Azərbaycan Resublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dillər Universiteti
III. 4. Kaşğari irsinin dəyərləndirilməsi
Yüklə 2,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III. 6. Azərbaycan dilçiliyinin İbn Mühənna mərhələsi
|
III. 4. Kaşğari irsinin dəyərləndirilməsi
Azərbaycanın görkəmli dilçisi Ə.Dəmirçizadə qeyd edir ki, M.Kaşğari birinci iki növ sinharmonizmi işıqlandırmış, üçüncü növ haqqında isə danışmamışdır. Lakin o morfem qovuşuğunda samitlərin əvəzlənməsindən ətraflı danışmşdır. Məsələn, keçmiş zamanda 4 variantlı /-dı/ şəkilçisi sonda gələn samitin keyfiy- yətindən asılı olaraq kar samitin cingiltililə əvəzlələnməsini həyata keçirir. Əgər kök morfem kar samitlə bitirsə, ona əlavə olunan
şəkilçi kar samit olur. Əksinə, kökün son samiti cingiltili olarsa, onda şəkilçidə də samit cingiltili olur. Məsələn, /tap+tı/, /tut+tu/, ancaq /gəl+di/, /jaz+dı/ və s. Yuxarıda deyildiyi kimi, M.Kaşğari ümumi ahəng qanunu haqda girişdə, saitlərlə samitlərin ahəngindən isə divanın 3-cü cildində məlumat verir. Saitlərdə M.Kaşğari qalın (tutqun) və incə (aydın) qarşılaşmalarını fərqləndirir, saitlərlə samitlərdə isə arxa sıra samitlərilə qalın saitlərin işlənməsini göstərir. Samit ahəngində isə o, kipləşən-partlayışlı samitlərlə novlu, yumşaq dilarxası, kar samitlərin karlarla və cingiltililərin cingiltilərlə əvəzlənməsini başa düşürdü. Beləliklə, biz görürük ki, M.Kaşğari bir çox məsələlərin şərhində və həllində əsl mahir dilçi kimi hərəkət edib. Ə.M.Də- ЫII HİSSƏ 299
mirçizadə bu böyük alimin ümumlinqvistik konsepsiyasını belə şərh edir:
1. Dilləri tarixi dəyişikliklərə görə qruplaşdırır; 2. Türk dillərinin fərqli və oxşar cəhətlərini açıb göstərir; 3. Dilləri səciyyələndirərkən ümumi əlamətlərdən çıxış edir; 4. Onun təsvirində fonetik oxşarlıq və fərqlər mühüm yer tutur; 5. Struktur əlamətlərdən çıxış edir; 6. Morfem birləşməsində əvəzlənmələri əsas götürür; 7. Yazılı faktlara əsaslansa da, fonoloji dəyərləri əsas götürür; 8. Əksər hallarda saitlərlə samitlərin kombinasiyasına söykənir; 9. Təsvirdə bir çox hallarda qohum olmayan dillərə müraciət edir;
10. M.Kaşğari tarixi-müqayisəli və müqayisəli-tutuşdurma dilçiliyindən çox-çox əvvəl bu metodları işləyib hazırlamışdır. 3
tarixində, xüsusilə türkoloji dilçilik sahəsində özünə böyük abidə ucaldaraq dünyada ilk dəfə olaraq dilçiliyin bir elm kimi əsasını qoymuşdur.
Heç təsadüfi deyildir ki, M.Kaşğari ilə bir dövrdə yazıb yaratmış böyük Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi (1012-1089) sözün qüdrətindən bəhs etmiş, onu ruhun ölçüsü, ağılı isə tərəzi adlandırmışdır. O da fars dilində ilk izahlı lüğət (Ət – təvasir) tərtib etmiş, lakin onu çap etdirməmişdir. 4
dili qılınca bənzətmiş, insanın başına gələn müsibətlərin dildən gəldiyini xüsusi vurğulamışdır. O, dil sözünün timsalında, demək olar ki, çoxmənalılığı məharətlə açıb göstərə bilmişdir. Ə.Rəcəbli yazır ki, Xaqani hələ o zaman üç cür üslub fərqləndirirdi: bədii – kargüzarlıq, dini – didaktik və elmi – tədqiqat üslubları.
