laşdırılmış fəaliyyət üçün mədəni mühit yaratmağa imkan verir.        

Kulturologiya münaqişələrin aradan qaldırılması, xalqların və dövlətlə-

rin sabitliyinin təminatı və təhlükəsiz inkişafı, mədəniyyət və sivilizasiyala-

rın məhsuldar dialoqunun həyata keçirilməsi, sülh mədəniyyəti və gender 

bərabərliyinə nail olunması, beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətinin inki-

şaf etdirilməsi üçün də az əhəmiyyətli deyil. Kulturologiyanın strateji əhə-

miyyəti 2008-ci ildə başlanan, nəinki dünya maliyyə sistemindəki müəyyən 

çatışmamazlıqları, həm də  qlobal idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi 

zərurətini aşkarlayan dünya maliyyə böhranı ilə əlaqədar, daha da artır. Bi-

zə elə gəlir ki, antiböhran proqramlarını nəzərdən keçirərək, birtərəflilikdən 

və əsassızlıqdan azad, milli və beynəlxalq səviyyələrdə idarəetmə qərarları-

nın qəbul edilməsinə, yeni paradiqma və alqoritmlərin işlənib hazırlanması-

na imkan verən kulturoloji təhlil imkanlarının daha fəal istifadəsinin zəruri-

liyinə diqqət yetirmək olardı.  

 Dünya mədəniyyəti və sivilizasiyası inkişafının tədriclə artan hakim in-

tellektual faktoruna çevrilən kulturologiya, insanların kreativliyinin yüksəl-

məsinə yardım edir. Sosial-iqtisadi tərəqqi, həyat rifahı və keyfiyyət mən-

bəyi olan “biliklər cəmiyyətinin” formalaşması şəraitində, elmi tədqiqatlar 

yolu ilə  əldə edilmiş kulturoloji biliklər tədricən insanın, cəmiyyətin və 

dövlətin təşkiledici inkişaf prinsipləri olur, yaradıcı  fəaliyyətin inkişafına 

pozitiv təsir göstərir. Kanadanın Toronto universiteti nəzdində “Martin 

Fuad Məmmədov

 

 

48

Prosperity  İnstitute” institutunun direktoru Riçard Florida və Kanada Al-

bertа universitetinin professoru, kulturoloq Niko Şter  əmindirlər ki, bəşə-

riyyətin gələcəyi “biliklər cəmiyyətinin” və “kreativ sinfin” – “gələcəyi də-

yişən insanların” ardıncadır. “Bilik cəmiyyətində” elmin aparıcı rolunu xü-

susi qeyd edən Niko Şter haqlı olaraq qeyd edir ki, “elmdə və onun vasitə-

silə elə bir yeni aləm yaranır ki, orada bilik bütün sahələrdə (tərəfimizdən 

qeyd edilmişdir – F.M.) və artan ölçüdə insan fəaliyyətinin əsas və rəhbər 

prinsipinə çevrilir.” Kulturoloji biliklər, səriştəlilik və  məsuliyyət uğurlu 

və sabit inkişafın şərtidir. Bu gün universal kulturoloji biliklər olmadan elm 

və texnologiyanın, tibb və ekologiyanın, dövlət idarəçiliyi və hüquq siste-

minin inkişafını təmin etmək üçün zəruri olan təhsilin yüksək keyfiyyətini 

təsəvvür etmək çətindir. Bu gün kulturoloji biliklər sənaye və kənd təsərrü-

fatı istehsalı, tikinti və nəqliyyat, ticarət və xidmət sahələrindəki ehtiyacları 

ödəmək üçün ixtisaslı fəhlə qüvvəsi resurslarının formalaşdırılması üçün də 

zəruridir. Əmək bazarı tələbatına uyğun olaraq, mütəxəssislərin yenidən ha-

zırlanması, müxtəlif peşələrə və maraqlara malik insanlarda universal kul-

turoloji biliklərin formalaşdırılmasını da tələb edir.  

