Azərbaycan Resublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dillər Universiteti
Yüklə 2,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IV HİSSƏ 349
IV Hissə Ədəbiyyatla baðlý tədqiqatlar IV. 1. Füzuli poetikasının fonetik özəllikləri
Məlumdur ki, türk dünyasının ünlü şairi Məhəmməd Füzuli öz əsərlərini əruz vəznində yazıb. O, incə şeirin türk dilində yazılması çətinliklərindən söhbət açırdı, lakin türk ləfzilə şeirlər yazmağın böyük çətinliyini asan elədi“. M.Füzuli özündə qüdrət tapdı və sirlərinə bələd olduğu ana dilində şeir yazmağın çətinliyini asan elədi. Unutmaq olmaz ki, M.Füzuli ərəb və fars dillərini də mükəmməl bilirdi. Ancaq o bütün poeziyasında türk dilinin əzəmətini qoruyub saxlaya bilmişdi. Elə bu səbəbdəndir ki, onun əsərləri bütün türk dünyasının sevimlisinə çеvrilmişdir. Əruz vəzni ünlü səslərin, yəni saitlərin uzunluğuna və qısalığına əsaslanır. Biz şairin „Məni candan usandırdı, cəfadən yar usanmazmı“ rədifli qəzəlində bunu aydın görürük: /mura:dım/, /şə:mi/, /bima:rinə/, /ca:nan/, /dəra:yi/, /bima:r/. Bu cür misallarla biz şairin başqa şeirlərində də rast gəlirik. Ancaq saitlərin uzun və qısalığı ilə yanaşı Füzuli şeirinin ən böyük şirinliyi onun fonetik alliterasiya və polindromdan (məqbul) məharətlə istifadə edə bilməsindədir. Biz irəlidə şairin „Usanmazmı“ və „Vətənim“ rədifli iki qəzəlinin fonetik təhlilindən əldə etdiyimiz nəticələr barədə danışacağıq. Adı çəkilən qəzəllərdə /an-an-an-an/, /ım-əm-im/, /mə-mə- ma/, /nə-ni-nə/, /dil-dil/ və s. hecaları ya eyni, ya da kiçik dəyişikliklərlə alliterasiya yaradır. Məs.: Məni candan usandırdı, cəfadən yar usanmazmı? Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı? Və ya
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 350
Canı canan diləmiş verməmək olmaz ey dil! Nə niza eyləyim ol nə sənindir, nə mənim. Füzuli qəzəllərinin ahəngdarlığından söhbət açan M.Adilov onun polindrom və alliterasiyadan gen-bol bəhrələndiyini xüsusi qeyd edir. Bunlardan birincisi tək bir fonem fərqilə işlənən sözlərdir. Buna misal olaraq həmin qəzəllərdə /canan-ehsan-dərman/, /inanar- inanmaz/, /yanar-qan-giryan/, /mail-zail/, /sevdadır-rüsvadır/ kimi qafiyələri göstərmək olar. Şair bu qəzəllərində bir fonemin əvəzlənməsilə yaranan polindromun metaqram növündən geniş istifadə edir. Məs.: /yanmazmı-sanmazmı/, /inanmazmı-oyanmazmı/, /utanmazmı- usanmazmı/ və s. Füzulidə polindromla alliterasiya arasında duran təkrarlar da vardır. Bu da şeirin ahəngdarlığını və bədiiliyini artırır, xüsusilə tam polindrom (məqlub) bir üslubi priyom kimi işlənir. /Mehr-rəhm/, /diləmiş-dil/ və s. Söz ortasında sait dəyişikliyi (/mən-min/), söz başında samit dəyişikliyi (/mən-sən/) istiqamətinə görə fərqli olsalar da, onlar ahəngdarlığa xidmət edir. Doğrudan da, aşağıdakı misralar çox şirin səslənir: /Neçün qılmaz mənə dərman, məni bimar sanmazmı/ və ya /Degildim mən sənə mail, sən etdin əqlimi zail// və s. Bu qəzəllərdə saitlər düzümü çox maraqlı poetik üslub yaradır. Aşağıdakı misralarda ancaq incə saitlərin işlənməsinə baxaq: /Eşq sərgəştəsiyəm, seyli-sirişk içrə yerim!