Azərbaycan Resublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dillər Universiteti
Yüklə 2,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II. 14. Azərbaycan dilçiliyinin inkişafi Polşa – Azərbaycan əlaqələri kontekstində
- M.Kazımbəy
|
II. 13. Azərbayacn dilçiliyində Kamal Abdulla fenomeni
On bir il bundan əvvəl Kamal müəllimin məşhur "Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri" adlı kitabı (Bakı, 1999) yenicə çapdan çıxmışdı. Həmişəki kimi, üstünü yazaraq mənə bağışladığı həmin kitabla tanış olandan sonra növbəti görüşdə ona dedim ki, Siz Azərbaycan dilçiliyində bir fenomensiniz. Söz də vermişdim ki, mən bu fenomenliyi necə başa düşdüyümü mətbuatda yazıb çap etdirəcəyəm. Lakin illər ötdü, Kamal Abdulla bu illərdə daha çox bədii yaradıcılıqla məşğul olmağa başladı. Rektor oldu, AMEA-nın müxbir (həqiqi) üzvü seçildi, böyük Beynəlxalq simpozium və konfransların təşkilatçısı və ilhamvericisi oldu. Təkcə dünyanın yüz dahisinin əsərlərini orjinaldan tərcümə edilib çap olunması ilə bağlı fəaliyyəti son dərəcə səmərəli qiymətləndirilə bilər. Onun sorağı
ЫI HİSSƏ 239
dünyanın o başından gəlir, əsərləri alman, rus, fransız, ispan, polyak və s. dillərinə tərcümə olunur, o artıq dünyada tanınmış Azərbaycan yazıçısı, dramaturqu və ədəbiyyatşünası, bir sözlə bizim fəxr edə biləcəyimiz dünya səviyyəli bir alimə çevrilir. Bəli, o daha çox ədəbiyyatçı kimi, ya da nadir hallarda teleekranlarda dilimizlə bağlı çıxışları ilə yaddaşıma həkk olunmağa başladı. Arabir onun rəhbərlik etdiyi ali məktəbdə fəaliyyət göstərən doktorluq müdafiə şurasının iclaslarında opponent kimi iştirak edərkən və elə o vaxtlar həmin şuranın üzvü olarkən çıxışlarına qulaq asırdım. Dilçi kimi güclü potensiala malik olduğunu bildiyimdən gözləyirdim ki, yeni əsərlə meydana çıxsın. Bu özünü çox gözlətmədi. Budur, bu yaxınlarda çapdan çıxmış "Dilçiliyə səyahət" kitabının üstünü adəti üzrə yazaraq mənə verdi. Əlimə yaxşı fürsət keçmişdi. Bir dəfə dediyim sözü təsdiqləmək lazım gəldi. Kitabı götürüb birnəfəsə oxudum. Düzü heyranlığımı gizlədə bilmirdim. Əvvəla kitabın yazılış janrı və üslubu adamı valeh edir. Müəllif Zalxa və Əhməd kimi bir-birini sevən gənclərin vasitəsilə dilçiliyin dolanbac yollarına gəmi ilə səyahətə çıxır və hər bir dilçilik problemini bir adaya bənzədərək onun açmasını verir. Kitabın üzqabığında aşağıda yazılıb ki, bu kitab dilçi olmayanlar üçün dilçilikdir. Axırda da müəllif yazır ki, onu "Hamı üçün dilçilik" adlandırmaq istəyirmiş. Kitabla yaxından tanışlıq göstərir ki, hər üç ad bu kitaba yaraşır. İndi mən öncə Kamal Abdullanın fenomenliyini şərh edim, sonra burada haqqında danışdığımız kitabın üzərinə qayıdarıq. Kamal Abdullanın fenomenliyi ondadır ki, o, möhkəm özül üzərində dayanan mühakimələr yürütmək və müşahidə elədiyi hadisələri, faktları öz analitik təfəkkürünün süzgəcindən keçirib onları dərindən təhlil etmək, onlardan ümumi nəzəri nəticələr çıxartmağı yüksək dərəcədə bacarır. Kamal müəllimin intensiv mütailəsi ona müasir dilçiliyin ən aktual problemlərinə dair fikirlər yürütməyə imkan və zəmin yaradır. Azərbaycan dilinin sintaksisi sahəsində irəli sürdüyü müddəalar bu gün də aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır.
