Azərbaycan texniKİ universiteti “NƏQLİyyat logiSTİkasi və HƏRƏKƏTİn təŞKİLİ” kafedrasi nəqliyyatda sığorta

Nəqliyyatda məsuliyyətin sığortası

Məsuliyyətin sığortası könüllü və icbari qaydada həyata keçirilən sığorta fəaliyyəti sahəsidir. Sığorta obyekti qanuna və ya sığorta öhdəliklərinə görə digər şəxslər (üçüncü) qarşısında, onlara vurulan zərərə görə (sağlamlığına, həyatına və ya əmlakına) müəyyən edilən məsuliyyətdir. Mə­suliyyətin sığortasının aşağıdakı növləri var: nəqliyyat vasitələri sahiblə­rinin mülki məsuliyyətinin sığortası, məsuliyyətin sığortası (daşıyıcının, ekspeditorun, daşıyıcının sərnişinlər qarşısında və s.), gömrük orqanları qarşısında məsuliyyətin sığortası, peşəkar məsuliyyətin sı­ğortası və s.

Mülki məsuliyyətin sığortasızərərçəkənin (digər, üçüncü şəxsin) po­zulmuş əmlak maraqlarının qaydanı pozanın (günahkarın) hesabına təmin olunmasına yönəlib, sığorta müqaviləsinə əsasən bu vəzifəni sığor­taçı öz üzərinə götürür.

Peşəkar fəaliyyətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar vurulmuş zərərə görə vətəndaş məsuliyyətinin sığortalanması məcburi xarakter daşıyır və onun vəzifəsi –peşəkar fəaliyyət ilə məşğul olan fiziki və hü­quqi şəxsləri, professional fəaliyyətlərindəki diqqətsizlik, səhlənkarlıq və ya səhvlərə görə, onlara qarşı iddiaların verilməsindən qorumaqdır.

Sığorta müdafiəsi müəyyən peşələrə (həkimlər, hakimlər, müəllimlər, vəkillər, notariuslar və s.) aid edilir.

Məsuliyyətin sığortasına aşağıdakı növlər aiddir:

• 
  nəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyətinin sığortası;
  
• 
  nəqliyyatın müxtəlif növlərində daşıyıcının (ekspeditorun) mülki məsuliyyətinin sığortası;
  
• 
  yüksək təhlükəli müəssisələrin – mənbələrin məsuliyyətinin sığortası;
  
• 
  peşə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar dəymiş zərərə görə mülki məsuliyyətin sığortası;
  
• 
  sərnişinlər qarşısında daşıyıcıların məsuliyyətinin sığortası;
  
• 
  öhdəliklərin icra edilməməsinə görə məsuliyyətin sığortası;
  
• 
  gömrük daşıyıcısının məsuliyyətinin sığortası;
  
• 
  gömrük orqanları qarşısında məsuliyyətin sığortası;
  
• 
  məsuliyyət digər növlərinin sığortası (sığortaçı sığortalının üçüncü şəxslərə vurduğu zərəri ödəməyə borcludur).
  

Nəqliyyat vasitəsi sahiblərinin məsuliyyət sığortası

Avtomobilləşmənin artmasının mənfi nəticəsi qəzalılıqdır. Qəza (yol nəqliyyat hadisəsi) heç olmasa hərəkətdə olan bir mexaniki nəq­liyyat vasitəsinin iştirakı ilə baş vermiş – insanların yaralanması (ölümü), nəqliyyat vasitələrinə, yola və onun qur­ğularına, texniki nizamlama vasitələrinə və s. zərərin dəyməsi ilə nəticələn hadisədir. Mexaniki nəqliyyat vasitəsi yol hərəkəti iştirak­çılarına və qeyrilərinə zərər yetirən yüksək təhlükə mənbəyidir. Avropa ölkələrində avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin məsuliyyətinin sığortası icbari xarakter daşıyır.

Sığorta obyekti səlahiyyətli orqanlar tərəfindən qeydə alınan yol nəqliyyat hadisəsi (sığorta hadisəsi) nəticəsində fiziki şəxslərin həyatına və əmlakına və ya hüquqi şəxslərin əmlakına dəyən zərə­rə görə nəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətidir. Sığorta müqa­viləsinin olmasına nəzarəti DYP orqanları edir. Zərərin ödənilməsi əvvəlcədən razılaşdırılmış sığorta məbləği hədlərində həyata keçirilir.

Məsuliyyətin məcburi sığortası əmlaka vurulan hər mümkün zərərə görə sığortaçının məsuliyyəti limitləşdirilməklə, könüllü sığorta isə − əvvəlcədən razılaşdırılmış limitsiz həyata keçirilir. Sığorta hallarına sığorta hadisəsi nəticəsində zərərçəkmiş şəxsin həyatına, sağlamlığına və (və ya) əmlakına vurulan maddi zərər faktları aiddir, yəni ölüm, əlillik və ya digər bədən xəsarətləri, zərər görmüşün sağlamlığının pozulması və ya itirilməsi, onun zədələnməsi, yaxud əmlakının itirilməsi, həmçinin yol, yol qurğularına və s. vurulan material zərər ödənilməlidir. Mənəvi zərər, əldən verilmiş xeyir və ya nəqliyyat vasitəsinin əmtəə qiymətinin itirilməsi ödənilmir.

