Azərbaycan Resublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dillər Universiteti
III. 8. Orta əsrlərdə Azərbaycan alimlərinin
Yüklə 2,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyatı və qeydlər
|
III. 8. Orta əsrlərdə Azərbaycan alimlərinin dilçilik görüşləri
Qeyd edək ki, islamaqədərki dilçilik əsərləri və traktatları it- bata düşmüşdür və bu gün dilçiliklə bağlı müəyyən fikirləri və ideyaları tapıb bərpa etmək üçün konkret vaxt lazımdır. Yəqin ki, müstəqilliyimiz bu işlərin səmərəli şəkildə aparılması üçün şərait yaradacaqdır. Amma indilikdə deməliyik ki, qərb mənbələri İskəndəriyyə və Bağdad dilçilik məktəblərindən ötəri şəkildə danışırlar və bir qayda olaraq ümumi fəlsəfi-məntiqi kontekstdə yalnız İbn Sinanın adını çəkirlər. Halbuki son dövrlərdə Azərbaycan tədqiqatçılarının yazdığı monoqrafiya, dərslik, dissertasiya və məqalələrdə mənşəcə azərbaycanlı dilçilərinin ərəb, fars və rus dilçiliyinə verdikləri töhfələrdən söhbət açılır və konkret faktlar göstərilir. Dilçiliyimizin tarixinə dəyərli əsərlər həsr etmiş Azərbaycan alimlərindən V.Məmmədəliyev (1942), Ə.Rəcəbli (1939), A.Babayev (1939) 10 və başqaları dilçiliyimizin orta əsrlər tarixini təhlil edərkən belə qənaətə gəlirlər ki, ərəb və fars dilində yazıb- yaratmış alimlərimiz öz türkcəmizlə bağlı bir sıra maraqlı fikirlər söyləmişlər. V.Məmmədəliyev o dövrü xarakterizə edərkən belə yazır: “Orta əsr Azərbaycan alimləri ərəb filologiyasının, o cümlədən ərəb dilçiliyinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.” Bundan sonra V.Məmmədəliyev xeyli tədqiqatçıların adlarını sadalayır. Onların içərisində X.Təbrizini (1030-1109), Səfiəddin Urməvini (1249-1323), Şəbüstəri Bürhanəddini (-1509), Səadəddin əl Bərdəini və başqalarını xüsusi qeyd edir. Mənbələrin göstərdiyinə görə, ərəbcə yazan dilçi alimlərdən ən məşhuru X.Təbrizi (1030-1109) olmuşdur. Bağdad dilçilik məktəbinin nümayəndəsi olan bu təbrizli alim dilçiliyə dair bir neçə kitabın müəllifidir. O ”Məntiqin islahına düzəliş“ əsərində bir sıra dilçilik məsələlərinə toxunmuşdur (omonimlər, sinonimlər, etimologiya, sözlərdə fonem əvəzlənmələri və s.). Ərəb leksikoqrafı
ЫII HİSSƏ 313
Firuzabad 60 cildlik “Qamus” lüğətini tərtib edərkən X.Təbrizinin əsərlərindən gen – bol yararlanmışdır. Orta əsrlərdə Azərbaycan alimləri ərəb dilinə dair orijinal əsərlər yazmaqla yanaşı öz türkcəmizə də biganə qalmamışlar. Ə.Rəcəbliyə görə, Cəmaləddin əl-Ərdəbillinin və Səadəddin əl- Bərdəinin yazdıqları şərhlər (Zəməxşərinin «Ummurəc» əsərinə) XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda və Yaxın Şərqdə ərəb dilinə aid əsas tədris vəsaitlərindən olmuşdur. Hətta onların özlərinə də şərhlər yazılmışdır. İndi onlar dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılır. Elmi-nəzəri ədəbiyyatda Qətran Təbrizi fars leksikologi- yasının banisi hesab edilir. Kaşğari Mahmudun «Divani-lüğət-it- türk» divanı türkologiyada nədirsə, Q.Təbrizinin də (1012-1088) «Təvasir»i İran dilçiliyində və iranşünaslıqda o mövqeyə malikdir. A.Nikitinin azəri ləhcəsinin öyrənilməsində xidmətlərini qeyd edən Ə.Cəfəroğlu yazır ki, ondan sonrakı 200 ildə bu ləhcə ilə maraqlanan olmamışdır. Bundan sonrakı dövrlərdə Qafqaz Azərbaycanı ərazisində Şirvan bölgəsi müstəqilliyini elan edir. VII əsərdə Qafqaz Azərbaycanı ərazilərinin mühüm qismini hakimiyyəti altında birləşdirən Şirvanşahlar dövlətinin kargüzarlığı azəri dilində həyata keçirilir. 1633-34-cü illərdə alman səyyahı və diplomatı Adam Oleari yerli xalqın türk dilində danışdığını qeyd edir, ünsiyyətdə olduğu türklərin bayram, mərasim, hərbi sahədəki söz və ifadələrini qələmə alır. XVII əsərdə italiyalı səyyah D.F.M.Maqqo Qafqaza səyahətdə yerli dillərlə bağlı ləhcələri qələmə almış və onları təhlil etmişdir. 1643-cü ildə ilk dəfə azəri türklərinin ləhcəsinə dair qrammatika «De propoqanda fide» adı ilə çap olunmuşdur. 1670-ci ildə «Syntagma linguarum orientalium, quae on Georgiae regionbus auidiuntur auctore D.F.M.Maggio» sərlövhəsi ilə işıq üzü görür, birinci hissəsi gürcü dilindən, ikinci hissəsi isə ərəb dilindən və Qafqaz türkcəsindən bəhs edir. Yalnız Klaprothun «Asia poliqlotta»sında 23 ləhcədən biri də «Qızılbaş» ləhcəsi adı altında Azərbaycan türklərinin dilini nəzərdə tutmuşdur. Eyni ifadəyə biz onun 1832-ci ildə çap etdirdiyi Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 314
