Azərbaycan Resublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dillər Universiteti
Yüklə 2,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fəxrəddin m.
- Müxbir
|
Müxbir: Siz çoxdandır ki, Respublikamızda ilk dilçilik laboratoriyasına rəhbərlik edirsiniz. Laboratoriyanın bir sıra uğurları olub: namizədlik disertasyalarının burada hazırlanması, ikicildlik dilçilik ensiklopediyası və s. sizin laboratoriyanın məhsuludur. İndi nə üzərində çalışırsınız?
Burada biz müxtəlif dillərin fonetik qurumunu və fonoloji sistemini, vurğu və intonasiyasını eksperimental-fonetik yolla və əksər hallarda qarşılaşdırma-tutuşdurma üsulu ilə tədqiq edirik. Burada tətbiqi dilçilik problemləri və dilöyrənmənin ən müasir məsələləri tədqiq olunur. İstifadə etdiyimiz metodlar da dünyada qəbul olunmuş metodlardır. Laboratoriyamızda müəllimlər, bakalavrlar və magistrlər öz tədqiqat işlərini yerinə yetirirlər. Müxbir: – Nəvələriniz üçün darıxmırsınız ki? Fəxrəddin m.: Nə deyirsiniz? Darıxmamaq olarmı? Onlar- Nərgiz və Dəniz sevimli nəvələrimizdir. İmkan düşəndə biz onların görüşünə gedirik. Onların imkanı olanda gəlirlər bizə baş çəkməyə. Hamının işi avand olsun, balaları və nəvələri xoşbəxt olsun, bizimkilər də onların içərisində. Müəllifdən: Məlumdur bir müsahibədə filologiya elmləri doktoru, professor Fəxrəddin Veysəlli ilə onu və cəmiyyəti narahat edən bütün məsələlərə aydınlıq gətirmək və onun mövqeyini əks etdirmək çətindir. Biz dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü münasibətilə və təzə il qabağı professoru təbrik edir, ona can sağlığı və yaradıcılıq uğurları arzulamaqla onunla xudahafizləşirik və qalan
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 282
problemləri növbəti müsahibə üçün saxlamağı onunla razılaşdıq. Professor, təzə iliniz mübarək. Sizdən yeni-yeni əsərlər gözləyirik. Fəxrəddin m.: Çox sağ olun. Mən də Sizi təbrik edirəm.
rixi kafedrasının baş müəllim
ЫII HİSSƏ 283
III hissə Azərbaycan dili və dilçiliyi üzrə tədqiqatlar III. 1. Azərbaycan dilinə və dilçiliyinə dövlət qayğısı
Hazırda dilimizin müxtəlif aspektləri, Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və tətbiqi əhəmiyyət daşıyan məsələləri müasir tədqiqat metodlarının köməyilə işlənib hazırlanmış, fonetika və fonologiya, morfonologiya və morfologiya, leksikoqrafiya və leksikologiya, sintagmatika, praqmatika və semantika sahələrində uğurlarımız danılmazdır, bu sahələrdə sanballı əsərlərimiz vardır. Azərbaycanda son yarım əsrdə ümumdünya dilçiliyinin tərkib hissələri olan semiotika, transliterasiya, terminologiya, neyrodilçilik, etnodilçilik, mətn dilçilyi və koqnitiv dilçilik, psixodilçilik və uşaq dilçiliyi formalaşmağa başlamış və son 20 il ərzində dilçiliyimiz böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. İndi bizdə türkologiya, rusistika, germanistika, romanistika sahəsində istiqamətlər formalaşmaqdadır, bu sahələr üzrə ciddi elmi araşdırmalar aparılır. Dilçilik İnstitutunda hazırda 10 şöbə müasir dilçiliyin müx- təlif problemləri üzərində çalışır. Respublikanın bir sıra universi- tetlərində dilçilyin bu və ya digər sahələrilə məşğul olan onlarla kafedra və tədqiqat mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Dilçilik İnstitutunda böyük elmi ənənəyə malik “Türkologiya” adlı beynəlxalq jurnal çap olunur. “Azərbaycan Respublikasında 2009- 2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strateqiya” adlı 4 may 2009-cu il tarixli sərancama əsasən AMEA Dilçilik İnstitutu 2015- ci ilə qədər dilçiliyimizin inkişaf konsepsiyasını işləyib hazırlamışdır. Bu sənədə əsasən diliçilk sahəsində tədqiqatlar həmin strategiyanın tələblərinə uyğunlaşdırılmalı, dünya elmi, texnikası və texnologiyalarında aparıcı istiqamətlərə rəğmən müəyyənləşməli, Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 284