Bu fikirlər, Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 300
doğrudan da, hər cür təqdirə layiqdir. Hazırkı dilçilikdə üsubiyyatdan söhbət gedəndə daha kimlərin adlarını sadalamırıq. Halbuki gözümüzün qabağındakı faktları görməkdə acizlik çəkirik. Deməli, heç bir şişirtməyə və mübaliğəyə yol vermədən biz öz tariximizi daha dərindən və daha mükəmməl öyrənsək görərik ki, dilçilikdə ilkinlərin ilkini elə bizik. Dillə və sözlə bağlı hikmətamiz fikirlərə biz böyük Nizaminin (1141-1209) də yaradıcılığında rast gəlirik. Əslində Nizami sözlə onun bildirdiyi əşya, hadisə və predmet arasında mövcud əlaqələri məharətlə açıb göstərə bilmiş, bu əlaqələr haqqında çox dəyərli fikirlər söyləmişdir. Sözü düşüncənin əvvəli hesab etməklə Nizami bütün varlığın sözdən əmələ gəlməsilə bağlı müqəddəs kitablarda söylənilən fikirlərə qoşulmuş, dünyanın sözdən yarandığını cəsarətlə bildirmişdir. Bu, Nizaminin fəlsəfi anlamının əsasında durur. Nizami ümumilikdə sözün arxitektonikası və estetik dəyərindən öz şeirlərində bəhs etmiş, habelə onun sözlə bağlı işlətdiyi təşbehlər bir dilçinin təhlilindən heç də geridə qalmır. Danışmağı təmiz su ilə müqayisə edən bu dahi az sözlə dərin məna ifadə etməyi tövsiyyə edir. Digər tərəfdən, çoxluğu ulduz, təkliyi günəş kimi götürən şair yeri günəşin qızdırdığını bir daha xatırladır. Müq.et:
Sözün də su kimi lətafəti var, Hər sözü az demək daha xoş olar. Bir inci saflığı varsa da suda, Artıq içilərsə dərd verir su da. İnci tək sözlər seç, az danış, az din, Qoy öz sözlərinlə dünya bəzənsin.
Və ya Az sözün inci tək mənası solmaz, Çox sözün kərpic tək qiyməti olmaz.
ЫII HİSSƏ 301
Əsli təmiz olan saf mirvarilər, Suya və torpağa min bəzək vurar. Yüz ulduz yansa da göylərdə inan, Bir gülə baş əymək xoşdur onlardan. Göydə parlasa da nə qədər ulduz, Günəşdir isidən aləmi yalnız.
Nizami dühasının genişliyini və dərinliyni bildirən, onun dilçilyin ən çətin sahələrinə bələd olmasını sübut edən amillər üslub və çoxmənalılığı, dil işarələrinin ən vacib əlamətlərindən biri kimi onların təkrarlığını göstərməsi Nizamini semiotikanın banilərindən biri kimi qeyd etməyə əsas verir. Fikrimizcə, məsələyə bu baxımdan yanaşmaq bizim qarşımızda yeni perspektivlər aça bilər və böyük Tusinin işarə nəzəriyyəsinin Nizami poeziyası zəminində formalaşdığını söyləmək olar. Eyni zamanda Nizami dil işarələrinin çoxmənalılığını da məharətlə açıb göstərir. Aşağıda böyük şairdən verdiyimiz iki bənd dediyimizi bir daha sübut edir: /Ancaq sözü sözə bağlamaq üçün, Bəzən nə eybi var, təkrar da mümkün// və ya /Lüğətdə ikidir bil, mancanaqlar, Lakin biri ipək, biri daş atar// Şərqin böyük alimi – filosofu – astronomu – riyaziyatçısı N.Tusi (1201-1274) özünün “İşarələrin əsasları” (Əsası əl işarət- 1254) əsərində ətraf aləmin dərkində