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 240
Kamal müəllim cümlənin aktual üzvülənməsi və mətn dilçiliyi sahəsində orijinal fikirlər söyləyən ilk alimlərimizdən biridir. Onun mətnin quruluşu və tərkibi ilə bağlı verdiyi ümumiləşmələr bu sahənin Azərbaycanda onun adı ilə bağlılığını şübhə altına qoymur. Kamal müəllimin xarici və rus dilçiliyini dərindən tənqidi təhlil edərək öyrənməsi ona imkan verir ki, çağdaş nəzəri dilçiliyin ön sıralarında addımlasın. Nəhayət Kamal müəllimin fenomenal yaddaşı, obrazlı ifadə vasitələrindən bacarıqla istifadə etməsi hər yerdə ona baş ucalığı gə- tirir.
Təzə kitabı isə Kamal müəllimin yaradıcılıq zirvəsində dur- masından xəbər verir. Müəllif Zalxa və Əhməd sevgisinin işığında dilçiliyin mühüm problemlərini elə gözətləyir ki, oxucu böyük hə- vəslə onların ardınca gedir, bir tərəfdən Kamal Abdullanın ustalıqla şərh elədiyi dil və dilçilik mətləblərilə yaxından tanış olur, digər tərəfdən isə intizar içində hadisələrin gedişini izləyir ki, onların sevgisinin aqibəti necə olacaq. Özü də saysız-hesabsız haşiyələr və bənzətmələrlə, avtoritetlərə yerindəcə müraciətlə. Balaca bir kitabda daha kimlərin adları çəkilmir, kimlərdən sitat gətirilmir. Qədim yunan filosoflarından tutmuş, ünlü şair və yazıçılaradək, dilçiliyin şah damarını təşkil edən məktəb və nümayandələrədək: Platon, Kaşğari, V.fon Humboldt, F. de Sössür və s. Kitabın "Giriş əvəzi" bölməsində oxucuya aydın olur, bu kitab sadəcə dil və dilçilik haqqında hekayələr deyil, o daha çox fəlsəfi, linqvistik və psixoloji biliklərin sintezidir, o dilin mübhəm sirlərinin açılmasını qarşısına məqsəd qoyub. Elə "eyni çaya iki dəfə girmək olmaz" fəlsəfi söyləminə müəllifin verdiyi ilk şərh dediyimizi bir daha sübut edir. Yəni dil insanın əbədi sərvətdir, hər zaman insan homo sapiens olaraq həyatını dildə keçirir və dilə köklənir: uğuru da, sevinci də, kədəri də, uğursuzluğu da dildə olur. Artıq birinci fəsildə öz gənc bələdçilərinə aydın olur ki, Kamal müəllim böyük alimlərin yanında olub. O hələ Moskva mühitini xatırlatmır. Əsas odur ki, Zalxa Əhmədlə yaxından tanış olmaqla bərabər, dilin mahiyyəti, tipləri, habelə bu nəsnələr ЫI HİSSƏ 241
haqqında uzun əsrlərdən bəri keçib formalaşmış bir elmin-dilçiliyin xüsusi tədqiqat üsullarına bələd olsunlar. F.Bekondan sitat gətirərək metodu "qaranlıq yolda fənər" adlandırır. Haşiyələr fəsillərin bəzəyidir. Mətnin içində deyə bilmədiyini müəllif haşiyələrdə açıqlayır. Deməli, dilin əmələ gəlməsindən tutmuş onun təfəkkürlə əlaqəsi, reallaşması formaları, habelə dillərin qohumluğu (V.Counzdan gətirdiyi nümunə-s.30) və bir-birinə qarşılıqlı təsiri, dilin keçmişi və bu günü, böyük türk oğlu M.Kaşğarinin dünyada ilk ensklopedik lüğətin müəllifi olmasını Kamal müəllim necə də şövq və