fundamental və tətbiqi tədqiqatlar mühüm sosial-iqtisadi və ictimai- mədəni problemlərin həllinə yönəlməli, elmlərarası əlaqələr inkişaf etdrilməli, xüsusilə fəlsəfə, semiotika, informasiya və ehtimal nəzəriyyələri, kibernetika, habelə dilin öyrənilməsi, dil və cəmiyyət, dil və mədəniyyət kimi mühün problemlərin tədqiqinə, tətbiqinə və tədrisinə yönəlməlidir. Bütün bu işlər milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması, kontekstində həyata keçirilməlidir. Eyni zamanda Azərbaycan mədəniyyəti, tarixi və ədəbiyyatı məsələ- lərinin dilçilik yönümündən araşdırılması mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulur. Akademik R.Mehdiyev “İctimai və humanitar elmər: zaman kontekstindən baxış” adlı məqaləsində (“Azərbaycan”, 8 dekabr 2009, N: 272) yazır: “...tədqiqatlar yalnız şəxsi karyera üçün aparılmamalı, dövlətin, cəmiyyətin maraq və ehtiyaclarına xidmət etməlidir. Bu baxımdan etiraf etmək lazımdır ki, bu gün canlı danışıq dilimizdə müşahidə olunan bəsitlik, müasir ədəbi əsərlərin qıtlığı, kütləvi informasiya vasitələrinin dilindəki üslub pozuntuları və qəlizlik bizim dilçilərin və ədəbiyyatşünasların araşdırmalarında lazımi yer tutmur. Heç kəsə elə gəlməsin ki, dilin dövlət dili elan edilməsi ilə dillə əlaqəli olan bütün problemlər aradan qaldırılır. Daim dilin keşiyində dayanmalı olan insanlar, təəssüf ki, müasir dövr üçün zəruri sanballı tədqiqatları həyata keçirmirlər”. “Biz ümumən Azərbaycan elmini əyalət ab-havasından xilas edərək, onun dünya elm məkanına inteqrasiyasına can atmalıyıq”. Həmin məqalənin başqa yerində dilçilik institutunun fəaliyyəti də tənqid olunur: “Dilçilik İnstitutu da dövrün qarşıya qoyduğu tələblərlə ayaqlaşmalıdır. Ölkəmizdə Azərbaycan dilinin inkişafına böyük diqqət yetirildiyi bir şəraitdə Azərbaycan dilini müstəqil öyrənmək üçün əldə cüzi sayda olsa da, müasir elmi vəsait hələ də yoxdur. İnstitut illərlə əvvəl formalaşmış tədqiqatlar çərçivəsində qapanıb qalmışdır. Müasir dünya elmində dil problemi fəlsəfi problem kimi yozulduğu halda, biz «sovet danışığı» standartlarından uzaqlaşa bilmirik”. ЫII HİSSƏ 285
Dilçi alimlərimiz yüksək tələblərə cavab vermək və ali məqsədə çatmaq üçün ictimai elmlərlə dəqiq elmlərin inteqra- siyasına bu gündən başlamalıdırlar. İndi elmdə yeniliklər müxtəlif sahələrin qovuşuğunda mümkündür. Dilçiliyin ontoloji və meto- doloji problemlərinin həllində uğur qazanmaq, dil fəlsəfəsi və dilçilik fəlsəfəsində yeni üfüqlər fəth etmək, dilçiliyin cəmiyyət, ədəbiyyat, mədənyyət, informatika və digər sahələrlə bağlılığını açıb göstərmək, dilin semiotik mahiyyətinin və funksiyasının geniş planda tədqiqi üçün dilçiliyi fəlsəfə, məntiq, semiotika, sosiologiya, psixologiya, akustika, fiziologya və s. elmlərlə əlaqəli şəkildə inkişaf etdirmək lazımdır. Bütün hallarda riyazi statistikanın tətbiqinə böyük ehtiyac duyulur. Bu məqsədlə dilçilərimiz dəqiq elmlərin mütəxəsisləri ilə sıx əməkdaşlıq etməlidir (fəlsəfə, sosiologiya, informasiya texnologiyaları, kibernetika, riyaziyyat, fizika və s. institutlar). Bütün bunlar birinci növbədə Azərbaycan dilinin materialı əsasında tədqiq olunmalı, sonra isə Respublikada danışılan və tədris olunan digər dillərlə müqayisə və tutuşdurma yolu ilə bir daha dərindən tipoloji araşdırmalar üçün başlanğıc olmalıdır. Azərbaycan dilinin diaxron planda tədqiqi, yazılı abidələrin və klassik irsimizin öyrənilməsi ədəbiyyatçılarla və tarixçilərlə birgə layihələr əsasında həyata keçirilməlidir. Azərbay- can dilinin qloballaşma şəraitində dünyadakı yeri, ədəbi dilin dialekt və milli variantlarla sıx əlaqəsi, tezlikli və orfofonik lüğətlərin hazrlanması geniş çeşidli empirik tədqiqatlar əsasında mümkündür. Avtomatik tərcümə və maşınla ünsiyyət, obrazların avtomatik müəyyənləşməsi və şəxsiyyətin danışığı və yazısı əsasında tanınması, yazı sisteminin təkmilləşməsi və bu kimi digər problemləri Respublikanın digər elm ocaqları ilə birgə həll etmək mümkün olacaqdır. Azərbaycan dilinin cəmiyyətimizdə işlənməsi və saflığının qorunması üçün 18 iyun 2001-ci il tarixli “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman mühüm əhəmiyyət daşıyır. 12 yanvar 2004-cü il tarixli “Azərbaycan əlifbası və
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 286
Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi” haqqında sərəncam da dilçi alimləri daha ciddi çalışmağa sövq edir. “Qloballaşma şəraitində Azərbaycan dilinin zamanın tələbinə uyğun işlənməsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramının hazırlanması haqqında” 23 may 2012 – ci il tarixli sərəncam yuxarıda sadaladığımız problemlərin həlli üçün dövlət qayğısının bariz nümunəsidir. Bu sərəncama uyğun olaraq AMEA- nın İctimai və Sosial Elmləri Bölməsi nəzdində yaradılmış İşçi qrupu 4 ay ərzində Dövlət Proqramını hazırlayaraq geniş ictimayətin müzakirəsinə vermiş və bundan sonra müxtəlif qurum- lardan və təşkilatlardan gələn təklif və rəyləri ümumiləşdirərək son variantını müzakirəyə çıxarmışdır. Nəhayət, bundan sonra yekun variant redaktə edilərək AR Nazirlər