anlam məsələsini işləyib hazırlamaqla idrak nəzəriyyəsinin banilərindən birinə çevrilmişdir. O, anlamı insanın beynində öz həyat təcrübəsindən qazandığı təsəvvürlərin ləpiri, izi kimi başa düşməklə irəliyə doğru ciddi bir addım atmışdı. İşarənin (sözün) maddi tərəfi, buna hazırkı dilçilik F. de Sössürdən bəri signifiant deyir, məna tərəfi, (buna isə hazırkı dilçilik F. de Sössürdən bəri signifie deyir), ilə yanaşı onların əlaqəsini təmin edən üçüncü bir komponent də fərqləndirir ki, bunu da o, anlam adlandırırdı. Təəssüflər olsun ki, N.Tusinin bu mühüm fəlsəfi təlimi uzun illər yaddan çıxmış, yalnız alman filosofu
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 302
Q.Freqe (1848-1925) anlamı elmi cəhətən əsaslandırmış, lakin N.Tusinin adını belə çəkməmişdir. 5
Mahmud Şəbüstəri (1287-1320) «Gülşəni-Raz» poemasında nitqi insanın mühüm əlaməti hesab edir, onu insanı bütün digər bioloji varlıqlardan ayıran vasitə hesab edir. O, “ağıl nitqin köməyi ilə üzə çıxır” deməklə alman alimi Y. Herderi (1744- 1808) düz 5 əsr qabaqlamışdır. XIII əsr Azərbaycan dili və dilçiliyinin inkişafında mühüm mərhələ təşkil edir. Məhz bu əsrdə İsfəhanli Həsənoğlu tərəfindən əsası qoyulan türkdilli poeziyamızda tez-tez dil və dilçiliklə bağlı maraqlı fikirlərə rast gəlmək olur. Onun həmin dövrdə qələmə aldığı şeirin ilk Azərbaycan dilli əsər olduğunu nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, onun müasir dövr şeirlərindən fərqi bir o qədər də böyük deyildir. /Apardı könlümü bir xoş qəmər yüz, canfəza dilbər, Nə dilbər? Dilbəri – şahid. Nə şahid? Şahidi – sərvər. Mən ölsəm, sən büti-şəngül sürahi, eyləmə qül-qül, Nə qül-qül? Qül-qüli- badə. Nə badə ? Badeyi-əhmər Başımdan getmədi hərgiz səninlə içdiyim badə, Nə badə? Badey-məsti. Nə məsti? Məstiyi – sağər. Şəha, şirin sözün qılır Misirdə bir zaman kasid, Nə kasid? Kasidi-qiymət. Nə qiymət? Qiyməti-şəkkər. Tutuşmayınca dər atəş bulunmaz xisləti-ənbər, Nə ənbər? Ənbəri-suziş? Nə suziş? Suzişi – məcmər. Əzəldən canım içində yazıldı surəti- məni, Nə məni? Məniyi –surət. Nə surət? Surəti-dəftər. Həsənoğlu sənə gərçi duaçıdır, vəli sadiq. Nə sadiq? Sadiqi-bəndə. Nə bəndə? Bəndeyi- çakər.
Bu parçada cüzi fonetik fərqi nəzərə almasaq (“yüz” sözünün əvvəlində /j/ samitinin gəlməsi), demək olar ki, həmin bu üslub müasir şeirlərdə də müşahidə olunur. ЫII HİSSƏ 303
Azərbaycan xalqının maarifpərvər oğlu d-r Cavad Heyət (1923-2015) XIII – cü əsri təhlil edərək yazır ki, Hinduşah Naxçıvaninin (1330-cu ildə vəfat edib) “Silahül – əcəm” əsərini dörd dildə (farsca, ərəbcə, türkcə və pəhləvicə) yazmaqla Azərbaycan türklərinə farscanı öyrətmək məqsədilə lüğət və qrammatikanın əsasını qoymuşdur. 