/ və ya /Dəhənü qəddü rüxün qönçəvi sərvü səmənim/ /Vətənimdir, vətənimdir, vətənimdir, vətənim// M.Adilov yazır ki, polindrom ərəb, alliterasiya isə türk şeiri üçün səciyyəvidir. Polindromun bəzi növləri daxili alliterasiyaya aiddir. Şairin təhlil etdiyimiz „Vətənim“ rədifli qəzəlində hər misra, hər beyt, hətta bütün qəzəl fonemlərin alliterasiyasına əsaslanır. /Canı canan diləmiş verməmək olmaz ey dil!/ misrasında həm açıq IV HİSSƏ 351
saitli hecalar (ca, ca, mə, nan, maz, ma/, həm də yüksək tonlu (incə) saitlərdən ibarət hecaların (dil, iş, ey, dil) təkrarlanması şeirin ahəngdarlığını təmin edir. Ən maraqlısı odur ki, hecanın fonetik strukturunda kompakt saitlər (/a,o,u,ı/) sonorlarla, diffuzlar isə (/e, ə, ü, i, ö/) küylü samitlərlə qonşuluqda işlənmişdir. Qəzəlin ikinci misrasında isə sonor bolluğu onun ahəngini daha da artırır. Burada /n/ 7 dəfə, /m/ və /l/ 3 dəfə, digər cingiltili samitlər 4 dəfə işlənmişdir. Bunun müqabilində yalnız bircə dəfə küylü, kar, novlu /ç/ samiti işlənmişdir. Müq.et: /Nə niza eyləyəlim, ol nə sənindir, nə mənim// Bundan fərqli olaraq aşağıdakı misrada fışıltılı, novlu samitlər daha çox işlənib, çünki bu misrada söhbət eşq mövzusundan gedir: Müq.et: /Eşq sərgəştəsiyəm, seyli-sirişk içrə yerim// Yalnız incə saitlərin işləndiyi bu misrada 21 samitdən 11-i cingiltili, süzülən və sonor samitlərdirsə, 10-u küylü samitdir. Bundan sonrakı misrada isə 19 samitdən üç dəfə təkrar işlənən /m/, /r/, /b/, /d/ samitləridirsə, /h/ və /m/ cəmisi 2 dəfə təkrar olur. /Vətənim/ rədifli şeirdəki misraların son sözü üç hecalı olub təxminən eyni fonetik qəlibdə düzülüb: /bədənim-kəfənim-nə mənim-həzənim-(zə) fi tənim - (pir) əhənim-səmənim-vətənim/. Burada yalnız 4 halda qafiyələrdəki cingiltili samitlər müvafiq kar, küylü samitlərlə əvəzlənsələr də, son hecada tamamilə həmahəng olur: /nim/. Onlar dodaq və ya dilarxası samitləri olmaqla spektral xarakteristikasına görə aşağı tonlu samitlərdir. Şeirin misralararası və bəndlərarası bağlılığı məhz bununla izah olunur. Eyni vəziyyətlə biz /usanmazmı/ rədifli qəzəldə rastlaşırıq. Bu qəzəldə /anmazmı/ parçası bütün misralarda təkrar olunur, lakin misra daxilində ahəngin qorunub saxlanması üçün əvvəlində /us-, s-, in-, oy-, bul-, ut-, us-/ kimi fonem və fonem birləşmələri gələn sözləri işlətməklə şair qəzəlin ümumi fonetik arxitektonikasını saxlaya bilmişdir. Özü də qəzəlin birinci sintaqmı təsdiqdə, ikinci sintaqmı isə ritorik sual formasında işlənməklə təzad yaranır.