Kabinetinin təsdiqinə verilmişdir. Bu sərəncamdan cəmi 6 gün sonra, yəni 29 may 2012-ci il tarixli “AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi texniki bazasının gücləndirilnməsi” sərəncamı birinci sərəncamdan irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək üçün dövlət səviyyəsində dilçiliyimizə göstərilən konkret qayğı və köməyin təzahürüdür. Doğrudan da, bu gün dilçiliyimizin yüksək inkişafını təmin etmək üçün güclü maddi-texniki bazanın yaradılmasına böyük ehtiyac vardır. Bununla yanaşı dünya dilçilik irsinin Respub- likamıza gətirilməsi üçün xeyli iş görmək lazım gəlir. Bunun üçün dünya dilçilk korifeylərinin əsərlərini orijinaldan dilimizə tərcümə etmək lazımdır. Bu da yaxın gələcəkdə fəaliyyət proqramımızın tərkib hissəsi olmalıdır. Eyni zamanda Azərbaycan dilçiliyində işlənib hazırlanmış və dünya dilçiliyi səviyyəsində qəbul edilmiş ideya və fikirləri dünyanın aparıcı dillərinə tərcümə etmək yaxşı nəticə verə bilər. Biz dünyanın aparıcı ölkələrindən mübadilə yolu ilə magistraturaya və ya doktoranturaya qəbul təşkil edə bilsək, ölkəmizə gələn hər bir əcnəbi tədqiqatçı müəyyən dövr ərzində dilimizin bu və ya digər problemləri ilə bağlı dissertasiya və ya monoqrafiyalar yazıb müdafiə edərlər və sonra onları aparıb öz ölkələrində çap etdirərlər. Bu da elmimizin və mədəniyyətimizin dünyada yayılmasına güclü təkan verərdi. ЫII HİSSƏ 287
Bütün bunlar müasir, sürətli texnoloji yeniliklərin tətbiqilə həyata keçirilə bilər. Ona görə də biz müasir kompüter avadanlığı əldə etməklə sadaladığımız problemlərin həllinə güclü təkan vermiş olarıq. Bu gün hər bir dilçi alim kompüterdə işləməyi, axtarışlar aparmağı, öz ixtisasına yaxın adamlarla və mərkəzlərlə əlaqə yaratmağı bacarmalıdır. Deyilənləri uğurla həyata keçirmək üçün biz konkret layihələr hazırlamalı və yaxın perspektivdə qarşıda durun məqsəd və vəzifələri gerçəkləşdirmək lazmıdır.
Dilçilik elminin obyekti olan dil ən qədim zamanlardan xalqların milli şüurunun və vətənpərvərlik hisslərinin formalaşmasında əsas amillərdən biri olduğu üçün bəşər tarixində onun özünəməxsus ictimai-siyasi əhəmiyyəti vardır. Müasir dövrdə müstəqil dövlətimizin dünya sivilizasiyasında tutduğu mövqe ilə bağlı dilimizin həm ölkə daxilində, həm də xaricdə öyrənilməsi və öyrədilməsi, habelə Azərbaycan dilçiliyinin dünya dilçiliyinə inteqrasiyası və dünya dilçilik irsinin Respublikamızda yayılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan dilimizin və dilçili- yimizin gələcək inkişafı ilə bağlı aşağıdakı istiqamətlərdə fəaliyyət proqramı işlənib hazırlanmalıdır: I. Məsələyə diaxron (tarixi) aspektdə yanaşıldıqda “dilin tarixi onun daşıyıcısı olan xalqın tarixidir” konsepsiyasından çıxış edərək, bu sahədə dərin araşdırmaların aparılması üçün tədqiqatçılarımızın dilimizin və xalqımızın tarixən bölgədə və dünyada təmasda olduğu etnomədəniyyətlərə aid tarixi mənbələri araşdırmaq və dilimiz və dilçilyimizlə bağlı fikir və mülahizələri toplayıb təhlil etməklə xalqımızın kimliyi və mədəni səviyyəsi haqqında dolğun məlumatlar əldə edə bilərik. “Kitabi Dədə Qorqud”dan bəri həm öz
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 288
mütəfəkkirlərimizin, həm də dünya dahilərinin dilimizi yüksək səviyyədə dəyərlərindirmələri dilmizin necə qüdrətli və yenilməz bir ünsiyyət vasitəsi olduğunu sübut edir. Biz yuxarıda beynəlxalq səviyyədə dilimizə yüksək qiymət verilməsindən, onun nəinki Azərbaycanda, həm də Qafqazda və Asiyada möhtəşəm ünsiyyət vasitəsi olduğunu, fransız dilinin Avropada olduğu kimi Azərbaycan dilinin də Qafqazda, Orta və Yaxın Şərqdə ünsiyyət vasitəsi kimi şıxış etməsini dəfələrlə qeyd olunmuşdur. Məşhur səyyah və folklorçu A.fon Qaksthauzen XVIII əsrin ortalarında yazırdı ki, ermənilər əsərlərini öz dillərində yox, tatar (Azərbaycan – F.V.) dilində yazırlar, çünki bu dil Qafqazın cənubunda xalqlar arasında informasiya, ticarət və qaşılıqlı anlaşma dilidir, bu mənada onu Avropada fransız dili ilə müqayisə etmək olar” (F.Yadigar- Veysəlli. Fonetika və fonologiya məsələləri. Bakı, 1993, s. 47). Fikrimizcə, xalqımızın qədimdən yüksək intellektual səviyyədə olmasını sübut etmək üçün bu cür qaynaqları toplayıb çap etmək dilçilərimiz qarşısında duran mühüm vəzifə olmalıdır. II. Ölkə daxilində dilimizin vəziyyəti, ondan cəmiyyətin müxtəlif sahələrində istifadənin səviyyəsi, xaricdə yaşayan soydaşlarımıza, dilimizi internet vasitəsilə öyrədən və öyrənmək