12 Bu da bir daha onu göstərir ki, lüğətlərin tərtibi artıq orta əsrlərdən Azərbaycanda bir ənənənəyə çevrilmişdir. Dilçiliyin bir elm sahəsi kimi formalaşmasının özülündə dilin mahiyyəti, funksiyası, tədrisi və bu zaman tədrisə köməklik (lüğətlər, dərsliklər və s.) göstərən vəsaitlərin hazırlanması məsələləri olmuşdur. Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında filosoflardan Qazi Bürhanəddin, fars dilində yazıb-yaradan Marağalı Əvhədi (1274- 1338), Arif Ərdəbili ( ), habelə Nəsimi (1370-1417) və Şah İsmayıl Xətai (1486-1524) mühüm rol oynamışlar. Marağalı Əvhədi 1333-cü ildə fars dilində 9142 misralıq “Cami-Cəm” adlı dialektik-əxlaqi poemasını yazır. O, sözün göydən gəldiyini söyləmiş, onun saflığını və ülviyyətini tərənnüm etmişdir. Həmin əsərində o, həyat, cəmiyyət və təbiət haqqında dəyərli sözlərlə yanaşı dil və danışıq haqqında da hikmətamiz fikirlər söyləmişdir. O yazırdı: /Yarandı ağıl, nəfs, bir də ki, fələk, Danışmaq öyrəndi, çərx, həm eşitmək// Şair danışmaqla eşitməyi bərabər tutaraq ağıl, ruh və fələyin bir anda yaranmasını əsas götürür və sözün forması ilə məzmununu vəhdətdə götürməklə, sözün maddi qabığını təşkil edən qrafemlərə xüsusi önəm verir, əsərlərində nəhvdən (sintaksisdən) bəhs edərək onu hikmət, şərh və məntiq elmlərilə bərabər götürür. 6 Qeyd edək ki, Marağalı Əvhədidən sonra yaşayıb yaratmış Arif Ərdəbili də 1369-cu ildə yazdığı “Fərhadnamə” əsərində sözün iki tərəfindən-forma və məzmunundan danışır. Şair /Sözdə xəyal yoxsa, onda can olmaz// deməklə özündən sonra gələn dilçiləri xeyli qabaqlayaraq semiotik üçbucağa aydın işarə etmişdir:
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 304
xəyal (anlam) Söz (işarə) can (məna).
Nəticəyə görə söz ilkindir, hətta kainat da sözdən törəmişdir. «Ol dedi, oldu». Nitqi insanın atributu hesab edir. Danışırsansa, deməli canlısan. O, şeirlərində ünsiyyət vasitəsi mənasında əvvəlcə «lisan», «rəvan» kəlmələri işlədir. Nəsimi türk dilini (Azərbaycan) ərəb dilindən üstün tutur:
Ərəb nitqi tutulmuşduri dilindən, Səni kimdir deyən, kim, türkmansan?
Şah İsmayıl Xətai (1486-1524) Azərbaycan dilini dövlət dili kimi saraya gətirmişdir. O, yazırdı:
Söz vardır kəsdirər başı, Söz vardır kəsər savaşı. Söz vardır ağulu aşı Bal ilən edər bir söz.
Başqa yerdə şair yazır: Gördüyünü gözün ilə Söyləməsən sözün ilə. Qiybətdən kəsər gör dilin, Hər qula yeksan dedilər.
Şah İsmayıl Xətai dörd şeyin içində sözü də unutmur. Dörd şey lazım bir qarındaşa lazım, Bir elm, bir kəlam, bir nəfs, bir söz.
ЫII HİSSƏ 305
XIV əsrin əvvəllərində «İbn –Mühənna lüğəti» elmi dilçilik əsəri idi. Ondan sonra Hinduşah Naxçıvaninin “Silah-əl əcəm» əsəri meydana gəldi. 1545-ci ildə isə Lütfulla İbn Yusif Nəiminin «Bəhrül qəraib» (Qəribəliklər dənizi) adlı farsca-türkcə lüğəti elmi əsər idi. Bunlarda da cəmiyyətdə dili öyrənməyin ilk nümunələrini görürük.
