Azərbaycan tariXİ (Ən qəDİm zamanlardan – XXI əSRİN İlk oniLLİKLƏRİNƏDƏK) Ali məktəblər üçün dərslik Bakı 2019

§ 4. Atropatena dövl_əti ...................................................................................................... 48
§ 5. Albaniya dövləti antik dövrdə .................................................................................... 51
FƏSİL 4. AZƏRBAYCAN III – IX ƏSRLƏRDƏ, AZƏRBAYCAN ƏRƏB XİLAFƏTİ
TƏRKİBİNDƏ
§ 1. Azərbaycanda feodal münasibətlərinin meydana gəlməsi və inkişafı ........................ 55
§ 2. Sasanilərin Azərbaycanı işğal etməsi və ona qarşı mübarizə ..................................... 58 § 3. Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesi ...................................................................... 64 § 4. Azərbaycan Ərəb xilafəti tərkibində. İslam dininin Azərbaycanda yayılması ........... 67
§ 5. Ərəblərə qarşı milli-azadlıq mübarizəsi. Xürrəmilik. Babək ...................................... 74
FƏSİL 5. AZƏRBAYCAN IX-XII ƏSRLƏRDƏ
§ 1. IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda müstəqil feodal. Dövlətlərinin yaranması ................... 81 § 2. Azərbaycan Səlcuq imperiyası tərkibində .................................................................. 86

3. 
   Şirvanşahlar dövləti ..................................................................................................... 89
   
4. 
   Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225) ................................................................ 91
   

§ 5 Azərbaycan İntibah mədəniyyəti dövründə (IX-XII əsrlər) ........................................
FƏSİL 6. AZƏRBAYCAN MOĞOL AĞALIĞI ÇAĞINDA
§ 1. Moğolların mənşəyi və həyat tərzi haqqında məlumat ............................................... 99
§ 2. Moğolların Azərbaycana birinci yürüşü. Azərbaycan Xarəzmşah Cəlaləddinin
hakimiyyəti altında ............................................................................................................ 101
§ 3. Moğolların Azərbaycana ikinci yürüşü və Azərbaycanda moğol ağalığı ................... 106 § 4. Hülakülərin Azərbaycanda hakimiyyəti. Moğolların süqutu ......................................
§ 5 Moğolların idarəçilik sistemi ....................................................................................... 110
FƏSİL 7. AZƏRBAYCAN XIV ƏSRİN İKİNCİ YARISI – XV ƏSRDƏ
§ 1. Azərbaycan XIV əsrin ikinci yarısı. XV əsrin başlanğıcında. Azərbaycanda siyasi
vəziyyət. Şirvanşahlar dövləti. .......................................................................................... 117 § 2. Azərbaycan Qaraqoyunlu dövləti ............................................................................... 123
§ 3. Azərbaycan Ağqoyunlu dövləti .................................................................................. 126 § 4. XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin sosial-iqtisadi həyatı ............................................. 132
§ 5. XIII – XV əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti ............................................................. 135
FƏSİL 8. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİ (1501-1736)
§ 1. Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyi ..................................................................................... 139
§ 2. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması. Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlət
tərkibində birləşdirilməsi .................................................................................................. 143
§ 3. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin xarici siyasəti. Səfəvi Osmanlı müharibələri.
Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI yüzilliyin 30-50-ci illərində. I şah Təhmasib….. ....... 154
FƏSİL 9. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ XVI YÜZİLLİYİN SONU XVII
YÜZİLLİKDƏ
§ 1. XVI yüzilin sonu XVII yüzilin əvvəllərində daxili vəziyyət və xarici siyasət ........... 168
§ 2. XVII yüzilliyin 20-30-cu illərində Səfəvi-Osmanlı münasibətləri ............................. 176
§ 3. Dövlət quruluşu və ordu ............................................................................................. 180 § 4. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyat və mədəniyyət ..................... 183
FƏSİL 10. AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA
§ 1. XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövlətinin siyasi və sosial-iqtisadi həyatı, xalq hərəkatı və üsyanlar ....................................................................................... 197
2. I Pyotrun Azərbaycana işğalçılıq yürüşü və onun ağır nəticələri ............................... 198 3. Səfəvi imperiyasının süqutu, Əfşarlar imperiyasının meydan gəlməsi ...................... 201 § 4 Azərbaycan Nadir şah Əfşarın dövründə (1736-1747-ci illər) .................................... 203
FƏSİL 11. AZƏRBAYCAN XANLIQLAR DÖVRÜNDƏ
§ 1. Azərbaycanda xanlıqların meydana gəlməsinin səbəbləri və xüsusiyyətləri .............. 208
§ 2. Azərbaycanın Cənub xanlıqları .................................................................................. 209 § 3. Azərbaycanın Şimal xanlıqları ................................................................................... 212
3.1. Şəki xanlığı ................................................................................................................ 212
3.2. Quba xanlığı ............................................................................................................... 214
3.3. Qarabağ xanlığı .......................................................................................................... 217 § 4. XVIII Əsr Azərbaycan-Rusiya Münasibətləri ............................................................ 219 4.1. Xanlıqların Rusiya ilə münasibətləri .......................................................................... 219
4.2. Ağa Məhəmməd Qacar şahın Azərbaycana yürüşləri ................................................ . 4.3. XVIII əsrin 90-cı illərində Azərbaycan-Rusiya münasibətləri ................................... 223
4.4. Xanlıqların ictimai-iqtisadi, siyasi quruluşu və mədəni həyatı.
Xanlıqların ictimai-siyasi quruluşu və iqtisadi həyatı ....................................................... 224
FƏSİL 12. AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ RUSİYA VƏ İRAN QACARLAR ARASINDA BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ
§ 1. XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti.
Azərbaycanın şimal torpaqlarının Rusiya tərəfindən istilasının başlanması ............................. § 2. Birinci Rusiya-Qacar müharibəsi (1804-1813). Gülüstan sülh müqaviləsi ........................
§ 3. İkinci Rusiya-Qacar müharibəsi. Türkmənçay sülh müqaviləsi. İstilanın başa çatması 5
FƏSİL 13. ŞİMALİ AZƏRBAYCAN XIX ƏSRİN 30-40-CI İLLƏRİNDƏ
§ 1. XIX əsrin birinci yarısında Şimali Azərbaycanın ....................................................... 254 sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyəti ...................................................................................... 254
§ 2. Çar Rusiyasının köçürmə siyasəti və onun nəticələri ................................................. 261
§ 3.Çarizmin müstəmləkə zülmünə qarşı üsyanlar ............................................................ 265 § 4. XIX əsrin 40-cı illərində keçirilmiş islahatlar ............................................................ 272
§ 5.XIX əsrin I yarısında Azərbaycan mədəniyyəti ........................................................... 273
FƏSİL 14. ŞİMALİ AZƏRBAYCANDA ??? ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA KAPİTALİST
MÜNASİBƏTLƏRİNİN İNKİŞAFI
§ 1. XIX əsrin 60-70-ci illərdə inzibati sistemdə dəyişikliklər və burjua islahatları ......... 275 § 2. Kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafı ................................................................... 278 § 3. Sənayedə kapitalist münasibətlərinin inkişafı ............................................................ 284