heyranlıqla izah edir! Kamal müəllim kitabında görkəmli şəxsiyyətlərə, filosoflara, dilçilərə, yazıçı və şairlərə gen-bol yer ayırır, bəzən onlardan kiçik bir nümunə verməklə diliçilik problemini gözləməyə müyəssər olur. İkinci fəsildə söhbət dilin ən kiçik elementlərdən – səslərdə reallaşan fonemlərindən, bu fonemlərin rəngarəng birləşməsindən sonsuz cümlələri yarada bilməsini C.Londonun əsərindəki efemerə- birgünlük ömrü olan kəpənəklərə istinadən səsin ötəri, ani olmasını, amma eyni zamanda bu səslərdə reallaşan fonemlərin sonu məlum olmayan cümlələrin maddi qabığını təşkil etdiyini məharətlə açıb göstərir. Doğrudan da, möcüzədir ki, cəmi 12 fərqləndirici əlamət minlərlə sözün və cümlənin maddi tərəfini yaradır. O eyni zamanda saitlərin assonansını və samitlərin alliterasiyasını xüsusi şövqlə izah edir. Kamal müəllim bu fəsildə səs simvolizmini də unutmur, səs oxşarlığı və semantik səviyyədəki izomorfizmlə dillərin qohumluğunu açıb göstərməyə xidmət edir. Dilçiliyin böyük nailiyəti kimi tarixi-müqayisəli və gənc qrammatiklərin dillərin genetik qohumluğu ilə bağlı fikirlərini Zalxa və Əhmədin gələcək qohumluğu və ümumilikdə şəcərə üçün bir istiqamətləndirici rolunu oynaya biləcəyini gizlətmir. Dilçiliyin yaranmasında son dərəcə mühüm rol oynamış və hələ də mübahisəli olan adlandırma problemi kitabın 3-cü fəslinin məzmununu təşkil edir. Burada Dədə Qorqudun advermə ənənəsi, ulu dil məsələsilə ilə bağlı söylədiyi fikirlər (A.Şlfyxerin "At və qoyunlar" təmsili ilə ulu german dilini bərpa etməsi cəhdi uğursuz oldu, çünki o yalnız sadəcə cəhd idi – Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 242
F.V.) maraqla qarşılanır. Dillərin qohumluq dərəcəsini əks etdirən cədvəllər, dil tiplərinin (analitik, sintetik, inkorporativ) və morfoloji bölgü (flektiv, aqlütinativ və kök dillər) prinsipləri kitabda dolğun şərh olunub. Məlumdur ki, dilçilik elmi inkişafdadır və buna görə də istənilən bölgü elmdə axırıncı söz deyil. Bu gün dünyada 6300 dil mövcuddur, o dillərin çoxu mövcud bölgü çərçivəsinə sığmır. Ötən əsrin ortalarında böyük rus dilçisi L.Şerba sintaksislə semantikanın sıx əlaqəsini göstərmək üçün süni cümlə düzəldib tələbələrinə başa salırdı ki, linqivistik struktur semantik açılış üçün vacibdir, ancaq hər qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş struktur hər zaman mənalı olmur. Nümunə kimi belə cümlə düzəltmişdi: //Qlokaə kuzdra şteka udlanula bokra i kudrəçit bokrenka//. Cümlə qrammatik struktur kimi normaldır, ancaq heç bir məna bildirmir. Burada yalnız /i/ bağlayıcısı rus sözüdür. Sonralar rus mənşəli N.Xomski ingilis dilində //Green ideas sleep furiousy// (Yaşıl ideyalar vəhşicəsinə yatırlar) kimi cümlələrlə ideyanı təkrar etdi. Həmin bu beşinci fəsildə Kamal müəllim dil vahidləri və onlar