«Voyage an Caucase et en Geargie» əsərində rast gəlirik. Bu kitaba əlavədə o «azəri» (onun ifadəsincə – «qızılbaş») ləhcəsinin də adı çəkilir. Düzdür, burada çoxsaylı təhriflər və yanlışlıqlar vardır. Məsələn, («sevirmək») verilib, halbuki bu «sevdirmək» ola bilər. Buna baxmayaraq, bu əsər XIX əsrin başlanğıcında Avropada azəri ləhcəsi haqqında ilk araşdırma kimi götürülə bilər. Ə. Cəfəroğlu «N.D.» inisiallı naməlum şəxsin 1834-cü ildə çapdan çıxan «Nağıl və hekayət» kitabını xüsusi qeyd edir. Müqəddimədə tatar (Azərbaycan dililə) bağlı xeyli mülahizələrə rast gəlmək olur. Orada azəri ləhcəsinin gözəl və asan dil olması etiraf edilir. Ə.Cəfəroğlu onun müəllifinin milliyyətcə türk olmadığını onunla sübut edir ki, kitabçada əsasən rus müəllifi A.Boldıryevin fars ədəbiyyatı nümunələri əsasında verdiyi misallar yer alır, yalnız bir-iki Azərbaycan nümunələrinə rast gəlmək olur. 11
rus-erməni, 2-ci hissədə isə azəri-rus-gürcü lüğətinin verilməsidir. Ərəb hərfləri ilə yazılmış nümunələrin tələffüzü aydın verilmişdir. Bu da onun müsbət cəhəti ola bilər, bir də ruscaya yaxşı tərcümə edilib.
Farsca və fars dili haqqında ciddi tədqiqatlar aparmış müəllflərdən ikinci nüfuzlu şəxs Hinduşah Naxçivani olmuşdur. Bu müəllifin fars lüğətşünaslığında “Əs-Sihahu-l-əcəmiyyə” əsərinin farsca-azərbaycanca ikidilli lüğət olması müəyyənləşmişdir. Mütəxəssislərin fikrincə, o, ilk-farsca-türkcə lüğət kimi göstərilə bilər.
12
Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Hinduşah Naxçıvanının oğlu Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani də (1285 və ya 86 – 1374 və ya 1375) “Sihahu-l furs” həm həcminə, həm də əhəmiyyəinə görə özünəqədərki lüğətləri arxada qoyur. Mütəxəssislərin qənaətinə görə, Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvanini lüğəti orta əsrlərdə yazılmış ən mükəmməl əsər hesab edilə bilər. Burada fonetika, qrammatik kateqoriyalar, alınma sözlərin işlənməsi xüsusiyyətəri, habelə fars sözlərinin başqa dillərlə müqayisəsi verilir (s.390).
ЫII HİSSƏ 315
Ümumiyyətlə, XVII-XVIII əsrlərdə lüğətçilik geniş yayılır, xalqların qarşılıqlı ünsiyyətinə kömək məqsədilə yazılan bu lüğətlər tezliklə yayılmağa başlayır. Fars dilçisi M.Moiniyə görə, o zaman yazılmış 250 lüğətin yalnız 40-nı farslar yazmışdır, qalanı azərbaycanlı alimlər tərəfindən tərtib olunmuşdur (s.395).
1 A.Axundov. Ümumi dilçilik. Bakı, 2006 2 M.Kaşğarlı. "Divani-lüğət-it-türk". "Azərbaycan Dilçiliyi Müntəxabatı". Bakı, 2013, s.6-15. 3 Ə.Dəmirçizadə. Türk dillərinin divanı. APİ-nin "Elmi əsərləri", 1966, XI seriya, №1, s.101-103. 4 Агаева Н. Азербайджансkие языkоведы средневеkовья. Баkу, 1990; Mahmudov M.; Sadıqova C., Ələsgərova T. Fars dilini tədqiq edən Azərbaycan alimləri. Bakı, 1977; Məmmədov N. Moskva Şərq Dilləri İnstitutunun azərbaycanlı alimləri. Bakı, 1993. 5 Veysəlli F. Semiotika. Bakı, 2010. 6 Rəcəbli Ə. Dilçilik tarixi. Bakı, 2006; Babayev A. Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. Bakı, 1996; 7 S.Ə.Cəmaləddin İbn Mühənna. Hilyətül-insan və həlbətül-lisan. Bakı, 2008. Lüğəti tərcümə edən, nəşrə hazırlayan, qeyd və şərhlərin müəllifi akad. T.İ.Hacıyevdir. 8 Rəcəbli Ə. Göstərilən əsəri, s.368. 9 Məmmədəliyev V. Ərəb dilçiliyi. Bakı, 1985. 10 Məmmədəliyev V. Göstərilən əsəri; Rəcəbli Ə. Azərbaycan dilçiliyi. Bakı, «Nurlan», 2007; A.Babayev. Göstərilən əsəri. 11 M.Ə.Cəfəroğlu. Göstərilən əsəri. 12 Hinduşah Naxçıvaninin bu əsəri haqqında fikirlər müxtəlifdir. Hətta onda verilmiş sözlər və onların mənasının açılması də mübahisəlidir. Əsərin köçürmə variantlarında müxtəlif rəqəmlər göstərilir. C.Sadıxova XVI əsr nüsxəsində adlar hissəsində 3727, feil bölməsində isə 649 sözün qeydə alındığını iddia edir. A.Babayeva görə isə lüğətdə cəmi 5117 söz və mənası verilir. Bax: Rəcəbli Ə. Dilçilik tarixi. II hissə, s.385.