Sığorta haqqının məbləği minik avtomobillərinin mühərrikinin işçi həcmindən, yükgötürmə qabiliyyətindən (yük avtomobilləri, qoşqular və ya yarımqoşqular üçün), mühərrikin gücündən (traktor və özüyeriyən maşınlar üçün), avtobuslar üçün sərnişin yerlərinin sayın­dan, qəzasız sürmədən, nəqliyyat vasitəsinin bu və ya başqa ölkəyə aid olmasından asılı olaraq müəyyən edilir.

“İcbari sığortalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qa­nunu respublika ərazisində avtonəqliyyat vasitələri sahiblərinin üçüncü şəxs qarşısında mülki məsuliyyətinin sığortası sahəsində mü­nasibətləri tənzimləyir, sığorta müqaviləsinin bağlanması, sığorta haqlarının və ödənişlərinin verilməsi qaydasını müəyyən edir. Bu Qanuna görə sığorta məqsədilə nəqliyyat vasitələrinə mühərrikin silindrinin həcmi 50 kub sm-dən artıq olan hər hansı minik və yük avtomobilləri, mikroavtobuslar, avtobus, trolleybus və tramvaylar, motosiklet və motorollerlər, traktorlar və yol-tikinti maşınları aid edilir.

Sığorta müqaviləsi bir ilədək müddətə bağlana bilər, sığortalı bonus – malus (güzəşt və əlavələr) sistemində iştirak etmək istəsə, müqavilə mütləq uzadılmalıdır. Avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığorta müqaviləsi üzrə sığorta məbləğləri müvafiq sığorta ödənişlərinin həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq, həmin müqavi­lənin qüvvədə olduğu müddət ərzində dəyişmir. Bir ay müddətinə bağlanmış icbari sığorta müqavilələri üzrə sığorta haqqı müvafiq il­lik sığorta haqqının 25 faizi nisbətində ödənilir. Azərbaycan Respub­likasının ərazisinə tranzit məqsədilə daxil olan, xarici ölkədə qey­diyyata alınmış avtonəqliyyat vasitələrinin sahibləri ilə müvafiq ic­bari sığorta müqavilələri bir ay müddətinə bağlanılır.

Sığorta müqaviləsinin bağlanması üçün əsas nəqliyyat vasitəsi sahibinin sığortaçıya yazılı ərizəsidir, ərizədə aşağıdakı məlumatlar əks etdirilir: sığorta olunanın – hüquqi şəxsin (qeydiyyat yerinə əsasən) adı və olduğu yer və ya fiziki şəxsin – soyadı, adı, atasının adı və yaşayış yeri; nəqliyyat vasitəsinə sahib olmaq və ya nəqliyyat vasitəsindən istifadə etmək haqında əsas; nəqliyyat vasitələrinin (o cümlədən qoşqu və yarımqoşquların) sayı, onların texniki xarakteristikası (mühərrikin gücü və ya mühərrikin iş həcmi, avtomobilin tutumu və s.) haqqında məlumat; nəqliyyat vasitəsinin tipi, markası və nömrə nişanı, kuzovun nömrəsi, qeydiyyat yeri, şassinin nömrəsi; nəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası üzrə 50% həcmində ödənişin ödənilməsi imkanını təsdiq edən sənədlərin adı, nömrəsi və verilmə tarixi; sığorta müddəti, sığorta ödənişinin aparılma qaydası (bir dəfəyə və ya iki mərhələdə, nağd və ya nağdsız yolla); əvvəlki sığorta müqaviləsinin qüvvədə olduğu dövrdə sığortalının təqsiri üzündən yol-nəqliyyat hadisələrinin törədilməsi barədə məlumatlar; əvvəlki sığorta müqaviləsi bağlanan sığortaçının adı, sığorta şəhadətnaməsinin tarixi və nömrəsi; minik avtomobilinin taksi kimi, avtobusun isə ekspress və müntəzəm marşrutlarda istifadəsi və s.

Bu sığorta növü üzrə aşağıdakı səbəblərdən zərər vurulma faktları sığorta hadisəsi sayılmır:

• 
  qarşısı alına bilməyən qüvvə və ya zərərçəkənin pis niyyəti səbəbindən həyata, sağlamlığa, əmlaka vurulmuş zərər;
  
• 
  yol-nəqliyyat hadisəsi törətməkdə təqsirli bilinən nəqliyyat vasitəsi sahibi və ya nəqliyyat vasitəsini qəza törətməkdə günahkar olan şəxs idarə edərsə, nəqliyyat vasitəsinin mülkiyyətçisi;
  
• 
  DYP (yol polisi) orqanlarında hadisə qeydiyyata alınmayan hallarda;
  
• 
  nəqliyyat vasitəsinin idman yarışlarında, məşqlərdə, kütləvi tədbirlərin keçirilməsində və s. istifadəsi zamanı;
  
• 
  ekspert baxış aparana qədər saxlanmamış əmlak;
  
• 
  nəqliyyat vasitəsində quraşdırılmış mexanizmin işi zamanı ondan düşən yük, təkərin altından əşyaların atılması və s. səbəbdən baş vermiş hadisələr.
  