arasındakı münasibətləri əsas götürən məktəbləri və onların nümayəndələrinin fikirlərini təhlil edir (Yelmslev, F. de Sössür və s.). Bundan başqa sistem-struktur münasibətlərindən söz açaraq F.de Sössürün məşhur şahmat oyunu ilə müqayisəsini yada salır və sonra göstərir ki, dilçilik elə oyunlarla doludur. Şahmatla müqayisə o mənada uğurlu sayıla bilər ki, onda yaranan hər hansı oyun vəziyyəti dilin konkret tarixi kəsimini, yəni müəyyən zamanda səviyyəsini tam əks etdirir. Ancaq fiqurlarla dil işarələrini eyniləşdirərkən isveçrəli ustad səhvə yol verirdi, çünki dil işarələrinin təbiəti yalnız səslər ola bilər. Dedik ki, Kamal müəllim orjinal üsul seçib. Platon kimi, Laybins kimi o da dialoqlardan istifadə edərək öz niyyətinə çatmaq istəyir. Onlar kimi, Kamal müəllim də bəzi fikirləri Zalxanın və Əhmədin dililə deyir, hərçənd ki, bunların müəllifinin özü olmasa heç bir mübahisə doğurmur. Deməli, Markes, Folkner, Borxes, Füzuli, S.Vurğun və s-dən misal verməklə dilin bütün oynaqlığını açıb göstərən müəllif altıncı fəsildə psixodilçilik üçün son dərəcə ЫI HİSSƏ 243
maraqlı mətbələrə toxunur və dolayısı ilə Sepir-Uorf fərziyyəsini qəbul edir və deyir ki, dillər zəngin və qeyri zənginliyinə görə bir- birilərindən fərqlənir. Dilin yaranması ilə bağlı mübahisələr və müzakirələr tarixən mövcud olub, bu gün də vaxtaşırı gündəmə gəlir. Bu zaman hansı xalqın və dilin daha qədim olmasını sübut etmək üçün hər cür vasitələrə əl atılır. Misir padşahının da, dini mənbələrin də, əmək, səs təqlidi və nida nəzəriyyəsi kimi digər nəzəriyyələrin də mövcud olmaq haqqı var. Ancaq sonda öz mövqeyini açıqlamağı da yaddan çıxartmayıb. Onun fikirincə, dilin yaranmasının özülündə bütün fərziyyə və fikirlər içərisində sübuta ehtiyac olmayanı məhz "İlahi nəzəriyyədir" (s.171). Son dövrlərin tədqiqtları birmənalı şəkildə sübut edirlər ki, dil anadangəlmədir. Düzdür bunu Kartezian dilçiliyi də irəli sürmüşdü və nəzəriyyəni belə adlandırmışdı: innate idea. Deməli, dilin yaranması və hansı dilin birinci olması ilə bağlı fikir və mülahizələr zaman-zaman dövriyyəyə buraxılır, sonra bu fikirlər səngiyir, gündəmə daha vacib məsələlər çıxarılır. Elə Kandilakın dövründəki kimi, F. de Sössürün zamanındakı kimi. Birinci dilin yaranması ilə bağlı fikirlərin müzakirəsinə veto qoymuşdu, ikinci isə diaxron tədqiqatları əhəmiyyətsiz hesab edərək, dilin mahiyyətini açmağa daha böyük önəm verdiyini xüsusi qeyd edirdi. Hesab edirəm ki, bu cür kitablarda dilin yaranması haqqında müzakirənin aparılması məntiqi görünür, xüsusilə nəzərə alsaq ki, müəllifin səfər müşayiətçiləri bir-birinin kimliyini və keçmişini israrla öyrənmək istəyirlər. Burada da Kamal Abdulla o biri fəsillərdə olduğu kimi qədim tarixi məxəzlərdən (Herodot, Platon, İncildəki Banilistan