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 316
III. 9. Azərbaycan dilçiliyinin M.Kazımbəy dövrü
Dilçilik elmi Avropada iri addımlarla irəliləməyə başladığı XVII-XVIII əsrlər tarixdə elmi düşüncənin, dilin və təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəsi, Rusiyanın Şərqi fəth etmək siyasəti dillərin öyrənilməsinə diqqəti durmadan artırırdı. Avropada tarixi- müqayisəli dilçilik inkişaf edirdi, dünya dillərinin qohumluq əlaqələrinə görə elmi bölgüsü gündəmə gəldiyi bir vaxtda Rusiyanın Azərbaycanı parçalamaq siyasəti, imperiyanın ucqarlarında kölə halında məskunlaşmış xırda xalqların dilini praktik cəhətdən öyrənməklə onları daha asan yolla istismar etmək, xırda xalqların içindən çıxmış dönüklərə rus dilini öyrətmək və yerlərdə rus məmurlarının xırda xalqların dillərini tez bir zamanda öyrənməsi üçün yeni təhsil və təlim siyasəti işlənib hazırlanmalı idi. Buraya ilk növbədə kiçik dərsliklərin yazılması, lüğətlərin tərtibi, habelə dillərin qarşılıqlı təsirini elmi zəmində öyrənmək daxil idi. Elə bu siyasətin nəticəsi idi ki, M.A.Kazımbəy (1802-1870) kimi adamlara böyük ehtiyac duyulurdu. 1
M.Ə.Kazımbəyin ümumdilçilik, o cümlədən türkoloji dilçilik məsələlərindən bəhs edən ayrıca kitabı olmayıb. Ancaq onun türk- tatar (Azərbaycan – F.V.) dilinin ümumi qrammatikasında ümumdilçilik məsələlərinə kifayət qədər toxunurlar. Alimin filoloji görüşlərini təhlil edən bir çox görkəmli dilçilər onun nəzəri dilçiliyin incəliklərinə baş vurduğunu xüsusi vurğulayırlar. 2
fəlsəfi fəaliyyəti haqqında xeyli əsər meydana gəlibsə də 3 , bu alimin dilçilik görüşləri hələ kifayət qədər öyrənilməyib. Söhbət M.Kazımbəyin öz qramatikasında inkişaf etdirdiyi elmi-nəzəri ideyaların haradan qaynaqlandığını və alimə dünya səviyyəsində şöhrət qazandıran “Qrammatika”nın yazılmasına dayaq olan fikir və mülahizələrin nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirməkdən və onun dilin mahiyyəti, strukturu və funksiyaları ilə bağlı məsələlərə necə yanaşmasından gedir. Eyni zamanda onun vətən dilçiliyində
ЫII HİSSƏ 317
yeri və çəkisi, dilçilikdə sələflərinə və xələflərinə münasibəti aydınlaşmamış qalır. Elə bu səbəbdəndir ki, F.Veysəllinin D.Şabanqızı ilə birgə yazdığı yuxarıda adını çəkdiyimiz məqalə ciddi elmi maraq doğurduğu üçün onun qısa məzmununu burada vermək yerinə düşərdi. “Qrammatikanın I və II nəşrinə girişdə, – deyə müəlliflər yazırlar, – M.Ə.Kazımbəy bir sıra Avropa alimlərinin elmi əsaslarını və nəticələrini ciddi şəkildə tənqid edir, onların səhvini göstərir, bunları isə o, təbii ki, dil nəzəriyyəsi sahəsində dərin bilikləri olmasaydı edə bilməzdi. Daha sonra M.Ə.Kazımbəy fonetika və fonologiyanın, leksikologiya və morfologiyanın, sintaksis və qohum dillərin tarixi-müqayisəli şəkildə öyrənilməsi və dilin ünsiyyət vasitəsi kimi tədrisi məsələlərinə nə kimi yeniliklər gətirmişdir? Fikrimizcə, bu məsələlərin hər birinə aydınlıq gətirmək yalnız onun linqvistik irsini dərindən təhlil edəndən sonra mümkün ola billər. 4
Daha sonra müəlliflər yazırlar ki, M.Ə.Kazımbəy kitabını praktik məqsədlər üçün yazsa da, onda bir çox nəzəri ümumiləşmələr vardır ki, bunlar dilə sistem kimi yanaşma olmasaydı mümkün ola bilməzdi. Yuxarıda adını çəkdiyimiz məqaləsində Ə.Dəmirçizadə haqlı olaraq yazırdı ki, bu qrammatika həm elmi sistemliliyinə, həm də strukturuna görə yeni tipli qrammatika idi. 5 O, müəllifin türk dilləri sahəsində dərin tədqiqatlarının nəticəsi kimi meydana gəlmişdi. M.Ə.Kazımbəy kitabın ikinci nəşrinin girişində Xristian D.Frenə belə yazmışdı: “İndi mən öz qrammatikamın ikinci nəşri üzərində işləməyə başlayarkən, onun üzərində təzədən yazacağım qədər işləmişəm, mən onun bütün hissələrini yenidən işləmişəm, birinci iki hissəni yeni filoloji tədqiqlərlə zənginləşdirmişəm, üçüncünü isə genişləndirmişəm və tam yeni sistemə keçirmişəm” 6 . “Qrammatika”nın həm I, həm də II nəşrinə girişdə M.Ə. Kazımbəy yazır ki, qrammatikanın mübahisəli problemləri və struktur xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Ancaq müəllifin metodoloji cəhətdən mövqeyilə onun “Sovremennik” jurnalının Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 318