istəyən əcnəbilərə kütləvi-informasiya vasitələrinin köməyilə yardım göstərmək, müasir tələblərə cavab verən müxtəlif sorğu xarakterli lüğət və kitabçaların, o cümlədən ölkəmizin fauna və florasını əks etdirən sözlüklərin, yerli və əcnəbi adların transliterasiyasının elektron variantda hazırlanması, kompüterlə dilöyrətmə və dilimizin müasir səviyyədə formal və semantik təhlili bugünkü dilçiliyimizin aktual problemlərindən sayılmalıdır, canlı dilimizdə çeşidli dərs vəsaitlərinin tərtbiqi alimlər qarşısında bir nömrəli vəzifə kimi dayanır. III. Azərbaycan və dünya linqvistik irsinin, habelə bütövlükdə dilçilik elminin müasir səviyyəsinin öyrənilməsi, Azərbaycan dilçilik konsepsiyasını və dəyərlərini dünyaya çıxartmaq və dünya dilçiliyinin nəzəri fikirlərini Azərbaycana gətirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə müasir dilçilikdə fundamental ЫII HİSSƏ 289
əsərlərdən bəzilərinin Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək şərhlərlə çap edilməsi, habelə Respublikamızın görkəmli dilçilərinin əsərlərinin almanaxının hazırlanması mütəxəsisslər qarşısında duran aktual məsələdir. IV. Dilin fəlsəfə (dil fəlsəfəsi və dilçilik fəlsəfəsi, dilin ontoloji və metodoloji problemləri), psixologiya (ünsiyyətin uğurluluğu və uğursuzluğu problemləri), sosioloinqvistika (cəmiy- yətin müxtəlif səviyyələrində və qurumlarında dilin işlənməsi, milli dil və variantları və dialektləri, dil siyasəti və millətlərarası ünsiyyətdə dilimizin yeri), fiziologiya (koqnitiv dilçilik, afaziya, loqopediya, defektologiya v s.), texnologiyalarla (maşınla tərcümə, danışıq aktı nəzəriyyəsi, danışanın kimliyinin nitqinə görə, yəni obrazların tanınması, kriminalistikada dilin rolu), semiotika (dilin işarəviliyi və dil işarələrinin başqa işarələrdən fərqi, dil işarələrinin praqmatik və semantik təhlili, mətn dilçiliyi və diskurs təhlili) əlaqələri müasir nəzəri dilçilik işığında öyrənilməli və bu sahələr üzrə tədqiqatlar sistemli olmalıdır. Yuxarıda deyilənlərə nail olmaq üçün bu yöndə mərhələli işlər aparmaq, vaxtaşırı müxtəlif tədbirlər keçirmək lazımdır. Məsələn, dilimizin, xalqımızın tarixi ilə bağlı faktları, həqiqətləri üzə çıxarmaq üçün: – qədim və müasir dillərdə Azərbaycanla bağlı qaynaqları araşdırmaq (şumer, het, urartu, etrusk, latın, çin, german, roman və slavyan və s. dillərindəki qaynaqları) və nəticələri Azərbaycan dilində çap etdirmək; – qohum türk dilləri (o cümlədən çuvaş, başqırd, Altay, xakas, yakut və s. dillər) üzrə mütəxəssislər hazırlamaq, qarşılıqlı mütəxəssis mübadiləsinə nail olmaq; – xarici ölkə dilçiləri və türkoloqları ilə, ilk növbədə türkdilli dövlətlərlə elmi əməkdaşlıq əlaqələri yaratmaq, təcrübə mübadiləsi aparmaq, türk dillərinin dünəni, bu günü və sabahı (ümumtürk dili və əlifbası) ilə bağlı beynəlxalq səviyyədə elmi konfranslar keçirmək;
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 290
– tarix, şərqşünaslıq, arxeologiya və etnoqrafiya, ədəbiyyat, əlyazmaları, folklor, fəlsəfə, kibernetika, informasiya nəzəriyyəsi, fizika və riyaziyyat mütəxəssisləri birgə layihələr hazırlamalı, dilin tədqiqi, tətbqi və tədrisi ilə bağlı birgə əsərlər hazırlamaq; – ali təhsil müəssisələrində dilçilik kafedraları və mərkəzlərilə əlaqələr, dilçilik fənlərinin tədrisi, orta və ali məktəblər üçün yazılmış dərsliklərin dililə bağlı əməkdaşlıq əlaqələri yaratmaq, – ölkə daxilində dilin işlənməsinə (KİV-in, reklam çarxlarının dili, yer, müəssisə, təşkilat, obyekt adları ilə bağlı məsələlərə) yardım məqsədi ilə monitorinq keçirtmək; dilimiz və dilçiliyimizlə bağlı məsələləri həm daxili, həm də xarici auditoriyaya çatdırmaq, geniş çərçivədə işıqlandırmaq, o cümlədən Azərbaycan dilini təbliğ etmək məqsədilə ilə müvafiq televiziya kanalları ilə əməkdaşlıq etmək; – transliterasiya, transkripsiya, orfofoniya məsələləri üzrə beynəlxalq simpoziumlar keçirmək. Azərbaycan dilçilyinin görkəmli nümayəndəsi Ə.Dəmirçizadə çox doğru olaraq yazır ki, dilçilikdə, xüsusilə də türkologiyada, müqayisəli-tarixi metodun başlanğıcını XVIII və ya XIX əsrdən deyil, məhz XI əsrdən –Mahmud Kaşğarinin “Türk dillərinin divanı” adlı kapital əsərindən hesablamaq daha doğru olardı (Elmi əsərlər, XI seriya, N: 1, 1966, APİ nəşri, s.101-103). Ə.Dəmirçizadə M.Kaşğarinin bu əsərini dərindən təhlil edərək 10 bənddən ibarət nəticələr çıxardır. Onların təhlilinə keçməzdən öncə böyük türkoloq M.Kaşğarinin linqvistik irsinə müraciət edək.