əhvalatı, müqəddəs Quran) ta dövrümüzə qədər (Y.Herder, Engels, Marr və s.) bu problemlə bağlı deyilmiş fikirlərə söykənərək öz qəti fikrini açıqlayır. Kitabın axırıncı, səkkizinci fəslində Kamal müəllim üçün doğma olan problemlərə meydan verilir. Bu da aktual üzvülənmə məsələsidir. Zalxanın /Əhməd sabah Bakıya qatarla yola düşəcək// məlumatından çıxış edərək fəsildə cümlənin söz düzümü, intonasiya qəlibi və alt və üst qatdakı mənalarını məharətlə çözələyən müəllif Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 244
Okkam ülgücündən istifadə edərək cümlədəki yeni və köhnəni qarşılaşdırır və göstərir ki, danışan yuxarıdakı söz düzümünü elə belə öz istədiyinə rəğmən seçməyib. Buna həmin danışıq məqamından öncəki presuppozisiya səbəb olub. Qrammatik struktur isə həmin presuppozisiyanın əsiri olaraq reallaşıb. Cümlədə birinci yerə çıxarılan element danışana məlum olandır: /Əhməd/, /sabah/, /Bakıya/, ancaq bunlardan fərqli olaraq Zalxa üçün Əhmədin yola düşməsi, həm də qatarla yola düşməsi son dərəcə vacib informasiyadır, çünki qız bunu heç istəməzdi. Hər nə olursa olsun, Kamal müəllim bu fəsildə öz ampulasındadır və materialın çözülməsində məharətini nümayiş etdirə bilir. Sonda müəllif Azərbaycan dilçiliyinin 50-ci illəri üçün səciyyəvi olan linqivistik paradiqmini verir, müəllimlərini böyük məmnuniyyət hissilə sacayağı kimi təqdim edir. Ancaq etiraf edək ki, növbəti səyahətdə, əgər beləsi olacaqsa, bu paradiqma tamam başqa cür olacaq və olmalıdır. Kitabda son dərəcə zəngin irsdən istifadə olunub. Buradakı dilçi və alimlərin siyahısını tərtib etsək, böyük bir biblioqrafik göstərici ortaya çıxar. Kitabda həm də böyük linqvistik aparat mövcuddur. İşlədilən söz və terminlərin özləri də maraqlı olduğu qədər dəqiq və yerində işlənir: sistem və struktur, əlaqə və münasibətlər birliyi və ya toru, sinxron, informasiya, entropiya, funksiya, küy, kanal, alt və üst qatlar və s. və i.a. Kitabın sonunda da maraqlı terminlər sadalanır: paralinqvistika, linqvopoetika, riyazi dilçilik. İstərdik ki, yeni səyahətlər qələmə alınsın, onlarda bu dəfə öz ifadəsini tapmayan konsepsiyalar (İ.A.Boduen de Kurtene, onun ikili üzvülənmə nəzəriyyəsi, fonem, morfem, sıfır morfem, alternasiya nəzəriyyəsi, E.Koseriu və üçlü üzvlənmə nəzəriyyəsi) və terminlər açılıb göstərilsin (redundantlıq, relevantlıq, izomorfizm, sinkretizm, neytrallaşma və s. və i.a.) özünə yer alsın. Bütövlükdə biz Kamal qardaşımızı bu möhtəşəm layihəni uğurla həyata keçirdiyi, kitab rəfimizə çox dəyərli bir kitab yazıb bəxş etdiyi üçün ürəkdən təbrik edir və ona yeni-yeni yaradıcılıq uğurları diləyirəm. ЫI HİSSƏ 245
Fəxrəddin Veysəlli Alman Germanistləri Birliyinin və Bey- nəlxalq Fonetika Elmləri Cəmiyyətinin üzvü, akad. Y.Məm- mədəliyev mükafatının laureatı f.e.d., prof.