Seyid Əhməd Cəmaləddin İbn Mühənna uzun müddət dilçiliyimizə az tanış olan, ancaq dilçiliyimizdə həqiqətdə misilsiz xidmətləri olan bir alim olmuşdur. İlk dəfə olaraq bu böyük dilçi haqqında 1900-cu ildə məlumat verən rus türkoloqu Platon M.Melioranski onu dünyaya ərəb filoloqu kimi təqdim etmişdir. 7
tarixi: 1324 və ya 1325-ci il), fars, türk və monqol dillərinin qrammatik quruluşunu tədqiq etmiş və “Hilyətül-insan” və həlbətül- lisan” (“İnsanın bəzəyi və dili sahəsi”) adında fars dilində kitab yazmışdır. 3 cildlik bu kitab fars (I hissə), türk (II hissə) və monqol (III hissə) dillərinə həsr olunmuş sanballı elmi-tədqiqat əsəridir. Ə.Cəfəroğlu (1899-1975) yazır ki, Platon M.Melioranski «Араб- филолог о турецkом языkе» adlı doktorluq dissertasiyasında naməlum müəllifin əsərini azərbaycanca yazdığını və əsas türkcəni də azəri ləhcəsi olmasının mümkünlüyündən söz açmışdır. P.M.Melioranski naməlumluq məsələsində tələsmişdir, çünki on il bundan sonra İstanbulda çap olunan «Kitabi-haliyyeti – əl nisan və haliyyəti – əlalisan» və «İbn Mühənnanın lüğəti» adlanan lüğətin müəllifinin İbn Mühənna olması faktı təsdiqlənir. Digər rus alimi S.Y.Malov isə yazır ki, əsərdə sözü gedən əsas türkcə heç də azəri türkcəsi deyil, Türküstan, Qaşqar və Uyğur türkcəsi olduğu, azəri ləhcəsilə bağlı fikirlərin isə əsərə sonralar əlavə edildiyi qənaətinə gəlir. Göründüyü kimi, P.M.Melioranski lüğətin dilini azəri türkcəsi adlandırır, ancaq S.Y.Malov məsələyə başqa cür yanaşır. Əvvəlcə Ə.Cəfəroğlu, sonra T.Hacıyev S.Y.Malovun
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 306
fikirlərinin yanlış olduğunu sübut edirlər. Belə ki, o dövrdə /k/-nın /g/ və ya /x/-ya keçməsi uyğur türkcəsinə xas deyildi. Ə.Cəfəroğlu XIII əsrdə Azərbaycanda oyanış olduğu, hətta orada bir növ Türk Elmlər Akadimiyasının mövcudluğu haqqında F.M.Köprülüzadəyə istinadən fikirlər yürüdüldüyünü söyləyir. Bu çox inandırıcı görünür. Çünkü hülakilər hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda bir intibah dövrü yaşanmışdı. Həqiqətən də, böyük N.Tusi məktəbi və Marağa rəsədxanası dilçiliyə təsirsiz ötüşə bilməzdi. Ə.Cəfəroğlu yazır ki, əldə olan məlumatlara görə İbn Mühənnanın babasının babasını şiə tarixçilərindən biri adlandırmağa müəyyən imkan yaradır. Odur ki, Azəri ləhcəsinin müəyyənləşdirilməsi İbn Mühənna şəxsiyyətinin tam açılması olmadan həll etmək imkansız görünür. Azərbaycanın görkəmli türkoloqu, AMEA-nın həqiqi üzvü T.İ.Hacıyev (1936-2015) İbn Mühənnanın üçdilli lüğətinin (Hilyətül-insan və həlbətül –lisan) məhz hülakilər dövründə, özü də Kirmanda (Cənubi Azərbaycanda – F.V.) yazıldığını, habelə İbn Mühənnanın Azərbaycan türkü olmasını faktlarla sübut edir. Bu zaman alim diqqəti /Cəmaləddin/ və /Seyid/ toponimlərinə çəkir və bu şəxs adlarına Türküstan türklərində rast gəlinmədiyini xüsusi vurğulayır. Adamların dil öyrənməsini özləri üçün əbəs saydığını qəbul etməyən İbn Mühənna yazır: “Halbuki səyahət və gəzintilərində bundan istifadə edə bilərlər, eləcə də elmi məsələlərin tədqiqində, ticarətdə fayda qazanmaq və ya ziyandan qaçmaq üçün, yaxud bir işdə ustalığına, sənətkarlığına görə haqq almaq istəyi ilə və ya müxtəlif məsələlərin həllində öz düşüncələrini gücsüzlük və acizlikdən qurtarmaq üçün və ya vətəndə və yad ölkədə öz müasirlrinin qarşısında üstünlük əldə etmək üçün dil biliyi onların gərəyi olardı. Buna, dillərin öyrənilməsinə belə baxışıma türk səltənəti həvəslə qoşuldu. Allah onların qələbəsini möhkəmləndirsin və hökmranlığına rifah və dinclik versin”. Bu sitatdan bəlli olur ki, İbn Mühənna dilöyrənmənin insan həyatında nə qədər mühüm rol oynadığına xüsusi dəyər verir, onun
ЫII HİSSƏ 307
həm praktik, həm də elmi fəaliyyətdə, habelə idarəetmədə xüsusi önəm daşıdığını vurğulayır. Kitabını metodiki cəhətdən üç dil üzrə – fars, türk və monqol dillərinə – ayrı-ayrı hissələrdə yerləşdirməklə İbn Mühənna o dövrdə bu dillərdə danışanların daim kontaktda olmasını əsas götürür və türk səltənətinin onun lüğət yazmaq niyyətini bəyəndiyini açıq söyləyir. İbn Mühənnanın bu əsərə yazdığı izahat onun pedaqoji səriştəsinin yüksək olduğunu göstərir. O, materialının seçimi prinsiplərini əsl metodist kimi əsaslandırır, çox işlək və nitqdə məlum olan şeyləri, hər əsərdən ən mükəmməlini və fəsillərin ardıcıllığına görə ən münasibini seçdiyini vurğulayır. “Kitabın mətləbini doğru ifadə edən, mənim sözlərimə bəraət qazandıran, onu təsdiqləyən, məni danlaqlardan xilas edən gözəl nitqli insanları dinlədim. Hər hissənin yazılışında materialı elə yaxşı böldüm ki, mən bilən, mənə qədər heç kəs belə yazmayıb.