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 352
Böyük alman alimi E.Sivers yazırdı ki, bütün heca düzəldən saitlər öz aralarında eyni cür səslənməsi və eyni cür olması ilə alliterasiyalaşır. 5
V.M.Smirnitski isə müəyyən intervallar üzrə səs
birləşmələrinin təkrarlanması faktını və misralar arasında xarici səs əlaqələri yaratmaq faktını dilə deyil, ədəbiyyata aid edirdi .6
sintaqmatik səviyyədə müəyyən fonotaktik qaydalarda birləşməyə girə bilirlər. Dil sistemində mümkün olmayan model danışıq aktında gələ bilməz, gəlsə də, qulağa yad səslənər və qəbul edilməz. Misrada gələn samitlərin artikulyator baxımdan oxşar olması /Vətənim/ rədifli qəzəldə aydın görünür. /p-d-c-n-d-n-t-n-e-b-b-d-e- v/ samitləri həmin qəzəlin misralarının başında gəlir. Onlardan bir neçəsi eyni tələffüz üsuluna və məxrəcinə malikdir: /d-c-n-t/. Digər tərəfdən həmin qəzəlin ikinci misraları açıq hecalarla başlayır. Füzuli sənətinin ən ecazkar tərəfi ondadır ki, şair qəzəldə misralar daxilində harmoniya yaratmaqla yanaşı bütün qəzəli eyni və ya oxşar kəlmələrlə bağlayır. Təhlil etdiyimiz iki qəzəldə ikinci misraların axırıncı hecası eyni fonem tərkibinə malikdir: /ənim/ və /anmazmı/. /Vətənim/ rədifli qəzəldə rədif bütün qəzəlin ruhuna uyğun olaraq incə saitlərlə, ikinci qəzəldə isə misralar qalın saitli sözlərlə yüklənib. Bundan başqa hər iki qəzəlin sonuncu hecalarında sonor samitlərdən /m/ və /n/ iştirak edir. Birinci qəzəldə dodaq samiti misranı qapalı, ikincidə isə /ı/ saiti onun açıqlığını təmin edir. Azərbaycan dilində hecaların təkrarı ilə yaranan kəlmələr çoxdur. Ancaq belə sözlərin seçilib misraya daxil edilməsi şeirə bir şirinlik verir: /sənsən/, /verməmək/, /gəmzədəyəm/ və s. Son dövrlərin fonoloji tədqiqtları sübut edir ki, Azərbaycan türkcəsində hind-Avropa dillərindəki anlamda söz vurğusu yoxdur. Sözün fonetik cildini onun birinci və axırıncı hecalarındakı sait müəyyənləşdirir ki, bu da sözün fonetik strukturunun həmahəngliyi deməkdir. Biz bu xüsusiyyətləri ikizirvəlilik nəzəriyyəsilə izah edirik
. 7
IV HİSSƏ 353
Bu nəzəriyyəyə görə sözün birinci hecasındakı sait onun bütövlükdə qalın və ya incə, dodaq/qeyri-dodaq çalarında köklənməsini təmin edir. /ə-e-i/ + /a+i/ + /ü+u/ + /i+ə/ + /i+a+ı/ + /ə+ə+i/ /pəm+be+yi da+ği cü+nun i+çrə ni+han+dır bə+də+nim// Bu misrada /daği/ və /nihandır/ sözləri „i“ ilə yazılsalar da, onlar sözlərin sinharmonik modelinə uyğun olaraq /ı/ ilə tələffüz olunurlar. Digər tərəfdən birinci hecada dodaq saiti işlənirsə, deməli, sonrakı hecalarda da dodaq saiti gəlməlidir. Elə bu relevant əlamətə görə M.Füzulinin hər bir şeirində və misrasında hansı sözün türkcə olub-olmamsını asanlıqla müəyyən edə bilərik. Bu kriteri- yaya görə /libasım/, /niza/, /ahım/, /zənbur/, /tömgi/, /daireyi/, /dövlətdir/ və s. sözlərin türkcə olmadığını təyin edirik. Həmahəngliyin digər əlaməti Azərbaycan sözlərində prosodik əlamətin