Azəbaycan dilçiliyi türkoloji dilçiliyin tərkib hissəsi kimi götürülməlidir. Belə olduqda biz dilçiliyimizin başlanğıcını təbii olaraq XI əsr türk dünyasının möhtəşəm dilçisi və leksikoqrafı M.Kaşğarinin yaradıcılığı ilə bağlamalıyıq. Ona görə də bu alimin
ЫII HİSSƏ 291
“Divani – Lüğat-it türk”əsərini dərindən təhlil etmək və onun elmə gətirdiyi yenilikləri sistemləşdirmək lazımdır. İlk növbədə ondan başlayaq ki, böyük M.Kaşğari öz fikir və mülahizələrini konkret müşahidələri əsasında söyləmişdir. İkincisi, M.Kaşğari ulu türk dili problemini irəli sürmüşdür. Üçüncüsü, M.Kaşğari hər bir dil faktını dərindən öyrənmiş, sözün alınma və başqa dilə keçdiyini göstərmiş və onların mahiyyətini folklor materialının köməyilə dəqiqləşdirmişdir. M.Kaşğari dil materialı əsasında tayfa dillərini qruplaşdıra bilmişdir. Bu zaman o əsil müqayisə metodundan yararlanmışdır. Özü də tutuşdurma zamanı fonetik qanunauyğunluğu əsas götürmüş, uyğunsuzluq olduqda isə o, bunun səbəblərini açıb göstərməyə çalışmışdır. Bəzən başqa dilin təsirini də o xüsusi olaraq qeyd etmişdir. Türk dilləri üçün çox mühüm bir fonetik hadisəni qeyd edən M.Kaşğari 3 samitin sözdə yanaşı gələ bilməməsini vurğulayır. Sözün strukturunda baş verən dəyişikləri qeyd edən M.Kaşğari onlarda heç də hər zaman eyniliyin olmadığını qeyd edir. O, türk dillərinin özünəxas olan fonemləri haqqında ayrıca məlumat vermişdir. O həmçinin türk dillərində fonem düzümündəki özəllikləri, ikidən artıq samitin dalbadal gələ bilməməsini göstərməklə, bugünkü terminlə desək, sintaqmatik fonologiyanın və distributiv metodun tətbiqini həyata keçirən alim olmuşdur. O nəinki qohum dilləri, hətta bir-birinə qohum olmayan dillərin də oxşar və fərqli cəhətlərini açıb göstərir. Bununla da o, tipoloji dilçiliyin ilk pionerlərindən biri kimi tarixə düşmüşdür. Əslən türk olan M.Kaşğarinin xidmətlərini digər mötəbər dilçimiz A.Axundov (1932-2015) “Ümumi dilçilik ˮ kitabının birinci nəşrində (1979) xüsusi qeyd edərək yazır ki, bu kitab (Kaşğarinin lüğəti – F.V.) “müqayisəli – tarixi dilçiliyin ilk nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilməyə layiqdir” (s.14) və həmin kitabın ikinci, təkmilləşdirilmiş və əlavələr edilmiş nəşrində (2006) M.Kaşğarinin sintaksis sahəsində də əsəri olduğunu (Kitabi-cəvahrül-nəhv fil – lüğat-it türk”), lakin hələ də bizə gəlib çatmadığını təəssüflə qeyd edir. Beləliklə, XI əsrin ortalarında yazdığı “Türk dilləri divanı” ilə
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 292
M.Kaşğari ümumi, tarixi-müqayisəli və tipoloji dilçiliyin əsaslarını yaratmışdır. 2012- ci ildə böyük M.Kaşğarinın “Divanu Lüğət-it-türk” əsəri üzərində işləməyə başladığı (1072) vaxtdan 940 il keçir. Azərbaycanda dilçiliyin yaranmasından danışanda ilk yada düşən M.Kaşğari olur, çünki onun zəngin irs qoyub getməsi elmə çoxdan bəllidir. M. Kaşğari öz əsərini belə əsasladırırdı: türk dilini öyrənin, çünki türklərin uzun sürən səltənəti olcaqdır. Böyük Kaşğarinin 900 illiyinə həsr olunmuş yubiley münasibətilə çap olunan “Sovetskaya türkologiya” jurnalında A.N.Kononov yazırdı ki, Kaşğarinin bizə gəlib çatmayan bir əsəri də olmuşdur. Bu əsər “Kitabi cavahir ən nəhv fi luğat it türk” (“Türk dilləri sintaksisinin inciləri kitabı”) adlanıb. 