II. 14. Azərbaycan dilçiliyinin inkişafi Polşa – Azərbaycan əlaqələri kontekstində
Azərbaycan Polşa əlaqələri müxtəlif yönümdən araşdırma və ya konkret bir tədbirdə ( konqres, simpozium, konfrans, qurultay və s.) məruzə və ya çıxışın mövzusu ola bilər. Elə bu yaxınlarda ünlü alimimiz və diplomatımız prof. V.Quliyevin “Polşa tatarları Azərbaycanda” kitabı (sayın diplomatımız, tarix e.d. H.Həsənovun rəyilə çapdan çıxmış, 2012, 163 s.) ayrıca bir söhbətin mövzusu ola bilər. O kitabda tatar-polyak münasibətləri dəqiq ardıcıllıqla təsvir olunmuş, 1918/20-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının 23 ayda keçdiyi şərəfli yol faktlar əsasında dolğun şəkildə şərh olunmuşdur. 1
Azərbaycan Polşa əlaqələrindən danışanda Azərbaycan ədə- biyyatı klassikərinin dilinin və üslubunun Polşa alimləri tərəfindən öyrənilməsi sahəsində bir çox ciddi araşdırmalardan söhbət açmaq olar. Məlumdur ki, XII əsr Azərbaycan şairi Nizaminin ədəbi irsinin öyrənilməsndə polyak şərqşünası akad. A.Zayonçkovskinin xidmətləri böyük olmuşdur. O, şairin “Xosrov və Şirin” poemasını təhlil etmiş, Nizamini Qızıl Orda şairi Qütblə müqayisə edərək bu qənaətə gəlmişdir ki, Sasanilərin padşahı Xosrova və onun istəklisi Şirinə həsr olunmuş bu poema mövzusunda Nizamiyə qədər də (Ə.Firdovsinin”Şahnaməsi“) və ondan sonra da (XIII əsrdə hindli şair Əmir Xosrov Dəhləvi) nəzirələr yazılıb. Ancaq A.Zayanç- kovskiyə görə, Nizami qədər mövzunu dərindən və hərtərəfli açmaq heç kəsə nəsib olmayıb. XIV əsrdə Qütbünün yazdığı əsəri (1383)
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 246
A.Zayonçkovski tam orijinal hesab edir və belə qənaətə gəlir ki, Nizaminin yaradıcılığına Azərbaycan folkloru birbaşa təsir göstərmişdir. Polyak alimi sübut edir ki, Ə.Nəvaidən 100 il əvvəl Qütbünün yazdığı əsər 4700 beytdən ibarətdir, Nizamininki isə 7000 beytdən ibarətdir. Məsnəvi janrında və Nizami kimi həmin ölçüdə yazsa da, Qütbünün şeiri zahirən türkcə olsa da, fars orijinalını tam əks etdirir 2 . Bu məsələni tədqiq edən Y.M.Teer öz məqaləsinin 5-ci səhifəsində yazır ki, Qütbü hələ M.Kaşğarinın “Divan”ında gətirdiyi türk ata sözlərindən istifadə etmişdir. Həmin ibarə və deyimlərdən Nizaminin də istifadə etdiyini A.Zayonç- kovski sübut edir. A.Zayonçkovski Nizaminin Şirin obrazını elə öz sevimlisi, kıpçaq qızı Afaq olduğunu güman edir. Qeyd edək ki, A.Zayonçkovski bununla Polşada nizamişünaslığın əsasını qoymuşdur. Niaminin əsərləri Polşada II Dünya müharibəsindən sonra yayılmağa başlayıb. Lakin şairin əsərlərindən ayrı -ayrı fraqmentlər çap olunsa da, onun tam əsərləri hələ də işıq üzü görməyib. Ancaq A.Zayonçkovski ilk Avopa alimidir ki, Nizami Gəncəvini Azərbaycanın və onun mədəniyyətinin tərkib hissəsi olduğunu elan etmişdir. Bu qısa girişdən sonra mən dilçi olduğum üçün Azərbaycan dilçiliyinin Polşa və onun alimlərilə bağlı bəzi ilişgilərinə aydınlıq gətirmək istərdim. İlk öncə qeyd edim ki, Azərbaycan dilçiliyinin yaranmasında və inkişafında dilçilərimizin Polşa alimlərilə qarşılıqlı və dolayısı ilə əlaqələri mühüm yer tutur. Azərbaycan əsilli görkəmli dilçi alim, Avropa Şərqşünaslığının banilərndən biri M.Ə.Kazımbəy taleyin qismətilə əslən polşalı, Kazan və S.Peterburq dilçilik məktəblərinin yaradıcısı, bütövlükdə müasir dünya dilçiliyinin banilərindən sayılan İ.A.Boduen de Kurtene ilə bir universitetdə çalışmalı olmuş, gənc Boduenin təzəcə elmi fəaliyyətə başladığı S.Peterburq universitetində 20 il müddətində Şərqşünaslıq fakültəsinin dekanı vəzifəsində çalışmışdır. M.A.Kazımbəyin yazdığı “Türk-tatar (Azərbaycan – F.V.) dilinin ümumi qammatikası” (1939) Azərbaycan dilinin ilk sistemli, müqayisəli qrammatikası sayılır.