sonuncu heca üzərinə can atmasıdır. Müq.et: /bədənim/, /səmənim/, /vətənim/ və s. Beləliklə, biz istənilən halda M.Füzulinin yaradıcılığında ərəb və fars mənşəli sözləri bu iki əlamətə görə asanlıqla müəyyən edə bilərik. Uzun və qısa saitli sözlərin təhlili isə onların ərəb və fars mənşəli olduğunu asanlıqla sübut edir. Əlbət ki, bir çıxışda ulu sənətkarımızın bütün yaradıcılığını əhatə etmək qeyri-mümkündür. Sadəcə olaraq bu təhlil bir daha təsdiq edir ki, M.Füzuli söz seçimində və misra boyu onun işlənməsində türk dilinin ritmik-melodik özəlliklərini gözləmiş və onun fonoloji-fonotaktik qəlibinə ardıcıl əməl etmiş, nəticədə türk şeirinin əvəzsiz və bənzərsiz arxitektonikasını yaratmışdır. "Füzuli" "Yol bizim kültür araşdırma yayınları". 16-cı Sim- pozium. Dizisi 5 Ankara, 2010, s.40-45. Ədəbiyyat 1. A.Axunlov. Dil və ədəbiyyat. II cild. -Bakı, 2003, s.9. A.Axundov bu sözləri şairin 41-ci qitəsindən aşağıdakı beytinə əsasən söyləyir: Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim, Nəzm-nazik türk ləfzilə ikən oluşvar olur. Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 354
Ləhceyi - türki qəbuli – nəzm tərkib etməyib. Əksərən ədfazi namərbutü nahamvar olur. Məndə tövfiq olsa bu dişvai asan eylərəm. (M.Füzuli. Əsərləri. 5 cilddə, I cild, Bakı, 2006, s. 383). 2. F.Veysəlli. Dilçilik ensiklopediyası. -Bakı, 2006, s.33. 3. M.Adilov, M.Füzulinin üslubu və poetik dili. -Bakı, 1996, s. 9- 80. 4. Yenə orada, s. 54-55. 5. E.Sievers. Altgermanische Metrik. Halle, s.36. 6. А.I.Смиринцкий. Обективностъ существования языка. «Ис- тория советского языкознания (хрестоматия)». M., 1981, s.69-70. 7. F.Yadigar (Veysəlli). Fonetika və fonologiya məsələləri. -Bakı, 1993; F.Veyselli. Azerbaycan türkcesi fonetiği. Ankara, 2008.
Məlum olduğu kimi, “Kitbi Dədə Qoqud” dastanının qələmə alındığı tarix mübahisəlidir. Bu dastan haqqında ilk sanballı əsəin müəllifi M.Ergin yazır ki, onun bir əsr yarım tarixi vardır. M.Erginin 1958-ci ildə Ankarada çap etdirdiyi “Dede Korkut Kitabı” çox ciddi bir tədqiqat işidir. Bu kitaba “Ön söz” (5 səhifə) və ”Giriş” (70 səhifə) M.Ergin dastanın 12 boyunu geniş şərhlərlə daxil etmişdir (s.71-251). 1
Türkiyədə Prusiyanın səfiri olarkən (1784-1790) Drezden Kral kitabxanasında “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının “Təpəgöz” boyunu öz əlilə köçürərək almancaya tərcümə etmiş və öz mülahizələrilə birlikdə “Asiya haqqında düşüncələr” (Berlin, 1811- 1815) əsərinin 2-ci cildində orijinalla birlikdə çap etdirmişdir. Həmin orijinal və tərcümə 2002-ci ildə Xəzər Universitetinin “Dədə Qorqud aşiqi” adlı toplusunda məşhur mütərcim Ə.Şmidenin “Giriş” və F.fon Diits haqqında digər bir neçə müəllifin məqalələrilə birlikdə yenidən çap olunmuşdur. Topluda F.fon Diitsin “Təpəgöz və ya oğuz siklopu” adlı məqaləsini boyun özü ilə birlikdə alman dilindən azərbaycancaya tərcümə etmişik. 2
IV HİSSƏ 355