1 M.Kaşğari öz leksikoqrafik əsəri üzərində işləyərkən digər məşhur türkoloq Y.Balasaqunlunun “Kutadqu bilgi” (“Xoşbəxtlik gətirən biliklər”) kitabı çapdan çıxır. M.Kaşğari türk dilindən başqa ərəb və fars dillərini də mükəmməl bilirdi. Müəllifin yazdığına görə oğuz türklərindən olub, türk ellərini, obalarını gəzərək çoxlu dil materialı toplamış, sonra onları dərindən təhlil etmiş və nəticədə aydın və anlaşıqlı dildə gözəl bir əsər yazmışdır. Bu bir daha sübut edir ki, əsil dilçi öz əsərini yazarkən bu prinsipləri rəhbər tutmalıdır. Biz bu prinsiplərə sədaqəti digər böyük dilçimiz M.Kazımbəydə də müşahidə edirik (bu barədə bax II fəslə). M.Kaşğarinin əsərilə ilk tanışlıq göstərir ki, o, əsəri türklər üçün yazmamışdır. Bunu sübut edən onun öz sözləridir. O yazırdı, türklərin dilini bilməklə onların ürəyini fəth etmək, onların oxlarından və nizələrindən qorunmaq olar. Qeyri-türk tayfalarının türklərdən qorunmasının yeganə yolu onların dilində danışmaqdır. Biz türklərin dilinə məhəbbəti və sevgini M.Kaşğaridən 400 il sonra “İki dil haqqında düşüncələr” adlı kitab yazmış Ə.Nəvaidə görürük. Mahmud Kaşğarinin lüğəti türk Kilisli Rüfətin sayəsində bütün dünyaya yayıldı. K.Rüfət lüğəti 1915 və 1917- ci illərdə 3 cilddə çap elədi. Qeyd edək ki, M.Kaşğarinin əsərinin bərpası ЫII HİSSƏ 293
üzərində K.Rüfətdən sonra Besim Atalay da çox çalışmışdır. Katib Çələbinin (ərəbcə Hacı Xalifə – 1609-1657) “Kəşf əz-zunun” (“Xüsusi adların mənasının açılması”) adlı məlumat kitabçasında M.Kaşğarinin lüğətindən söhbət açılır. M.Kaşğari lüğətində sözləri əlifba sırası ilə düzərək öz kitabını proza şəklində və ya şeir formasında müdrik kəlamlarla bəzəyir. “Hər sözü mən öz yerində verdim ki, biliklərə can atan onu yerində, öz cərgəsində tapa bilsin. Hər kitabı mən (qeyd edək ki, o öz kitabını 8 fəslə bölür – F.V.) iki hissəyə bölür: ad və feil 2 .” M.Kaşğari öz əsərini Əl Xəlilin (təxminən 791-ci ildə ölüb – F.V.) “Kitabi-əl-ayn” əsərilə müqayisə edir. Bununla o göstərmək istəyirdi ki, türklərin dili heç də ərəb dilindən geri qalmayır. O, morfemləri xüsusi qrupda verir. Məsələn, /barğu/ və /kelgu/ (əgər gəlsə). Eyni zamanda həmin mənalı söyləmlərin qərb qrupu dillərində qeyri-dodaq saitli şəkilçilərlə işləndiyini göstərir. Müq.et: /barası/ və /kelesi/.” M.Kaşğarinin əsərini fonetik-fonoloji baxımdan təhlil edən Ə.M.Dəmirçizadə həmçinin türk dillərnə xas olan fonem əvəzlənmələrindən söhbət açır, özü də sait və samitlərin əvəzlənməsilə yanaşı bu böyük alimin türk dillərində ahəng qanununu şərh etməsini xüsusi vurğulayır. Bunun üçün M.Kaşğari müxtəlif türk dillərində eyni mənalı sözlərin fonetik cildində oxşarlıqları və fərqləri qeyd edir. Misal olaraq cingiltili kipləşən – partlayışlı samitlərin kar kipləşən – partlayışlı samitlərlə əvəzlənmə- sini göstərir. Müq.et: /aba/ və /apa/ (ana). M.Kaşğari kipləşən-partlayışlı cingiltili samitlərin kar novlu samitlərlə əvəzlənməsini də xüsusi qeyd edir. Müq.et: /jubka/ və /juvka/ (yubka) və s. Ə.M.Dəmirçizadənin qənaətinə görə bu cür əvəzlənmələrin sayı M.Kaşğarinin əsərində 15-ə qədərir. Özü də bu əvəzlənmələri M.Kaşğari təkcə ön sözdə deyil, həmçinin ayrı-ayrı fəsillərdə verir. M.Kaşğari da müqayisəli-tutuşduma metodunun, bugünkü terminologiya ilə desək, kontrastiv fonologiyanın, elementlərini tapmaq mümkündür. O, ərəb və türk dillərini müqayisə edərək belə
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 294
nəticəyə gəlir ki, tük dillərində elə fonemlər (müəllifdə hərf) var ki, onların ərəb dilində qarşılığı yoxdur. Ona görə də qeyri-türklər onların tələffüzündə böyük çətinliklərlə rastlaşırlar. Bura M.Kaşğari / ʧ/, /dž /, / γ / və s. fonemlərini daxil edir. M.Kaşğarinin səlis müşahidələrinə biz türk dillərinin fonetik qurumunda rast gəlirik. Düzdür, terminoloji cəhətdən bu tamam başqa cür ifadə olunurdu. Ancaq mahiyyət etibarı ilə bu, məsələni düzgün şərh etməyə əsla mane olmur, çünki M.Kaşğarinin elmi qənaəti türk dillərində sözlərin fonem tərkibini müəyyələşdirməyə imkan verir. Məsələ burasındadır ki, M.Kaşğari sözləri fonem tərkibinə görə də