4. 
   Cənubi Azərbaycan XIX əsrdə ................................................................................... 291
   
5. 
   ??? əsrin ikinci yarısında mədəniyyət ......................................................................... 296
   

FƏSİL 15. ŞİMALİ AZƏRBAYCAN XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ (1900-1918-CI İL)
§ 1. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət ................................... 302
§ 2. Azərbaycanda milli təfəkkürün formalaşması ............................................................ 307 § 3. Azərbaycan I Dünya müharibəsi illərində ( 1914- 1918) .......................................... 318
§ 4. Cənubi Azərbaycan 1905-1911-ci illərdə Məşrutə inqilabı dövründə. Səttarxan ....... 324 § 5. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyəti ........................................................ 326
FƏSİL 16. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ
(MAY 1918 – APREL 1920-CI İLLƏR)
§ 1. Müstəqillik ərəfəsində Azərbaycanda siyasi vəziyyət ................................................ 331
§ 2.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması. Milli hökümətin daxili siyasəti....... 338 § 3.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti. Paris sülh konfransı .................... 347 § 4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və onun tarixdə yeri................................ 357 § 5. 1917-1920-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı.
Ş.M.Xiyabani .................................................................................................................... 367
FƏSİL 17. SOVET AZƏRBAYCANI 1920-1930-CU İLLƏRDƏ
§ 1.1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanda siyasi və sosial-iqtisa vəziyyət. Sovet milli
dövlət quruculuğu ............................................................................................................. 381 § 2. Azərbaycan SSR yeni iqtisadi siyasətə keçid və bərpa dövründə............................... 390
§ 3.Azərbaycanda sənayeləşmə və kollektivləşdirmənin həyata keçirilməsi .................... 391
§ 4. Cənubi Azərbaycan 1920-1930-cu illərdə .................................................................. 401
FƏSİL 18. AZƏRBAYCAN SSR II DÜNYA MÜHARİBƏSİ VƏ ONDAN SONRAKI
İLLƏRDƏ
§ 1. Azərbaycan İkinci Dünya Müharibəsi illərində .......................................................... 406
§ 2. Azərbaycan döyüşçüləri, müharibə cəbhələri və müqavimət hərəkatında .................. 409 § 3. Cənubi Azərbaycan II Dünya müharibəsi dövründə .................................................. 411
§ 4. Azərbaycan II Dünya müharibəsindən sonrakı illərdə (1945-1960) ........................... 412 § 5. Müharibədən sonra Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri. Azərbaycanlıların öz doğma yurdlarından – Qərbi Azərbaycandan deportasiyası.............................................. 416
§ 6. Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı (1945-1946). S.C.Pişəvəri ................... 418 § 7. 1970-1980-cı illərdə sosial-iqtisadi və aqrar sahədə həyata keçirilən tədbirlər .......... 436
§ 8. Azərbaycanda mədəni quruculuğun inkişafında yeni mərhələ ................................... 440
§ 9. Cənubi Azərbaycan İran İslam inqilabı və ondan sonrakı dövrdə .............................. 443
FƏSİL 19. MÜSTƏQİL AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
§ 1. SSRİ-nin dağılması. Azərbaycan yeni siyasi sistemə keçid dövründə. Azərbaycanın
Dövlət müstəqilliyinin bərpası .......................................................................................... 447 § 2. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü, onun nəticələri ................................................ 450 § 3. Azərbaycanda siyasi sabitliyin bərpası. Sosial-iqtisadi,mədəni sahədə
1993-cü ild_ən sonra ........................................................................................................... 453
§ 4.Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri ...... 455 § 5. Azərbaycan Respublikası üçüncü minilliyin başlanğıcında: siyasi və iqtisadi inkişaf, milli-demokratik dəyərlərin daha da möhkəmlənməsi. ........................................ 463
Əlavələr ............................................................................................................................. 478
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT .................................................... 493