Almanların “Nibelunqlar nəğməsi”ndə olduğu kimi “Kitabi Dədə Qorqud”da da bir mübarizlik ruhu var. Almanların dastanında olduğu kimi, bizim dastanda da dini və irqi zəmində heç bir qarşılaşma yoxdur. “Nibelunqlar nəğməsi”ndə cərəyan edən hadisələr geniş planda götürüldükdə Niderlandın keçmiş sakinləri nibelunqlar, almanlardan burqundiyalılar, islandiyalılar və macarlarla bağlıdır. Bunlar əsas obraz kimi verilən xalqlardır. Digər tərəfdən isə dastanda başqa xalqların çoxlu nümayəndələrinə rast gəlmək olur. Dastanın 22-ci boyunda 50 beytlik şeirdə (1336-1386- cı bəndlər) söhbət hunların imperatoru Etselin (Atillanın) Krimhildi qarşılamasından gedir. Qarşılamada Avropada yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri üz-üzə gəlir, bir masa ətrafında oturub bayram - izdivac mərasimi keçirirlər 3 . Burada xristianlarla bütpərəstlər qarşılaşsa da, dini zəmində heç bir qarşıdurma səhnələri təsvir olunmur. Bu qarşılama mərasimində (17 gün ərzində) müxtəlif dillərdə danışan adamlar bir araya gəlir, iki millətin toy mərasiminə sevinclə qatılırlar. Burada ruslar, yunanlar, polyaklar, valaxenlilər, ukraynalılar, hətta türk dilli peçeneklər də iştirak edirlər. Danimarkadan, Halvetiyyədən (İsvecrədən), Avstriyadan və digər Dunay sahili ölkələrdən olan mərasim iştirakçılarını da nəzərə alsaq, görərik ki, bu dastanda, sözün əsl mənasında xalqlar dostluğu tərənnüm olunur. Qeyd edək ki, almanların dastanında düşmənçilik əhval ruhiyyəsi heç də din və dil müxtəlifliyindən irəli gəlmir. Düşmənçiliyin əsl səbəbi qadın məkridir. Dastanın sonunda eyni dindən olan və eyni dildə danışan adamların bir-birinə olan barışmaz nifrəti burqundiyalıların süqutuna səbəb olur. Bunu dastanın 39-cu boyu aydın göstərir. Türk dastanında da əsasən şər qüvvələrlə, tayfa daxilində və tayfalararsı çarpışmalar təsvir olunur. “Kitabi Dədə Qorqud”un Təpəgöz boyu (s.206-215) ədalətlə şərin mübarizəsi və bu mübarizədə ədalətin zəfər çalması - Təpəgözün öldürülməsi nə qədər sevindiricidir, insanidir və həyata ümidvericidir.
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 356
Dastanların hər ikisində diqqəti cəlb edən onların qələmə alınmasından xeyli əvvəl yaranmasıdır. “Kitabi Dədə Qorqud”un, mütəxəssislərin dediyi kimi, islamdan xeyli qabaq meydana gəlməsi faktdır, hərçənd ki, dastanın “Təpəgöz” boyunda Məhəhmməd ə.s.- ın adı çəkilir və, F.fon Diiets çox doğru olaraq, bunu sonrakı xəttatların əlavəsilə izah edir. Əslində dastanda cərəyan edən hadisələr çox-çox qabaqlarda baş vermişdir. “Nibelunqlar nəğməsi” də əsər kimi təxminən 12-ci əsrdə meydan gəlsə də, onda cərəyan edən hadisələr bir neçə əsr qabaqlar baş verdiyi elə dastanın özündən bəlli olur. Dastanda yer alan Attilla - hunların hökmdarı (434-453) V əsrdə yaşamışdır və dastanda bunu təsdiq edən bilavasitə tarixi faktlar var (22-39-cu əhvalatlar). Dastanlar arasında ikinci maraqlı cəhət onların müəlliflərinn kimliyinin məlum olmamasıdır. “Nibelunqlar nəğməsi” dastanına əlavədə qeyd olunur ki, bəzi şərhedici məqamlar istisna olunmaqla əsərin kim tərəfidən yazıldığı tam məlum olmur. Bir çox mənbələrdə müəllifin dolayısı ilə Passaunun keşişi olması vurğulanır. Onun da ləqəbi Pilqrim olub. Digər tərədən isə Volfgerin də adı qeyd olunur. 4