müəyyənləşdirirdi. Məsələni daha dərindən başa düşmək üçün onun verdiyi nümunələrə müraciət edək: /at/ və /ər/ ikifonemli sözlər /az(ı)k/ (azuqə) və /jaz(ı)k/ üçfonemli sözlər /j(a) γm(u)r/ dördfonemli söz /k(u)r(u)s(a)k/ beşfonemli söz /(ö)m(ü)ld(ü)r(ü)k/ altıfonemli söz və s. Təbiidir ki, M.Kaşğari öz bölgüsündə ərəb yazı sistemindən istifadə edib, ona görə də saitləri xüsusi işarə ilə göstərməyib. Ancaq dildə sözlərin strukturunu vermək baxımından onun qənaətləri hər cür diqqətə layiqdir. Müasir fonoloji yanaşma ilə götürsək, ahəng qanunu bu əsərdə çox düzgün araşdırılıb. Özü də M.Kaşğari ahəng qanunu deyəndə həm sait, həm də samitlərin həmahəngliyini başa düşürdü. Məlumdur ki, sonralar bunu sinharmonya (həmahənglik) adlandırmışlar. M.Kaşğari türk dilində sözləri iki yerə bölür. Birinci qrupa o sözləri daxil edir ki, onlar sərt və ya qalın kökdə köklənir. İkinci qrupa isə yumşaq və ya incə kökdə köklənən sözləri daxil edir.Yuxarıda olduğu kimi, burada da Kaşğari qrafik simvollardan istifadə edir. Ancaq mahiyyətcə bu böyük alim fonoloji dəyərlərə söykənir.Bu incəliyi dəqiq hiss edən Ə.M.Dəmirçizadə haqlı olaraq yazır: “...şəkilçilərin sözlərin kökünə uyğunlaşmasından danışarkən o, həm ق /g, k/ və / γ / , həm də ڬ /g , k/ səslərini nəzərdə tuturdu, bununla da M.Kaşğari həm saitlərin bir-birilə ahəngini, həm də ЫII HİSSƏ 295
onların samitlərlə həmahəngliyini nəzərdə tuturdu, yəni şəkilçidə və söz kökündə müvafiq olaraq “ق “səs-hərfi.ya “ ێ “, ya da “ڬ“ olmalıdır. Bu gün M.Kaşğarinin hansı mənbələrdən və qaynaqlardan qidalanması ilə bağlı çoxlu mübahisə etmək olar. Burada məşhur ərəbşünas əl Farabini unutmaq olmaz. Lakin bu spekulyasiyalar onun xidmətlərinə kölgə sala bilməz. Əksinə bu əsər onun yüksək erudisiyasından xəbər verir, alimin öz dövrünün leksikoqrafiyası sahəsində dərin biliklər olmasını göstərir. M.Kaşğari öz əsərini türk dillərinə söykənərək yazıb. Onun əsərində sözlərin düzümü tam yeni idi və indiyə qədər heç bir yerdə təkrar olunmamışdı. Lüğətdə 7500 söz və onların mənalarının açılmasına xidmət edən 290 ifadə, söyləm və ya atalar sözləri verilmişdir. Lüğətdə eyni zamanda türk tayfaları haqında zəngin məlumat vardır. Bu tayfaların sayı 20-ə qədərdir. O, oğuzların dili haqqında geniş məlumat verərək yazır ki, oğuzların dili təmizdir, onlar yalnız bir dildə danışırlar, fars dililə qarışığı yoxdur, qərib ölkələrə getməyən bir tayfanın dilidir. Oğuzlarla türklərin dillərindən misal gətirərək onlar arasındakı cüzi fərqi göstərir. Məsələn, oğuzlar /elkin/ (ilkin) və ya /ılıq su/ deyirlər, türklər isə /yelkin/, /yılıq suv/. Daha sonra uyğur dilindən danışır və onların dilində 24 hərfdən istifadə edirlər. Ancaq Çindəki uyğurların başqa cür yazdıqlarını da vurğulayır. M.Kaşğari başqa türk dillərindən də söhbət açır və onların spesifik cəhətlərini və yayıldığı yerləri təsvir edir. Türk dillərinin bu alim tərəfindən bölgüsünə adam heyran qalmaya bilmir, çünki bu bölgü sırf fonoloji və morfoloji kriteriyalara əsaslanır. Elə bu səbəbdən də biz M.Kaşğarini müasir fonologiyanın banisi hesab edə bilərik. Bircə misal dediklərimizə sübutdur. Şərq qrupu dillərində (çigil, tuxsi, yağma, xakan-türk, Kaşğari şəhərinin dili, Maçina qədər digər türk tayfalarının dili) anlautda kar və sonor samitlərə qərb qrupu dillərində (yemek, kipçaq, oğuz, peçeneq, bulqar və Romadan şərqdə yaşayan digər dillər) cingiltili samitlər uyğun gəlir. Müq.et:
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 296
Şərq qrupu
Qərb qrupu /tevey/ (dəvə) /devey/
/men/
/ben/ /ming/ (min)
/bing/ və s. İnlautda isə cingiltili samitlər kar samitlərlə əvəzlənir. Məsələn: /bügde/ (balaca kort) /bükte/ və s.