ÖN SÖZ
Dünyanın mədəni xalqları içərisində öz qədimliyi ilə seçilən Azərbaycan xalqı çox zəngin tarixə malikdir. Tarix hər bir xalqın, o cümlədən Azərbaycan xalqının da milli özünüdərkinin əsas sütunlarından birini təşkil edir. Tarix bəşəriyyətin, o cümlədən ayrı-ayrı xalqların həyatında qədim zamanlardan bu günə qədər baş vermiş ən mühüm hadisələri öyrənən elm hesab olunur. Azərbaycanda yetişməkdə olan gənc nəslin tarixi yaddaşının möhkəmləndirilməsində, onlarda vətənə, torpağa, vətənpərvərlik hisslərinin tərbiyyəsində, həmçinin Azərbaycanı sevən, onu hər an müdafiə etməyə hazır olan bir vətəndaş kimi formalaşmasında “Azərbaycan tarixi” fənninin rolu əvəzsizdir. Mövcud maddi və mənəvi dəyərlər sübut edir ki, Azərbaycan xalqı qədim və zəngin tarixə malikdir. Dünyanın ilk sivilizasiyalarının yarandığı məkanlardan biri də Azərbaycan olmuşdur.

“Azərbaycan tarixi” kursunun mövzusu çox genişdir, çünki o, ölkəmizin ən qədim çağlarından bu günümüzədək mövcud olan sosial-iqtisadi, siyasi, etnik, mədəni tarixini əks etdirir.
1991-ci ildə 18 oktyabrda müstıqilliyini bərpa etdikdən sonra gənc Azərbaycan Respublikası Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin müdrik rəhbərliyi ilə inamla gələcəyini qurmağa başladı. Sosial-iqtisadi, siyasi, mədəni sahələrdə, o cümlədən elm sahəsində xalqımızın fəaliyyəti üçün geniş imkanlar açıldı. Azərbaycanın tarixçi alimlərinin son illərdə apardığı elmi araşdırmalar nəticəsində “Azərbaycan tarixi”nin qaranlıq qalan səhifələri işıqlandırılmış, xalqımızın real tarixinin ölkə ictimaiyyətinə və beynəlxalq aləmə çatdırılması istiqamətində mühüm işlər görülmüşdür.
Ulu öndərimiz Heydər Əliyev “Azərbaycan tarixi”nin elmin son nailiyyətləri əsasında tam obyektiv şəkildə yenidən yazılmasını və öyrənilməsini vacib bir vəzifə kimi qarşıya qoymuşdur.
Son illərdə Azərbaycan tarixinə aid bir sıra dərsliklər və dərs vəsaitləri nəşr olunmuşdur. Təqdim olunan dərslik ali məktəblərdə tədris olunan “Azərbaycan tarixi” fənninin proqramına uyğun olaraq tərtib olunmuşdur.
“Azərbaycan tarixi” adlı dərslik ali məktəb müəllimləri, bakalavr və magistr pilləsində bütün ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr üçün, o cümlədən Azərbaycan tarixini öyrənən və maraqlanan bütün oxucular üçün nəzərdə tutulmuşdur. “Azərbaycan tarixi” dərsliyi mətnlərinin kompüter yığımında mənə köməklik edən Gülnarə Əsədullayevaya öz dərin təşəkkürümü bildirirəm.