ЫI HİSSƏ 247
M.Ə.Kazımbəyi Azərbaycan dilinin ilk tədqiqatçısı kimi göstərən Ə.Cəfəroğlu yazır ki, bəzi çatışmazlıqlarına baxmayaraq «Mirzə Kazım bəyin əsəri türk dilinin ilk müqayisəli qrammatikası olduğuna görə, həmin cəhət ona heç vaxt heç bir naqislik gətirməyəcəkdir (türk ləhcəsi ilə bağlı hissələr Joberdən alınmışdır – F.V). azəri ləhcəsinə aid hissələrin ümumi kontekstdən çıxarılıb ayrıca kitabça şəklində nəşri məqsədəuyğun olardı» (s.280). Təəssüflər olsun ki, nə bütövlükdə kitab, nə də Azərbaycan dili ilə bağlı hissə hələ də dilimizə tərcümə olunmamışdır. Lakin bu əsər 1848-ci ildə «Allgemeine Qrammatik der türkisch-tatarischen Sprache» adı ilə J.Zenker tərəfindən alman dilinə tərcümə olunaraq Laypsiqdə çap olunub. 3 Təsadüfi deyil ki, müqayisəli qrammatika, daha doğrusu, şimali türk dillərinin müqayisəli fonetikası üzrə ilk tədqiqat işinin (1882-83) müəllifi M.Kazımbəy və Boduen məktəbinin davamçısı, milliyətcə alman, sonralar Rusiya EA – nın müxbir üzvü olmuş V.V.Radlovdur. Sonralar V.V.Radlov türk dillərinin morfologiyası, saitlər sisteminin tarixi haqqında əsərlər yazmış və türk dillərinin fonetik quruluşu haqqında, xüsusilə də köklə şəkilçinin qovu- şuğunda yeni bölünməz formanın yaranmasına səbəb olan hüperaqqlütinasiyadan söhbət açmışdır 4 .
Kurtene yüksək fikir söyləmişdir. M.Kazımbəyin və İ.A.Boduen de Kurtenenin bir-birinə təsirsiz ötüşməsi heç cür mümkün ola bilməzdi. 20 illik (1850- 1870) dekanlığı dövründə, hələ ondan da çox-çox qabaq M.Kazımbəylə İ.A.Boduen de Kurtenenin tanış olması fikri onunla sübut oluna bilər ki, onların hər ikisi REA-nın akademiki İ.İ.Sreznevskinin rəhbərliyi altında çalışmışlar. Dünya dilçiliyində ilk dəfə kvaziomonimlərlə iş metodunu sınaqdan keçirən və dövriyyəyə buraxan, fonem və morfem nəzəriyyələrini 5 işləyib hazırlayan İ.A.Boduen de Kurtene bu gün qərb mənbələrndə tez-tez xatırlanmır. Qeyd edək ki, İ.A.Boduen de Kurtenenin dünyada məş- hurlaşması R.Yakobsonun sayəsində mümkün olmuşdur. Boduenin
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 248
az tanınmasının əsas səbəbi, böyük polyak alimi V.Doroşevskinin dediyi kimi, sağlığında ayrıca kitab çap etdirməməsi göstərilir 6 .
üzü görmüşdür. 7
Eyni taleyi M.A.Kazımbəy də yaşamışdır. Onun yuxarıda adını çəkdiyimiz kitabı hələ indiyə qədər vətənində çap olunmayıb. 8
onların dilə yanaşması prinsipində nə qədər oxşarlıqlar olduğunun şahidi oluruq.
Yüklə 2,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|