redaktoruna ünvanladığı “Şərq dillərilə oxşar olan rus sözlərinin şərhləri” məqaləsindən tanış olmaq olar. 7
yətini başa düşmək üçün 1852-ci ildə yazmış olduğu iki məqaləsini təhlil etmək kifayətdir. O aydın şəkildə başa düşürdü ki, dil bilmək və dil haqqında bilik başqa-başqa şeylərdir. Məhz buna görə M.Ə.Kazımbəy özgənin dediyindən çıxış edərək naməlum dilin qrammatikasını yazmağı məqbul saymır və ya kabinetdə oturub başqasının əsərini tənqid etməyi düzgün hesab etmir. Filoloqun heç birisini bilmədiyi canlı dillərin müxtəlif qrupunun tam sistemini aça bilərmi sualına M.Ə.Kazımbəy belə cavab verir:“ Avropada meydana gəlmiş bəzi əsərlər belə işin həqiqi imkanın olmadığını və uğurun olduğunu tam sübut etməsələr də, onlar bizi inandırdı ki, insan hər şeyə girişə bilər. Bu mənə 1828-ci ildə Krauzenin heç əlifbasını belə bilmədiyi fars dilinin qrammatikasını yazmağını yadıma saldı. O bununla yanlış fikri sübut etmək istəyirdi ki, həqiqi filoloq bütün dillərin açarından agahdır, ona dilçiliyin sirrli qanunları aydındır və bunun nəticəsi olaraq başqasının sözündən çıxış edərək qəti işlənməmiş və ona qəti bəlli olmayan dilin qram- matikasını yaza bilər. Bu məqsədlə o, ser Vilyam Jonsun qram- matikasını götürüb. Bu indiyə qədər məlum olan ən mükəmməl əsər idi və onun əsasında öz qrammatikasını, ancaq Viqyenin timsalında tərtib etməyə başlayıb. Lakin uzun zəhmətdən sonra filoloq azdığını başa düşdü.” 8
Öz əsərini yazmamışdan qabaq M.Ə.Kazımbəy mövcud qrammatikaların sistem və struktur cəhətlərini dərindən öyrənir. Məsələn, O.Bötlingin “Yakut dilinin qrammatikası”nı yüksək qiymətləndirərək onun müəllifinin böyük təcrübəsini və nəzəri savadını dəyərləndirir. Ondan çuvaş dilinin qrammatikasını gözləyir və qeyd edir ki, o qrammatikanı O.Bötlingdən başqa heç kim yaza bilməz. 9
Birinci nəşrə yazdığı ön sözdə M.Ə.Kazımbəy türk dili üzrə mövcud əsərlərin yaramazlığını göstərir və vurğulayır ki, indi elə bir qrammatika yazmaq lazımdır ki, o, yazılma müddətində dilin
ЫII HİSSƏ 319
real vəziyyətini əks etdirsin. İlk növbədə o, təsvir olunan obyektə adekvat olmalıdır. Bu da o zaman mümkündür ki, müəllif təsvir olunan dili yaxşı bilsin. Bununla bağlı M.Ə.Kazımbəy T.Joberin əsərindən başqa heç bir əsəri qəbul etmədiyini xüsusi qeyd edir, hətta Joberin də əsərində çatışmazlıqlar olduğunu bildirir. O, bildirir ki, T.Joberin qrammatikası türk dilinin qrammatikası olduğu üçün ondan Azərbaycan dilinin tədrisində istifadə etmək olmaz, öz prin- sipinə sadiq qalaraq bildiyi dilin qrammatikasını yazmaq düz- gündür. Elə buna görə də M.Ə.Kazımbəy qrammatika yazır, adını da qoyur “Общая грамматиkа турецkо-татарсkого языkа”(tatar deyəndə müəllif bugünkü Azərbaycan dilinin nəzərdə tuturdu). Dilin funksional və sinxron təsvirindəM.Ə. Kazımbəy avro- palılardan və ruslardan fərqli olaraq akustik-perseptiv əlamətlərdən çıxış edirdi. Qeyd edək ki, dünyada ilk fonetika kitabının müəllifi alman alimi E.Sivers 10 fizioloji təsviri əsas götürürdüsə, M.Ə.Kazımbəy real səslənmədən çıxış edir və heç vaxt səslərin fiziloji incəliklərinə varmırdı. “Qrammatikada gətirdiyim türk sözlərinin və nümunələrinin tələffüzündə mən məktəb tələffüzünü əsas götürən T.Joberin arxasınca getmədim, ən yeni Konstantinopol (İstanbul-F.V., D.Ş.) tələffüzünü seçdim, yalnız elm adamlarının işlətdiyi çoxlu miqdarda ərəb sözlərini və ərəb mənşəli sözləri kənara qoydum: o sözləri və ifadələri bütün məktəblərə xas olan tələffüzdə verdim.” 11
hər şeydən öncə Şərq ölkələrində iqtisadi və mədəni səviyyələrdə Rusiyanın təsirinin genişlənməsilə bağlı idi. Ona görə də dillərin tədrisi türk dillərindəki real danışıq normasına maksimum yaxın olmalı idi. 12 Türk tələffüz normasının xüsusiyyətlərindən danışarkən M.Ə.Kazımbəy yazır: “Türklərin tələffüzü ümumilikdə xoşagələn və ahəngdardır, xüsusilə Persiya, Yunanıstanla qonşuluqda və adalarda. Türklərdə ərəblərdəki kimi tələffüzə kobudluq və ağırlıq verən sərt nəfəslilik və sərt başlanğıc yoxdur.”