Beləliklə, bu gün kulturologiya insanın inkişafı  və effektiv idarəetmə 

üçün universal elmi əsasdır. O, insanın həyat fəaliyyətinin rəqabət qabiliy-

yətli texnologiyalarının, cəmiyyətin sosial tələbatlarına və zamanın çağırış-

larına uyğun idarəetmə metodlarının işlənib hazırlanmasında  əvəzedilməz 

rol oynayır. Universal kulturoloji biliklərin danılmaz üstünlükləri ondadır 

ki, geniş biliklərə malik siyasətçilər, məmurlar və mütəxəssislər mürəkkəb 

problemlərdə daha yaxşı istiqamət alırlar və həyat dialektikası ilə şərtlənən 

dəyişən  şərait və yeni texnologiyalarla bağlı gözlənilməz situasiyalarda 

düzgün qərarlar qəbul edə bilərlər. Özünün inteqral xüsusiyyətinə görə, kul-

turologiya, həm də qarşılıqlı anlaşma, ziddiyyətlərin aradan qaldırılması və 

xalqlar arasında səmərəli əməkdaşlığın yaradılması üçün zəruri olan univer-

sal ümumbəşəri dildir. O, yalnız mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların dialo-

quna deyil, həm də  həyatın mənasının axtarışına, həqiqət axtarışında olan 

insanın fundamental təyinatının dərk edilməsinə, bəşəriyyətin gələcəyi üçün 

мəsuliyyətin formalaşmasına kömək edir. Kulturologiya, mədəni uyğunsuz-

luğu aradan qaldıraraq, müxtəlif millətlərə və dinə, yaşa, cinsə, irqə və ya-

şayış yerinə malik insanlara birləşmək imkanı verən universal mədəni prin-

sipləri formalaşdırır.  

Dünya sivilizasiyasının qloballaşması və çağırışları ilə əlaqədar dialek-

tik dəyişikliklər şəraitində dövlətin daxili və xarici siyasət prinsipləri, me-

yarları  və  dəyərlərinin işlənib hazırlanmasında, cəmiyyətin institusional tək-

milləşdirilməsində  və insan münasibətləri və beynəlxalq münasibətlər mədə-

niyyəti texnologiyalarının permanent yaxşılaşdırılmasında kulturologiyanın 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

49

mühüm metodoloji rolunu qeyd etmək lazımdır. Bunu nəzərə alaraq, müva-

fiq peşə  təhsili olan ekspertlərin çalışmalı olduğu  ədliyyə, iqtisadiyyat və 

bəzi digər sahələr istisna olmaqla, bütün səviyyələrdə dövlət və sosial ida-

rəçiliyinə kulturoloqların cəlb edilməsi idarəçilik fəaliyyəti keyfiyyətinin 

yüksəldilməsi üçün geniş perspektivlər açır.  

Kulturologiyanın geniş diapazonu onun fənlərarası xarakter daşıması ilə 

şərtlənir. Bu fundamental elm bir çox sosial, humanitar və təbiət elmlərinin 

metod və nailiyyətlərini özünə inteqrasiya edir. Bu, tarix və fəlsəfə, antro-

pologiya və psixologiya, sosiologiya və politologiya, iqtisadiyyat və hüquq, 

coğrafiya və ölkəşünaslıq, tibb və ekologiya, diplomatiya və dinşünaslıq, fi-

lologiya və dilçilik, sənətşünaslıq və pedaqoqikadır. Bununla yanaşı ənənə-

vi elm sahələrini dəyişdirməyərək, o özünün xüsusi metodologiyasına, ob-

yekt və predmet tədqiqatlarına malikdir. Kulturologiyanın obyekti – insanın 

yaradıcı həyat fəaliyyəti, onun tarixi və pozitiv nailiyyətləridir. Kulturolo-

giyanın predmeti - həyat fəaliyyətinin daha effektiv prosesləri və texnologi-

yalarının, dəyər və normalarının tədqiq edilməsi, mədəniyyət və sivilizasi-

yanın inkişaf qanunlarının aşkar edilməsi, dövlət siyasətinin praktik tövsi-

yələri və strateji modellərinin, insanın, cəmiyyətin, dövlətin və dünya birli-

yinin tərəqqipərvər və təhlükəsiz inkişafının yeni metod və imkanlarının iş-

lənib hazırlanmasıdır.  