İbn Mühənna qarşısına qoyduğu məqsədə uyğun olaraq yazır ki, onun kitabı bilikdə üstünlük və işlərində qazanc əldə etmək istəyənləri, özü demiş, alimləri və tacirləri nəzərdə tutub. Yuxarıda deyildiyi kimi, kitabın ikinci hissəsi türk dili haqqındadır. “Mən bu sətirlərdə çalışdım ki, düzgün ümumişlək danışığı ifadə edim və “vəhşi”, işlək olmayan sözləri atım, ümumi razılaşdırılmış tərkiblərin, məişətdə ümumi qəbul olunmuş sözlərin ardınca gedim, hər məsələni ayrıca verim, bütün əsəri anlayışlar – məlumatlar üçün münasib edim, əsas iki hissəyə bölərək, materialımı təməl prinsiplərə, ümumi qanunlara, fəsillərə və bölmələrə görə bölüşdürüm, paylayım.” İbn Mühənna türk dilinin əlifbası və səs birləşmələri (onda hərf birləşmələri adlanır – F.V.), ərəb dilində olmayan, yalnız türk dilinə xas olan səslərdən əsl fonoloq kimi danışır, türk dillərinin aqqlütinativliyini xüsusi vurğulayır, şəkilçilərdə iştirak etməyən səsləri göstərir: O, türk dillərində danışanların nitqlərindəki tələskənliyi, tələffüzlərindəki etinasızlığı, bəzi səslərin “yeyilməsini”, uzun saitlərin təsadüfliyini, həmzəlilərin bolluğunu da qeyd etməyi Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 308
unutmur. İbn Mühənna əlifin, yanın və vavın 3 cür yazlışını verir. Eyni zamanda o, fonem əvəzlənmələrindən (10 əvəzlənmə növünü göstərir – F.Veysəlli) də danışır. Bundan sonra İbn Mühənna ikinci hissənin 24 bölməsinin hər birinin məzmununu açıqlayır. Burada adlardan tutmuş feillərin və əvəzliklərin şəxslənməsi, inkarlıq və müəyyənlik – qeyri – müəyyənlik, mənsubiyyət kateqoriyası, tamamlıq və izafət, köməkçi hissəciklər və s. haqqında ətraflı məlumat verilir. Kitabın diqqəti çəkən bir cəhəti də odur ki, İbn Mühənna özündən sonrakı dilçilik ənənəsini xeyli qabaqlamış, bütün qaydaları danışıq dilinə əsasən vermişdir. O, Kufə və Bəsrə dilçiliyinə yaxından bələd olduğunu aydın nəzərə çarpdırır. Fikrimizcə, İbn Mühənnanın bu kitabı nümunə kimi ali məktəblərimizdə tədris olunmalı, gənclərimiz bu böyük dilçi alimin linqvistik görüşlərini mükəmməl şəkildə mənimsəməlidirlər. III. 7. Azərbaycan dilçiliyinin Nəsimi və Füzuli dövrü
Böyük Azərbaycan şairi Nəsimi (1370-1417) dilçilik haqqında ayrıca bir kitab yazmasa da, o, şeirlərində nitqi vəsf edir və sanki bugünkü günümüzlə ayaqlaşaraq ünsiyyətin gerçək modelini cıza bilmişdir. O yazır: /Gəl mana bir söyləgil kimdir sənin nitqində kim.