Eyni sözləri “Kitabi Dədə Qorqud” haqqında demək olar. F.fon Diits adı çəkilən tərcüməsinə yazdığı girişdə dəfələrlə təkrar edir ki, bu mətnin müəllifi üçüncü adam olmuşdur (bax s. 25), yəni Dədə Qorqudun özü bilavasitə dastanı qələmə alan hesab edilə bilməz. Həm də vaxt baxımından bütün hadisələrin Qorqud zamanında baş verdiyi vurğulansa da, dəqiq tarixi bəlli deyil. F.fon Diiets oğuzların 3 min ildən artıq yaşı olduğunu xüsusi qeyd edir (s.25). “Bu müqayisədən sonra çətin inkar etmək olar ki, oğuz müəllif, necə adlansa da, və Homer eyni nəhəngdən danışmış və ya daha çox hər iki nağılda eyni material əsas götürülüb, çünki olaylar nə qədər maraqlı olsa da, müxtəlif ərazidə və zamanda baş versə də, təsadüfən bu qədər eyni formalı nəql edilə bilməzdi. Bu eyniliyin əsası, güman ki, aydın və mübahisəsiz faktların yəqinliyilə izah edilə bilməz. Ancaq əsaslar var, elə buna görə də özümü dilə IV HİSSƏ 357
tuturam ki, oğuz siklopu homerinkindən köçürülmə deyildir (s.34). Onlar aşağıdakılardır: “Kitabi Dədə Qorqudun” məlum Drezden variantında 12 boydan biri “Basatın Təpəgözü öldürdüyü” dastan adlanır. 5 Bu
boydakı hadisələr bir növ “Nibelunqlar nəğməsi”ndəki 16-cı aventürə oxşayır. Bu da ondan ibarətdir ki, alman dastanında Hagen Zigfridi kürəyindəki yamaq yerindən vurub öldürür. Bu da Hagenin hiyləgərliyi, Krimhildi dilə tutub onun dilindən söz alması nəticəsində mümkün olmşdu. Ova getməzdən əvvəl Krimhild Zigfridə görə çox həyəcan keçirdiyini dilinə gətirir və deyir ki, onun kürəyində bir balaca yer var ki, oraya əjdaha qanı düşməyib. Oranı qorumaq lazımdı. Bu zaman Hagen xanıma deyir ki, Krimhild o yeri yamaqla yamasın ki, onu düşmən gülləsindən qorusun. Azərbaycan dastanında isə Təpəgözü, bu adamyeyən yaramazı öldürə bilməyən Basat qocalardan soruşur ki, bu divi necə öldürmək olar, onlar da cavabında bildirirlər ki, onun yalnız təpəsindəki gözündə ət var və Basat da Təpəgözü orasından vurub kor edir. Sonrakı hadisələrdə isə Basat xeyli diribaş tərpənib müxtəlif hiylə və fəndlərlə Təpəgözün göstərdiyi qılınclardan birilə onun başını üzüb atır. Təpəgöz daha yırtıcı və insana yad xassələrə malikdir. Ə.Şmide yazır ki, alman şairi və mütəfəkkiri Y.V.fon Qöte Təpəgöz boyu ilə onun tərcüməsində tanış olur. “Bilindiyi kimi F.fon Diits Təpəgöz hekayətini Homerlə qarşılaşdırıb, bu süjetin daha qədim olduğu, hətta Homerə örnək olduğu düşüncəsini savunur. Bu qədər irəli getməkdən çəkindiyi anlaşılan Qöte isə, Təpəgöz imacında dünyanın başına müsibət gətirən zalımların cisimləndiyi kanısın- dadır.”