Öz dövrü üçün bu çox dəyərli fikir hesab edilməlidir, çünki o zaman hələ çoxlarının Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 320
türk dili haqqında heç təsəvvürü yox idi. Bilmirdilər ki, bu dil tamam başqa bir dildir, o nə genetik, nə tipoloji cəhətdən fars və yunan dillərilə əlaqəli deyildir. M.Ə.Kazımbəyin xidmətlərindən ən böyüyü onun səslə hərfi fərqləndirməsi idi. Bu da XIX əsrin ortalarında onun olduqca yüksək nəzəri biliklərə malik olduğunu göstərirdi. Kazan dilçilik məktəbinin fərqli xüsusiyyətini qeyd edərkən bu məktəbin yara- dıcısı İ.A.Boduen de Kurtene yazırdı ki, səslə hərfi fərqləndirmək çox vacibdir. “Bu, bəzilərinə elementar bir şey kimi görünə bilər, hətta bu barədə danışmaq gülməli ola bilər. Ancaq nəzərə alsaq ki, bəzi adlı-sanlı dilçilər bu fərqi lazımınca ayıra bilmirlər, onda məlum olar ki, bu heç də az əhəmiyyətli şey deyildir. Ancaq bu cür fərqləndirmə aparmadan dil faktlarını elmi və obyektiv şəkildə qarşılaşdırmaq və tədqiq etmək olmaz”. 13
qaydalar bir daha əminlik yaradır ki, o, Kazan məktəbindən xeyli əvvəl bu ideyanın fərqləndirilməsinin beşiyində durub. 14 “Qrammatika”nın iki fəsli fonetikaya həsr olunub. Orada oxu texnikası ətraflı təsvir olunur, qrafemlərin birləşməsi qaydaları və diakritik işarələr verilir. Onun kitabda gətirdiyi Azərbaycan və kipçaq nümunələri aydın göstərir ki, M.Ə.Kazımbəy real türk tələffüzündən çıxış edir. Misallar göstərir ki, söhbət fonetik alternantlardan gedir, “...onlar bir-birilərindən fonetik cəhətdən fərqlənir, ümumi tarixi kökləri eynidir və etimoloji cəhətdən qohumdurlar” 15
(s.274). Bu cür korrespondesiyadan, yəni dillərarası əvəzlənmədən başqa, M.Ə. Kazımbəy həm də dildaxili əvəzlənməni fərqləndirir ki, bunlar da mövqe və birləşmə ilə şərtlənir. Məsələn, /b/ və /p/ söz sonunda və /t/ samitilə qonşuluqda /olub-olup/, /ibtidai-iptidai/ və s.
(s.7). Ərəb qrafikasından danışan M.Ə.Kazımbəy onların fonetik özəlliklərini türk dillərinin tələffüzü nümunəsində açıb göstərməyə çalışır, özü də bir qayda olaraq onları bir tərəfdən Avropa dilləri, digər tərəfdən isə türk dilləri, monqol, çuvaş və rus dillərilə müqayisə edir. Axırıncılar şəxsən onun öz araşdırmalarına əsaslanır.