Söyləyən, söylətdirən, eşitdirən hər yanədən.// Nəsimiyə görə söz ilkindir, hətta kainat da sözdən törəmişdir. «Ol dedi, oldu». Nitqi insanın atributu hesab edir. Danışırsansa, deməli canlısan. O, şeirlərində ünsiyyət vasitəsi mənasında əvvəlcə «lisan», «rəvan» kəlmələri işlədir. Nəsimi türk dilini (Azərbaycan) ərəb dilindən üstün tutur: Ərəb nitqi tutulmuşdur dilindən, Səni kimdir deyən, kim, türkmansan? Arif Ərdəbili üçbucaqda dil işarəsinin mahiyyətini açırsa, Nəsimi üçbucaqda onun sintaktik (söyləyən), praqmatik (söylətdirən) və perseptiv (eşitdirən) aspektlərini açıb göstərir. Digər bir şeirində isə Nəsimi dilin mahiyyətini belə açıb göstərir:
ЫII HİSSƏ 309
/Gər dilim, yar, qeyrinə meyil eyləsə, Öz dilim ilə dilimini diləmən// Göründüyü kimi, şair öz ana dili olan Azərbaycan türkcəsinin sabitliyini, yenilməzliyini göstərməklə bərabər başqa dilə meylini öz dililə nizamlayacağını elan edir. Böyük Füzuli də (1494-1556) öz sələfləri kimi sözə yetərincə qiymət vermiş, sözün işlənməsinə xeyli yer ayırmışdır. Füzuli yaradıcılığından bəzi seçmələr dediyimizi bir daha təsdiq edir. Təvəzökarlıq edərək, o, sözün vəsfində gücsüz olduğunu etiraf edir: Hər şeydən yüksəkdir sözün məqamı, Hər yerdə sevərlər sahib kəlamı, Sözün vəsfi mənim hümmətim deyil. Sözün qiymətinə söz yox yəqin bil, Çün ol sənə qılalı mehribanlıq, Yaxşılığa eyləmə yamanlıq. Məlumdur ki, dünyanın yaranışının ilahı açılışı sözlə bağlıdır deyənlər adətən İncildən bu misalı gətirirlər: «Və Allah dedi: İşıq olsun! Və işıq oldu. Allah gördü ki, işıq yaxşıdır. Bu zaman Allah işığı zülmətdən ayırdı və işığı gün, zülməti isə gecə adlandırdı. Sonra Cənab Allah yer üzündəki heyvanları və göydəki quşları insana göstərib baxdı ki, görsün insan onları necə adlandıracaq; çünki insan onları necə adlandırsa, elə də adlanacaqlar. Və insan yer üzündəki heyvanlara və göydəki quşlara ad verdi”. Elə bu motivləri biz Füzulinin aşağıdakı şeirində də görürük: Gözəl yaranmışdır söz əzəl başdan, Düzlükdür ondakı hüsnü artıran. Düzlükdə artmışdır sözün qiyməti, Düzlükdür hər şeyin ilk məziyyəti. Xəlqə ağzın sirrini hərdən qılır izhar söz, Bu nə sirrdir kim, olur ləhzə yoxdan var söz. Artıran söz qədrini sidqilə qədrini artırır, Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər olmaqdır söz. Bir sözə ehya (can vermə) ki, tutduqca səni xabi-əcəl (ölüm)
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 310
Elər hər saət səni ol uyqudan bidar (oyaq) söz. Bir nigari – ənbərin xəttdir (ənbər –gözəl xətt) könüllə almağa Göstərir hərdəm niqabi – qeybdən rüxsar söz. Xəzini-gəncineyi – əsrardır (sirr xəzinədarı) hərdəm çəkər, Rişteyi-izharə min-min gövhəri-əsrar söz Olmayan qəvvasi-bəhri-mərifət (mərifət dənizinin üzgüçüsü) arif deyil Kim, sədəf tərkibi-təndir, şöləyi-şəhvar-söz (ən əla inci) Gər çox istərsən Füzuli izzətin, az et sözü, Kim, çox olmaqdan qılıbdır, çox əzizi xar söz. (M.Füzuli. Seçilmiş əsərləri, s.122). Yuxarıdakı misallardan