Məlum olduğu kimi, insanın şüuru onu əhatə edən real aləmi yalnız əks 

etdirmir, həm də onu yaradır.  Kulturologiyanın yüksək mənəvi  əhəmiyyəti 

həm də onunla şərtlənir ki, o, insan şüurunun pozitiv dəyişdirilməsi yolu ilə 

sosial şərin aradan qaldırılmasına imkan verir. Əfsuslar olsun ki, real həyat-

da ədalətsizlik və yalan kifayət qədərdir. Əgər biz bəşəriyyəti obrazlı olaraq, 

кürə formasında təsəvvür etsək, orada Xeyirlə Şərin dialektik vəhdətdə oldu-

ğunu görərik. Xeyir – məhəbbətə, biliyə və yaradıcı əməyə əsaslanan mədə-

niyyət, “həyat sferasıdır”. Şər –insan təbiətinin tamahkarlıq, həsəd və yalan, 

ikiüzlülük və zorakılıq, ikili əxlaq və xəyanət kimi keyfiyyətləri ilə şərtlənən 

ruhi və maddi pozulmalardır, hər şeydən əvvəl, mənəvi destruktiv proseslər-

dir.  İnsanın neqativ keyfiyyətləri arasında tamahkarlığı  və paxıllığı xüsusi 

qeyd etmək lazımdır. Paxıllıq – cahillik üçün əlverişli şərait olan şəri yaradır. 

Buna görə də mədəni tərbiyə və inkişafın köməyi ilə paxıllığı aradan qaldıra-

raq, biz sosial şərin azaldılmasına, deməli, “həyat kürəsini" təşkil edən хeyi-

rin və mədəniyyət sahəsinin böyüməsinə kömək edirik. Bunu nəzərə alaraq, 

ilk növbədə, yüksək ruhi mədəniyyət yaradıcıları və daşıyıcıları olan ziyalıla-

rın vəzifəsi - “həyat kürəsi” olan xeyirxahlığın və mədəniyyətin sosial bazası-

nı daim artırmaq, bununla da, insanın iztirab və zülm zonası olan “şər və anti-

mədəniyyət” kürəsini təbii halda kiçiltməkdən ibarətdir.  

Fuad Məmmədov

 

 

50

Kulturologiyanın imkanlarına və onunla bağlı tarixin və indiki zamanın 

tənqidi təhlilinə istinad edərək, vətəndaş özünüdərkinin, öz xalqına, cəmiy-

yətə, vətənə görə fəxr hissinin formalaşdırılmasına səbəb olan idarəetmə si-

yasəti və mədəniyyəti yaratmaq lazımdır. Ziyalıların, ilk növbədə, yaradıcı 

fəaliyyətindən mədəniyyətin inkişaf səviyyəsinin müəyyən dərəcədə asılı 

olduğu alimlərin, müəllimlərin və mütəxəssislərin statusunu qanunvericilik-

lə yüksəltmək zəruridir. Çünki mədəniyyətin intellektual, siyasi, idarəetmə, 

iqtisadi, sosial, etik, hüquqi, tibbi, ekoloji, bədii, diplomatik və digər sahə-

lərinin inkişafı - böhranların və sosial bəlaların aradan qaldırılması, dövlət 

üçün təhlükəli ziddiyyətlərin qarşısının alınması və həll edilməsində cəmiy-

yətin qabiliyyətlərini yüksəldir. Universal kulturoloji biliklərin mənimsənil-

məsi siyasətçilərə və idarəçilərə, öz fəaliyyətində sistemli kulturoloji yanaş-

madan istifadə edərək, cəmiyyətdə  və beynəlxalq sosial-mədəni məkanda 

maraqların  şüurlu razılığını  əldə etməyə  və  həmrəylik enerjisinin yaradıl-

masına imkan verir.   

Deyilənləri ümumiləşdirərək, qeyd etmək olardı ki, dövlət quruculuğu 

və idarəçiliyi üçün kulturologiyanın strateji əhəmiyyəti aşağıdakı imkanlar-

la şərtləndirilmişdir: 



 Vətənin və dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının tarixi, nəzəriyyəsi 

və təcrübəsinin müqayisəli təhlilinə əsasalanaraq, milli inkişafın məqsədlə-

rini daha yaxşı formalaşdırmaq, strateji istiqamətlərini təyin etmək və aktu-

al dövlət prioritetlərini müəyyən etmək.  