ЫII HİSSƏ 321
Yuxarıda göstərdiyimiz birinci nəşrin girişində (s.3) alim qeyd edir ki, tam yeni filoloji tədqiqatların sayı 40-a qədərdir. Türk dillərinin rus dililə qarşılaşdırılması M.Ə.Kazımbəyin qrammatikasında xüsusi yer tutur. Türk dillərində udlaq samiti /h/-nın rus dilində qarşılığı yoxdur, ancaq ingilis dilində onun oxşarı vardır. Şərq- şünaslar onu ya “x”, ya da “г ˮ qrafemilə verirlər. Halbuki onların heç biri farinqal samit kimi özünü göstərmir, onun aşağıdakı fikirlərini (s.23) cəsarətlə fonoloji mülahizə kimi dəyərləndirmək olar. “Rus dilində “e”, “ъ ˮ, “юˮ və “яˮ hərflərini türk dilində /je, jer, ja, ju/ ilə ifadə etmək olar, onlar ikisəslidir, ancaq onları türk dilində /j/ kimi qəbul etməyə heç nə mane olmur. Əgər biz bu ikisəsli birləşməni tərkib hissələrinə bölsək, görərik ki, onların birinci hissəsi samitdir. Məsələn, “есть ˮ latın şriftlərilə yazsaq olacaq /jest/, ingiliscə yazsaq, olacaq /yest/. Hər iki dildə /j/ və /y/ samitdir və o səsin /j/ ilə analogiyası deyilənin doğru olduğunu göstərəcəkdir.” M.Ə.Kazımbəy ingilis orfoepist Vakerdən misal gətirərək yazır ki, ingilis “w” və “y” qrafemləri şərq dillərindəki “ و “ və “s “ – ə uyğun gəlir. Müasir dilçilik terminlərilə desək, burada söhbət eyni qrafemin mövqe ilə bağlı sözdə və hecada variantlardan və ya alloqrafemlərdən gedir. İngilis mənbəinə istinadla M.Ə. Kazımbəy diftonqların mahiyyətini açaraq göstərmək istəyir ki, türk dillərində qrafem variantlığını və eyni zamanda diftonqların Avropa dillərində geniş yayıldığını oxucusuna çatdıra bilsin. Bununla bağlı demək lazımdır ki, M.Ə. Kazımbəy qra- femlərin fonetik şərhində dövrünün alimlərini xeyli qabaqlamış, yazı ilə şifahi danışıq arasındakı əlaqələri nəzəri cəhətdən tam aydınlığı ilə başa düşmüş, canlı danışığa əsasılanaraq praktik olaraq onların hər birinin əhatə dairəsini düzgün izah etmişdir. M.Ə. Kazımbəy müasir fonologiyanın ən mübahisəli problemlərindən olan akustik və artikulyator baxımdan bir-birindən fərqlənən səslərin dil baxımından bütövlük təşkil etməsi məsələsinin həllinə çox yaxın olub. O deyəndə ki, nisbətən uzun və qısa saitlər bütün dillərdə olmasa da, dünyanın bəzi dillərində istisnasız olaraq işlənmə yerindən, bugünkü terminlə desək
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 322
mövqedən asılıdır haqlıdır. Doğrudan da, Azərbaycan dilində uzun saitlər bir qayda olaraq alınma sözlərdə vurğudan əvvəlki hecada, rus dilində vurğulu hecada, alman dilində isə açıq və şərti qapalı və vurğulu hecalarda işlənir. Saitlərin uzun və qısalığını onların işlənməsindən asılı olduğunu vurğulayan alim onları bir fonoloji vahidin variantları adlandırmır, heç belə terminlər də işlətmir Ancaq mahiyyət etibarı ilə bu izahat çox doğru şərhdir. Bunun belə olmasını onun s. 30 – da verdiyi fikir təsdiq edir: “Hansı rus bilmir ki, “o” və “e” rus dlində müxtəlif cür deyilir: /знаk`ом, зн`аkом, топ`ор, больш`ой, б`ольше, од`ин , от тог`о, eсть, ледь, в нем/. Onların müxtəlif vəziyyətlərdə deyilməsi üçün qaydaları kim müəyyənləşdirir? Yalnız işlənmələrindən onların düzgün tələffüzünü öyrənmək olar. ”Deməli, eyni qrafem müxtəlif dəyər (fonem ola bilər) kəsb edə bilər.“ Digər tərəfdən, fonem eyniliyi qrafem eyniliyilə müəyyən edilmir. Bunu müəyyənləşdirmək üçün, mütləq real tələffüzə müraciət etmək lazımdır. M.Ə.Kazımbəyin linqvistik konsepsiyasında müqayisəli- qarşılaşdırma dilçiliyinin aşağıdakı məsələlərinə mühüm yer ayrılır: 1. Genetik qohum və struktur baxımdan oxşar dillərin müqayisəsi. Buraya bütün türk dilləri, monqol və çuvaş dilləri aiddir. Birinci nəşrə girişin 10-cu səhifəsində o yazır: “İstər filoloji, istərsə də etimoloji müqayisəli qeydlərimdə mən müvafiq olaraq monqol və çuvaş dillərindən nümunələr gətirmişəm. Onlar həmin dillərin, xüsusilə də birincinin türk dillərinə yaxın və uzaq qohumluğunu sübut üçün yetərli deyil, ancaq onlar dilçinin diqqətini aralarındakı mövcud çox yaxın oxşarlığa cəlb edə bilər.” Öz qrammatikasının müqayisəli xarakterdə olmasını o, ikinci nəşrdə girişdə (s.7) belə şərh edir: “Bu qrammatikada demək olar ki, bütün əlavələr məlum türk ləhcələrinin müqayisəli qaydalarına aiddir. Mənim hər hansı bir əsas qaydanı yaddan çıxarmağım çətin ki, olsun, ona görə də ikinci nəşri “Общая грамматиkа турецkо – тaтaрсkого языkа“ adlandırmağım daha düzgün olardı.” 2. Öz aralarında qohumluq əlaqələri olmayan konkret dil faktlarının müqayisəsi, daha konkret desək, qarşılaşdırılması. ЫII HİSSƏ 323