görürük ki, Füzuli dilin daxili strukturuna o qədər yaxından bələd olmuşdur ki, şeir yazanda fonemlərin həmahəngliyini gözləməyə nail olmuşdur. Sözdə bir samit artırmaqla Füzuli onun ahəngini dəyişmişdir. Məsələn, /Laf ilə qılıcdan vurmağıl dəm Kim vardır bizim qılıncımız həm// Füzuli poeziyasından söz açan görkəmli Azərbaycan dilçisi M.Adilov yazır: “Füzuli şeirində klassik şərq poetikasına xas məqlub (palindrom və ya paronim – F.V.) ilə (hərflərin möcüzəsi) türk xalq şeirinə xas alliterasiya (səslərin möcüzəsi) bir vəhdət təşkil edir, birlikdə təzahür edir.” Füzulidə paronimlər yetərincə işlədilir. Özü də bunlar ahəngdarlığı qüvvətləndirmək üçün edilir. Müq.et: /Cəm könlün dövr cövründən pərişan olmasın Hər kimin kim dövr cövründən dili-naşadı var// Füzulidə paronimlərdən istifadə bir üsul olaraq çox geniş tətbiq olunur. Bu paronimlik heca, söz və hətta söz birləşməsi şəklində işlənir. /Yeydürür meyxanədə bir cam vermək bir gözəl// Və ya /Dünyaya gəlmişik . qəm ilə həmdəm olmuşuq, Qəm aşinası dəhrdə, biz hər dəm olmuşuq// ЫII HİSSƏ 311
Ən ciddi maraq doğuran odur ki, M. Füzuli sanki fonetikanı və fonologiyanı şərh edir, dil səslərinin möcüzəsinə şərh vermədən onları bilavasitə şeirə tətbiq edir. Sözlərin əvvəlində, ortasında və sonunda fonemləri – saitləri və samitləri bir-birilə əvəz etməklə Füzuli bədii vasitə yaradır, bu zaman təkcə sözlərin deyil, hətta bütöv söyləmlərin səslənməsində həmahəngliyə nail olur. Burada həm söz başında, həm sözün içində, həm də söz sonunda (Məsələn, /şövq/-/zövq/, /həm/-/qəm/, /zar/-yar/, /məlamət/-/səlamət/ və s.) qarşılaşmalarla işlənən paronimləri misal gətirə bilərik. Dediklərmiz aşağıdakı parçada özünü aydın göstərir: /Leyli-məhi – asimani həşmət, Məcnun – şəhi –kişvəri-məlamət Leyli – səfi – əhli- hüsn əmiri Məcnun – səri- kuyi-qəm fəqiri... Leylidə kəmali-hüsnilə zövq, Məcnunda cəmali-Leyliyə şövq// Gətirdiyimiz nümunədə /m-∫-f-r-k-dž/ samitləri qafiyədaxili paronimlərin yaranmasını şərtləndirən samitlərdir. Şair başqa hallarda sözün əvvəlinə bir fonem artırmaqla (/Fərz oldu bir əzmə cəzm qılmaq...Sındırmağa əhdi cəhd qıldı...// və ya/əslində tikan çəkər əzabın, Fəslində həkim alır gülabın// və s.) və ya sözün fonetik strukturundan bir fonemi atmaqla (Məsələn, /Yar həmsöhbətim olmazsa, Füzuli, nə əcəb. Özünə söhbətim ar bilibdir bilirəm...// və s.) yeni qafiyə yaradır. Söz yox ki, Füzuli ərəb qrafikasını dərindən bildiyindən şeirlərində bu qrafikanın bütün zənginliklərindən nəinki məharətlə istifadə etmişdir, həm də onun mürəkkəbliyinə münasibət bildirmişdir. Məsələn, /Gah bir hərf süqutilə qılır nadiri nar, Gah bir nüqtə qüsurilə gözü gur eylər// deməklə şair ərəb qrafikasının məqlub və ya paronim üçün necə əlverişli imkan yaratdığını xüsusi vurğulayır. 11
Biz F.Veysəllinin Ankarada Füzuli simpoziumunda etdiyi məruzədə böyük şairimiz Füzilinin dilimizin poeziyada işlənməsilə bağlı nə qədər müdrik sözlər söylədiyinin şahidi oluruq.
|