 Yüksək milli inkişafı və əməyin keyfiyyət templərini təmin edən, hə-

yat fəaliyyəti və dövlət idarəçiliyinin zamanın çağırışlarına uyğun universal 

modellərini, idarəçilik strategiyaları  və innovativ texnologiyalarını yarat-

maq, - onlarsız beynəlxalq səviyyədə dövlətin rəqabət qabiliyyəti mümkün 

deyil. 



 Мilli inkişafın, dövlət quruculuğu və idarəçiliyinin maraqları naminə 

alim və mütəxəssislərin yaradıcı fəaliyyətinin nəticələrinin vaxtında və ef-

fektiv istifadəsinin balanslaşdırılmış proqramlarını işləyib hazırlamaq.  



 Düzgün sosial-siyasi qərarların qəbul edilməsi üçün zəruri olan uni-

versal kulturoloji biliklərə malik idarəçi kadrların, həmçinin mənəvi və 

maddi mədəniyyətin müxtəlif sahələri üçün geniş profilli mütəxəssislərin 

effektiv hazırlanması və tərbiyə edilməsini həyata keçirmək.  



 Milli maraqları, tələbatları, mədəni dəyərlər sistemini və resursları nə-

zərə alaraq, dünyanın inkişaf xüsusiyyətləri, nailiyyətləri, qanunları və ten-

densiyalarının sistemli kulturoloji təhlili əsasında ölkənin gələcək inkişafı-

nın elmi əsaslanmış proqnozlarını işləyib hazırlamaq.  



Yüksək ruhi mədəniyyət prinsipləri və  dəyərləri  əsasında terrorizmin 

qarşısının alınması, münaqişələrin aradan qaldırılması və konstruktiv bey-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

51

nəlxalq  əməkdaşlığı, mədəniyyət və maraqların harmonizasiyasını  təmin 

edən mədəniyyət və sivilizasiyaların məhsuldar dialoqunu həyata keçirmək. 

Dövlət quruculuğu və idarəçiliyində, siyasi, inzibati, sosial, iqtisadi və 

beynəlxalq fəaliyyət üçün şəxsiyyət və liderlərin hazırlığında bu strateji el-

min inkişafına Rusiya Federasiyası Prezidenti yanında Dövlət Qulluğu 

Akademiyasında verilən diqqət, kulturologiyanın artan rolunun sübutların-

dan biridir. 2000-ci ildən etibarən Akademiyada “Kulturologiya və işgüzar 

kommunikasiyalar” kafedrası  uğurla fəaliyyət göstərir. Kafedra idarəetmə 

proseslərinin təhlili və proqnozlaşdırılmasına sistemli kulturoloji yanaşma-

ya malik, ictimai inkişaf qanunauyğunluqları, mədəniyyətin bütöv sistemi-

nin müxtəlif sahələrinin inkişaf spesifikasını, həyat fəaliyyətinin təşkili və 

tənzimlənməsi haqqında universal kulturoloji biliklərə malik mütəxəssislər 

hazırlayır. Akademiyanın Beynəlxalq dövlət qulluğu və idarəçiliyi institu-

tu,- beynəlxalq təcrübədən yaradıcı istifadə, dövlət qulluğu islahatları üzrə 

dünya təcrübəsinin öyrənilməsi və onun cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafı-

na təsirinin qiymətləndirilməsi  əsasında dövlət idarəçiliyi effektivliyinin 

yüksəldilməsinə istiqamətlənən sistemli kulturoloji tədqiqatları həyata keçi-

rir. Görünür, kulturologiyanın strateji əhəmiyyətinin kifayət qədər dərk 

edilmədiyi ölkələrdə bu təcrübənin yayılması barədə düşünmək lazımdır. 