Burada təhlilə rus, ərəb, alman, fransız, ingilis, fars və s. dillər cəlb olunur. Qohum və qohum olmayan dillərə müraciət etmək türk və qarşılaşdırılan digər dillər arasındakı oxşarlıqları və fərqləri göstərmək məqsədi güdür. Özü də oxşarlıq və fərq fonetik, mor- foloji və sintaktik səviyyədə aşkarlanır. M.Ə. Kazımbəyin Azərbaycan, türk və başqa türk dillərinin qrammatik quruluşunun konkret məsələlərilə bağlı söylədiyi fikirlər böyük nəzəri əhəmiyyətə malikdir. Onun nitq hissələri (9 nitq hissəsi fərqləndirir: isim, sifət, say əvəzlik, feil, qoşma, zərf, bağlayıcı və nida), konkret qrammatik kateqoriyalarla (cins, kəmiyyət, hal, feilin təsrifi və şəkilləri), habelə sintaktik qaydalarla bağlı ümumiləşdirmələri son dərəcə dəqiqdir. M.Ə. Kazımbəyin qrammatik görüşlərinin sistemi orijinaldır və dərin elmi səciyyəlidir. Onu biz türk dillərinin qrammatik nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanmasında cəsarətlə pioner adlandıra bilərik. M.Ə. Kazımbəy dilin mahiyyəti, funksiyası və strukturu ilə bağlı çox dəyəli fikirlər söyləyir. Onun əsərlərinin təhlili göstərir ki, alim dilə sosial hadisə kimi yanaşır. “Xalqın dili, onunla onun anlayışları ilə birlikdə inkişaf edir, onun həyatının xarici və daxili şərtlərilə zənginləşir, onun maarifçilik yolunda öz uğurları ilə təkmilləşir” 7 (s.120). O yazır ki, dilin iki elementi var: biri zahiri təsəvvürlərin ifadəsi, o birisi daxili mənəvi həyat ideyalarının ifadəsi, özü də birinci dilin zənginliyini, ikincisi isə xalqın maariflənməsini bildirir (yenə orada). Bu, dilin materialist təlimilə səsləşir, yəni dil forma ilə məzmunun vəhdətidir. M.Ə.Kazımbəyin əsərində “dilin özgürlüyü, dil qanunu, xalq ruhu” anlayışlarına tez-tez rast gəlmək olur. “Öz ruhuna, dil strukturunun xüsusi formal qanunlarına hər şeyi, dilin hansı əlaqədə olursa-olsun başqa dildən götürdüyünü özünə tabe etdirmək zəruriliyinin dərk olunması dilin özgürlüyü kimi başa düşülməlidir. Bu zaman dilçilik sistemində mübarizələr və çevrilişlər olur, ancaq dilin özgürlüyü onda tanınır ki, xalq ruhu bütün çətinlikləri dəf edir və yalnız öz daxili qanununa söykənir.” 7 (s.120). Onun dillərin özgürlü və qeyri-özgürlü bölgüsü çox maraqlıdır. Birinciyə daxili Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 324
güc xasdır, o, qohumluq xüsusiyyətlərinə, onların sərhədlərinə daxil olan hər şeyi öz iradəsinə tabe edir. Misal olaraq M.Ə.Kazımbəy yunan məktəblərində latın, latın məktəblərində alman və Avropa məktəblərində rus dilini daxil edir. Qeyri-özgür dillər isə ruhun zəifliyilə səciyyələnir. O, əcnəbi dilin təsiri altına düşərək, “nəinki onun sözlərini, söyləmlərini, danışıq tərzini qəbul etməyə məcbur olur, həm də böyük anlamda həvəslə onun təsiri altına düşür, xarakterinə uyğunlaşır, hətta öz xarakterini əcnəbi dilə təslim edir” (s.120). Bunlar ilk vaxtlarda Avropada alman, Asiyada çin dilləri istisna olunmaqla canlı xarici dillər olur. M.Ə. Kazımbəy rus dilini özgür və zəngin dil hesab edir. “Rus dilinin tərkibinə daxil olan bütün əcnəbi sözlər ümumiyyətlə az və ya çox dərcədə müstəqil dillərdə olduğu kimi tamamilə onun öz qaydalarına və qanunlarına tabe olur: isimlər rus şəkilçiləri qəbul etməklə hallanır, şəkilçi hansı cinsə aiddirsə, isim də o cinsə aid olur, kişi cinsi qadın və orta cinsli və əksinə olur. Hallanmayan xarici adlar (“e”, “y”, “o”, “ю ˮ şəkilçiləri) hələki mənimsənilməyib, necə deyərlər, rus xalqına xas olan dözümlülük qanununa görə qonaq kimi qalırlar. Xarici dillərin feilləri isə rus xarakterini tam qəbul edirlər, hətta bəzən onların mənşəinə şübhə etmək olmur” 8 (s.2).