Məlum olduğu kimi, İ.A.Boduen de Kurtene dillər arası əvəzlənməni korrespondensiya adlandırırdı. Biz də türk dillərini ayrı-ayrı dillər kimi götürsək, deməli, İ.A.Boduen de Kurtenenin fikirlərini onlara şamil edə bilərik. M.Kaşğari konsepsiyasının maraqlı cəhətlərindən biri də odur ki, o dillərin bölgüsündə coğrafi və ərazi kriterialarını deyil, məhz linqvistik kriteriyanı əsas götürürdü. Beləki, o, türk dillərini /z/ yarımqrupuna (bu qrupa o, çigillərin dilini və xakan-türk dillərini, qərb qrupundan isə yemeklərin, peçeneqlərin, suvar və bulqarların dillərini daxil edirdi) və /j/ yarımqrupu (buraya o, yaqma, tuxsi və s. Maçia qədər, həmçinin oğuzların və kıpçaqların dillərini daxil edirdi). Müq. et: /azak/ (ayaq) və /ajaq/. Digər tərəfdən, şərq qrupu dillərinə dar saitlər xasdırsa (müq.et: /sin/ -sən, /bardım/-mən gəldim), qərb qrupu dillərində isə kök və şəkilçi morfemlərdə açıq saitlər işlənir (müq.et: /sen/, /bardam/). Şərq qrupu dillərinə dodaq saitləri olan şəkilçilər xasdır (müq.et: /barğu/, /kelgu/), qərb qrupu dillərində isə bundan fərqli olaraq qeyri-dodaq saitli şəkilçilər işlənir /müq.et: /barası/, /kelesi/ və s. M.Kaşğarinın yaradıcılığına qiymət verən Azərbaycan dilçiliyinin patriarxı Ə.M. Dəmirçizadədən yuxarıda gətirdiyimiz sitatı müasir linqvistik terminoloiyaya çevirsək, görərik ki, orada söhbət sinharmonizmdən gedir. Təəssüf ki, sonrakı dilçiliyimiz bu həmahənglik prinsipinə lazımi qədər fikir verməyərək əsasən ahəng qanunundan bəhs etmişdir. Halbuki hələ İ.A.Boduen de Kurtene, V.V.Radlov (1837-1918), A.M.Şerbak, xüsusilə də kazax dilçisi A.Junusbəy, Azərbaycan dili materialı əsasında isə F.Veysəlli
ЫII HİSSƏ 297
həmahənglik problemini nəzəri cəhətdən əsasandırmış və praktiki olaraq həyata keçirtmişlər. Böyük alim M.Kaşğarinin ideyalarının düzgün şərh olunmadığına nümunə olaraq H.Həsənovun bu yaxınlarda “Azərbaycan dilinin fonetikası” (Bakı, 1999, s. 82-85) kitabına müraciət etmək kifayətdir. O yazır: “Azərbaycan dilindəki dil samitlərinin bir qismi də saitlər kimi arxa sıra və orta sıra olmaqla iki növə ayrılır. Belə ki, arxa sıra saitləri a, o, ı, u və arxa sıra samitləri q, ğ, x (k) ilə ön sıra saitləri ə, i, ö, ü və orta sıra samitləri k, g, y ilə müvaziliyi var. Bunlar dilarxası – dildibi və dilortası- dilönü məxrəcli olmalarına görə həmcinslərdir.” Bu sitatdan heç nə başa düşmək olmur. Əvvəla, (k)-dan sonra gələn “ilə” dən sonra vergül qoyulmalı idi. İkincisi, “Müvaziliyi var” söyləmi nəyin nə ilə müvaziliyini bildirməlidir. Odur ki, cümlənin mübtədalarını bildirən /arxa sıra saitləri a, o, ı, u/, /ön sıra saitləri ə, i, ö, ü/ tərkibləri müvafiq olaraq /-nın/ və /-nün/ şəkliçilərilə bitməli idi. Üçüncüsü, burada verilən artikulyator terminlər dəqiqləşdirilməli idi. Dünya dilçiliyində saitlərlə samitləri sıraya görə eyniləşdirmirlər. Saitlər dilin üfüqi vəziyyətinə görə ön, orta və arxa sıraya bölünürsə, samitlərin konkret artikulyasiya məxrəci olduğuna görə onları dilönü, dilortası və dilarxası olmaq üzrə üç yerə bölürlər. Dördüncüsü, bu kitab elementar təsvir prinsiplərinə cavab vermədiyinə görə (transkripsiyadan istifadə edilməməsi, təsvirdə terminlərin düzgün işlədilməməsi və s.) onun dövriyəyə buraxılması böyük səhv omuşdur desək səhv etmərik. Azərbaycan dilində dil dibində yaranan səs yoxdur. Digər tərəfdən, “həmcins” anlayışı həmahəngliyi tam əks etdirmir. Birincisi, fizioloji termindir, “homorqan” özünün dilimizə tərcüməsidir, ikincisi isə akustik termindir, ona görə də onu “sinharmoniya” kimi verirlər ki, bu da eyniahənglik və ya həmahənglik deməkdir. Həmahənglik (sinharmonizm) prinsipinin məğzi ondan ibarətdir ki, sözlərin kök və ya birinci saiti onlardakı fonem ardıcıllığını 3 tembrdə özünə tabe edir:
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 298
1. Sözlərin köklərində və ya başlanğıcında qalın sait gələrsə, o sait özündən sonra gələn bütün sait və samitləri qalın kökləyir. Məsələn, /badam/+ lar +dan/, /adam+lar+dan/ və s. 2. Sözlərin köklərində və ya başlanğıcında incə sait gələrsə, o sait özündən sonra gələn bütün sait və samitləri incə kökləyir. Məsələn, /biz+ im+ki/, /t∫əmən+dən/və s. 3. Sözlərin köklərində və ya başlanğıcında dodaq saiti gələrsə, o sait özündən sonra gələn bütün sait və samitləri dodaqlanmaya məcbur edir. Məsələn, /üzüm+t∫ü+nü/, /odun+umuz+u/ və s.
Yüklə 2,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|