Əgər ölkə beynəlxalq idarəetmənin obyekti deyil, subyekti olmaq istəyirsə, 

o, kulturologiyanın (dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının tarixi və nəzə-

riyyəsi), insanın və sosial inkişaf qanunlarının öyrənilməsinə çox ciddi fikir 

verməli, müasir milli və beynəlxalq kulturoloji idarəetmə texnologiyalarını 

mənimsəməli və permanent olaraq təkmilləşdirməlidir. 

Dünya sivilizasiyası inkişaf tendensiyalarını nəzərə alaraq, demokratiya 

yoluna qədəm qoymuş ölkələr özlərinə xas ən yaxşı mədəni nailiyyətləri və 

zəngin mədəni irsi qorumaq və inkişaf etdirmək şərti ilə, “ənənəvidən” “in-

novativ” cəmiyyətə keçid tempini artırmalıdırlar.  Мüasir kulturologiyanın 

fundamental nailiyyətləri üzərində qurulmuş sosial-mədəni siyasətin bu ya-

naşmanın əsasını təşkil etməsi məqsədəuyğundur. Belə siyasət mədəniyyə-

tin müxtəlif sosial institutlarının balanslaşdırılmış inkişafını, ideoloji və in-

formasiya təminatını, qloballaşma şəraitində milli tərəqqinin hüquqi və etik 

tənzimlənməsini təmin etmək iqtidarındadır. Kulturologiyanın strateji əhə-

miyyətini nəzərə alaraq, inkişaf etməkdə olan dövlətlərin milli maraqların-

dan çıxış edərək, kulturologiyanı ümumi orta, orta peşə təhsili və ali mək-

təb təhsilinə fəal surətdə tətbiq etmək, xüsusi təhsil institutları, fakultələr və 

kafedralar, tədqiqat institutları, universitetlər, maarif və  məsləhət-ekspert 

kulturoloji mərkəzləri, kulturologiya akademiyaları yaratmaq zəruridir.  

Kulturologiyanın beynəlxalq əhəmiyyətinin artması da aşkardır.Yer üzündə 

həyatın qorunması və yaxşılaşdırılması naminə xalqların və dövlətlərin qar-

Fuad Məmmədov

 

 

52

şılıqlı təsiri, həmrəyliyi və sosial-mədəni əməkdaşlığı zamanın alternativsiz 

tələbidir. Lakin bu vəzifənin həyata keçirilməsində müvəffəqiyyət, çox za-

man onların, müxtəlif xalqlar və dövlətlər arasında qarşılıqlı anlaşma, hör-

mət və inamа səbəb olan ruhi mədəniyyət səviyyəsindən asılıdır. Dünya iq-

tisadi böhranının qarşısını alan ən yaxşı modellərin axtarışı və dünya iqtisa-

diyyatında balansın pozulmasını aradan qaldırmağa qadir olan yeni maliyyə 

arxitekturasının yaradılması yalnız iqtisadi sahə ilə  məhdudlaşa bilərmi? 

Yoxsa o da qarşılıqlı əlaqəli bütöv sosial sistemin hərəkətverici qüvvəsi ki-

mi, ruhi mədəniyyətin həyat qabiliyyətinin inkişafını  tələb edir? Şübhəsiz 

ki, ikinci suala müsbət cavab vermək lazımdır. Bunun həyata keçirilmə şər-

ti şəxsiyyət mədəniyyətinin, hər bir ailədə, hər bir şəhərdə və kənddə, hər 

bir küçədə, hər bir kollektivdə, hər bir cəmiyyətdə - bütün dünyada yüksək 

əqli və mənəvi mədəniyyətin inkişaf etdirilməsidir. Bu, konkret situasiya və 

ümumi qanunauyğunluqlarını nəzərə alaraq, qlobal səviyyədə qərarların qə-

bulunun təkmilləşdirilməsinin elmi əsası kimi, kulturologiyanın inkişafının 

beynəlxalq əhəmiyyətini bir daha qeyd edir. Belə yanaşma insan münasibət-

ləri və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətinin norma və dəyərlərinin tən-

zimlənməsini, universal prinsiplərin düzgün tətbiqini və müasir dünyanın 

daimi dəyişiklikləri  şəraitində hadisələrin, faktların,  şəxsiyyətlərin və nai-

liyyətlərin obyektiv qiymətləndirilməsini tənzimləməyə kömək edəcək.