M.Ə. Kazımbəy mənbə və informasiyanı saxlayan dilə böyük əhəmiyyət verir. “Çoxdan sübut olunmuşdur ki, xalqın qədimliyini öyrənərkən həqiqəti əldə etmək üçün dillərin tədqiqindən yaxşı heç nə ola bilməz: bu, nadanlıq labirintində gizlənmiş biliklər xəzinəsinə çatmaq üçün yeganə yoldur 9 (s.246) . Dilin leksik layın öyrənilməsi üzrə M.Ə.Kazımbəyin irəli sür- düyü tələblər bu gün də aktual və müasirdir. İmperator Aka- demiyasının Etnoqrafiya bölməsinin sədri N.İ.Nadejdinə yazdığı “Rusiyada yerli türk ləhcələri tərəfindən alınmış rus sözlərinin etnoqrafik tədqiqi” adlı məqaləsində həmin bölmədə qəbul edilmiş dil leksikonunun öyrənilməsi üçün bir sıra şərtlər irəli sürürdü. M.Ə. Kazımbəy Rusiyada yerli türk dillərinin öyrənilməsini təklif edərək türklərin ruslardan və qonşulardan əxz etdiyi sözlərin ЫII HİSSƏ 325
toplusunu tərtib etməyi təklif edirdi. Bu işlə məşğul olanın tatar dillərini yaxşı bilməsini lazım bilir və məsləhət görürdü ki, tatar dilini yaxşı bilən müəllim bu işə cəlb olunsun. Bu zaman o İrkutsk, Omsk, Orenburq, Həştərxan, Kazan və Simbirski nəzərdə tuturdu. Sözlüyün tərtibi rus dilində əlifba sırası ilə transkripsiyada düzgün tatar tələffüzündə olmalı idi. Mübahisəli məsələlər və etimologiyası məlum olmayan sözlər qeyd olunmalıdır. Sonra etnoqrafik bölmə sözlüyü bir-iki nəfər üzvünə verməlidir ki, onları işləsinlər. Danışıq dilinə daxil olmayan sözlərdən imtina etməyi məsləhət görürdü. Nəzəri cəhətdən o burada 3 məsələni xüsusi qeyd edirdi: 1. Bütün türk dillərinin hamısında rast gəlinməsi; 2. Heç də bütün ləhcələrdə deyil, yalnız bir neçə quberniyada işlənən sözlər; 3. Dəqiq etimologiyası təyin olunmamış şübhəli sözlər. Axırıncı punktla bağlı etnoqrafik bölmənin üzvləri fikirlərini səhifəaltı qeydlərdə bildirə bilərlər. M.Ə.Kazımbəy dildə real mövcud olmayan şeyləri nəzərə alan tədqiqatçıları, o cümlədən Joberi və Vigyeni tənqid edirdi. “Alim-müəllif (söhbət T.Joberdən gedir – F.V., D.Ş.) həqiqətən türk dilinin qrammatikasının əsaslarında çox şeyi nəzərdən qaçırır, ancaq bu dilin qramatikasına aid olmayan şeylərdən danışır. Türk dilini bilən bu layiqli alimin dərin biliklərinə məndə tam əminlik olmaqla bərabər, onun qrammatikasında çox tez-tez rast gəlinən səhvləri əsər üzərində işləyərkən tələsməsilə izah edirəm.” 10 (s.6).
Vigye türk dilində ismin 12, feilin isə 10 şəklindən danışır, “bu zaman o yalnız bütün canlı dillərdə sıx-sıx müşahidə olunan və həmişə səslərin harmoniyasının nəticələri olan ən xırda şəkilçi dəyişikliklərinə əsaslanır. Cənab Vigye belə çoxsaylı bölgüdən qaça bilməzdi, çünki o, türk dilinin səslərinin qrammatikasını yazıb, o səsləri yad dilin qrafemlərilə verib. Bu yolla o, rus dilində 10-dan çox hal və 12-dən çox feil şəkli tapa bilərdi” 11 (s.153). Belə geniş diapazonlu alim olan M.Ə.Kazımbəyin tarixi yerini dünya dilçilik elmi işığında araşdırmaq lazımdır. Onun linqvistik görüşlərinin nəzəri əsaslarının müvafiq şərhlərlə işlənib hazır-
Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 326
lanması, həmçinin onun dilçilik əsərlərini Azərbaycan dilinə tər- cümə edilib çap olunması bu, gözəl insanın, Rusiya, İngiltərə və Danimarka akademiyalarının üzvü olmuş ilk azərbaycanlının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi üçün böyük xidmət olardı. Burada F.Veysəllinin və D.Şabanqızının məqaləsi bitir. Qeyd edək ki, M.Ə.Kazımbəyin “Qrammatika”sının Azərbaycanda linqvistik fikrinin inkişafında rolu böyük olmuşdur. Azərbaycanın görkəmli dilçisi Y.M.Seyidov Azərbaycan qrammatikasında sin- taksisin, o cümlədən söz birləşmələrinin öyrənilməsində M.Ə.Ka- zımbəy qrammatikasının rolunu xüsusi qeyd edir. 12 .
“Mürəkkəb sintaktik bütövlər” əsərində mətn dilçiliyindən danı- şanda o, M.Ə.Kazımbəyin bu sahədəki əvəzsiz roluna toxunaraq yazır ki, o öz fundamental qrammatikasında bu ideyaya lap yaxın olub. “Türk dilində başqa şərq dillərindən fərqli olaraq geniş işlənən nahamarlığı aradan qaldırmaq üçün (vergül işarələrinin və baş hərflərin olmaması nəzərdə tutulur – K.A.) türklər kitab dilində çox uzun bütövlər yaradan cümlə və söyləm birləşmələri üçün tez-tez bağlayıcılardan, feil bağlamalardan, feili sifətlərdən və digər nitq hissələrindən istifadə edirlər” (s.505-506). Bunu şərh edərək K.Abdulla yazır: “Göründüyü kimi, M.Kazımbəy müxtəlif qram- matik vasitələrlə yaranan bütövdən danışır, bu bütövün kitab dilində, yəni ədəbi dildə tez-tez işlənməsinin əhəmiyyətini vurğulayır. Böyük dilçinin danışdığı bu bütöv fraza fövqü vahiddir, mürəkkəb sintaktik bütövdür. M.Kazımbəy ən azından intuitiv olaraq belə bir vahidin olmasını qeyd edib. Əslində biz türkolo- giyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində mətn dilçiliyinin öyrənilməsini bu fikirdən başlaya bilərik”.
Yüklə 2,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|