6 Y.V.fon Qöte Təpəgöz timsalında “Timurnamə” və “Dostnamə” adlı əsərlər yazmağı planlaşdırırdı. Ancaq bunları həyata keçirə bilməyən şair özünün “Qərb-şərq divanın”da və ona yazdığı 100 səhifəlik qeydlərində şərqin 7 dahi şairini, o cümlədən Nizamini vəsf edir. 7 Məlumdur ki, Y.V.fon Göteyə şərq aləmi, xüsusilə də türk dünyası haqqında, məlumatarı məhz F.fon Diits çatdırdı. Ancaq Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 358
F.fon Diits tərcüməsindən əvvəl böyük bir giriş yazmış və burada “Kitabi Dədə Qorqud”un yaranması və təhlililəə bağlı böyük bir giriş vermişdir. F.fon Diits girişdə yzır ki, oğuzlar xrstianlıqdan 9 əsr qabaq olmuşlar və "Dədə Qrqud" oğuzların abidəsidir. Dastanda Allahın vəsfindən sonra Məhəmmədin ə.s. vəsfi gəlir, ancaq Əlinin adı çəkilmir. Deməli, dastanın müəllifi və ya toplayanı hənəfit (şiə) olmayıb. Dədə Qorqud əhvalatları öz adından danışmır, üçüncü şəxsin adından danışır. Hər əhvalatda Dədə Qorqud gəlib öyüd- nəsihət verən rolunda çıxış edir. Təpəgözü xarakterizə edərkən F.fon Diits onu mahiyyətcə yunan siklopu, xüsusilə də Homerin polifemilə müqayisə edir. Yunanların sikloplarını üç yerə bölən F.fon Diits Siciliya sikloplarını adanın ilkin sakinləri hesab edir. Bu müəllif iddia edir ki, oğuz və Homer siklopları bir cəhətlərinə görə eyni olmaqlarına baxmayaraq Homer bu barədə heç nə demir. K.Abdulla isə hansının daha qədim olmasına münasibət bildirərək yazır ki, “daha qədim kimdir?” axtarışlarına ehtiyac yoxdur. 8
olmasını belə izah edir ki, onlar yunan mifologiyası ilə tanış olmayıblar. Ona görə də onlar Homerin əsərlərini tərcümə edə bilməzdilər, etsələr də, mifoloji şeyləri dərk edə bilməyəcəkdilər. Homer Asiyaya səfərləri zamanı tərcüməçilərin köməyilə Təpəgöz haqqında eşitməmiş olmazdı. Digər tərəfdən oğuz siklopu başdan axıra qədər öz ifadəsini tapıb, halbuki Homerin Polifemi kopyadır, bir parçadır və əlavə edir ki, oğuz yazarı əslində Homerdən daha çox məlumatlı olub (s.34). Beləliklə, F.fon Diits bu nəticəyə gəlir ki siklop mövzusu Homerdən asılı olmayaraq şərqdə çoxdan mövcud olmuşdur (s.35). Biz ümidvarıq ki, bu iki möhtəşəm dastanın müqayisəsi elmə böyük sirləri açmaqda köməklik göstərə bilər. Maraqlıdır ki, "Nibelunqlar nəğməsi"nin mənfi qəhrəmanı Hagen çox amansızdır, qəddardır, ancaq o, mifik deyildir, adi mərhəmət hissini itirmiş bir IV HİSSƏ 359
cəlladdır. O heç nəyə baxmır, hətta Etselin Krimhilddən olan balaca oğlu Ortlibin başını uf demədən bədənindən ayrır. Təpəgöz isə mifikdir, adamyeyəndir, gər gün 50-60 adam yeyir, sonradan isə oğuzlarla danışıqlar nəticəsində hər gün iki adam və 50 qoyun yeməyə razılıq verir. Onu kor qoyan və başını bədənindən ayıran Basat da elə belə adam deyil, uşaqlığında şir südü ilə qidalanmışdır. Hagenin Balmunq adlı qılıncı Zigfriddən qalma qılıncdır, onunla Hagen neçə-neçə adamları qanına qəltan eləyir. Basat da Təpəgözü iki qılıncdan birilə öldürür. Ancaq alman dastanında Balmunq sehrli qılınc olduğu kimi, "Kitabi Dədə Qorqud"da Təpəgözün su pərisinin-anasının ona bağışladığı üzük məğlubedilməzliyin rəmzlərididr. Bu dastanların oxşar süjetlərindən və səhnələrdən danışarkən onlarda təsvir olunan sevginin, şənliklərin, ov səhnələrinin, geyimlərin, atların, döyüş və yarış epizodlarının və digər neçə-neçə adət ənənələrin təhlilindən sonra qəti qərara gəlmək olar ki, bu dastanların bir-birinə qarşılıqlı təsiri olub ya yox. Bu isə ciddi elmi araşdırmaların, tipoloji-qarşılaşdırma və tekstoloji təhlilin nəticəsində mümkün ola bilər. Biz bu kiçik yazıda iki dastanın bəzi oxşar və fərqli cəhətlərindən danışdıq. Ümidvarıq ki, Azərbaycan tədqiqatçıları alman xalqının bu böyük abidəsini öz dilimizdə oxumaqla onu “Kitabi Dədə Qorqud”la geniş şəkildə müqayisə etmək üçün yeni mənbə əldə edəcək və maraqlı nəticələrə gələcəklər.
Yüklə 2,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|