Sığorta şirkətləri aşağıda göstərilən hallarda reqressiya iddiası hüququna malikdir:

• 
  qəsdlə edilən fəaliyyət və ya cinayət əməlinin törədilməsi;
  
• 
  nəqliyyat vasitəsinin sərxoş halda (narkotik, toksikomanik vasitələrin təsiri ilə) idarə olunması və ya belə vəziyyətdə olan şəxsə idarə olunmaq üçün verilməsi;
  
• 
  yol-nəqliyyat hadisəsində günahkar olan şəxsin bu kateqoriyalı nəqliyyat va­sitəsini idarə etmək üçün hüququnun olmaması;
  
• 
  icbari məsuliyyət sığortası müqaviləsi sahibi ilə müqavilə bağlanmadan nəqliy­yat vasitəsinin hərəkətdə olması;
  
• 
  yolun (küçənin) istismarı və saxlanmasına cavabdeh olan təşkilatların günahı (məhkəmə orqanlarının qərarı ilə və s.).
  

Əgər bir sığorta hadisəsinin baş verməsi nəticəsində ziyan bir neçə nəfərə dəyibsə, onda müəyyən edilmiş məsuliyyət limitinin üçqat məbləğindən çox olmamaqla onların hər birinə sığorta ödənişi edilir. Əgər bütün sığorta ödənişi bu limit həcmini keçərsə, onda sığorta ödənişlərinin məbləği mütənasib olaraq azaldılır. Əgər baş verən yol-nəqliyyat hadisəsində eyni sahibin nəqliyyat vasitələri iştirak edibsə, onda sığorta ödənişi verilmir, çünki zərərçəkən yoxdur.

Yol-nəqliyyat hadisəsi baş verdikdə sürücü (nəqliyyat vasitəsinin sahibi) dərhal dayanmalı və qəza yerində qalmalı, qəza işıq siqnalizasiyasını işə salmalı və qəza dayanma nişanını qoymalı, zərərçəkmiş şəxsə (yaralıya) ilkin tibbi yardım göstərilməsi üzrə tədbirlər görməli, təcili tibbi yardım çağırmalı, əgər bu mümkün deyilsə zərərçəkəni eyni istiqamətdə gedən və öz nəqliyyat vasitəsində yaxın tibbi müəssisəyə çatdırmalı, yolun hərəkət hissəsini azad etmək və ya öz maşınında zərərçəkəni tibb müəssisəsinə aparmaq lazım gələrsə şahidlərin iştirakı ilə nəqliyyat vasitəsinin vəziyyətini, izləri və YNH-nə aid əşyaları qeydə almalı, YNH-nin şahidlərinin familiya və adresini yazmalı, baş verən hadisə barədə daxili işlər orqanlarına xəbər verməli və DYP işçilərinin gəlməsini gözləməli, DYP işçisi gəldikdən sonra hadisənin baş verməsində günahkar olanın sığorta şəhadətnaməsinin nömrəsini yazmalıdır.

Baş vermiş hadisə barədə DYP orqanlarından ilkin arayış aldıqdan sonra iştirakçılardan hər hansı beş iş günü ərzində, nəqliyyat vasitəsinin sahibinin mülkü məsuliyyətini sığortalamış sığortaçıya xəbər verməlidir. Əgər zərərçəkmiş, üzrlü səbəbdən beş gün ərzində məlumat verə bilməyini sübut edərsə, məlumat YNH-nin baş verdiyi andan üç ay ərzində verilə bilər. Bu müddət bitdikdən sonra zərərin ödənilməsi haqda sənədlər yalnız məhkəmənin qərarı ilə qəbul oluna bilər.

Baş vermiş yol-nəqliyyat qəzası barədə məlumat alan sığortaçı zərər vuranla qüvvədə olan sığorta müqaviləsinin olduğunu yoxlayır, o mövcuddursa beş gün ərzində müəyyən olunmuş formada Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər nazirliyinin Dövlət Yol Polisinə sorğu göndərir. Sığorta hadisəsi haqqında ərizənin tərtib edildikdən sonra yol-nəqliyyat hadisəsinin haqqında yazılı izahat götürülür. Lazım gələrsə belə izahat yol-nəqliyyat hadisəsinin digər iştirakçılardan da götürülə bilər. Sığortaçı ərizə aldığı gündən beş iş günündən gec olmayaraq ekspert-qiymətləndiricini zədələnmiş əmlaka baxış üçün göndərir. Əgər sığortaçı tərəfindən təyin olunmuş ekspert göstərilən vaxtda gəlməzsə, zərərçəkənin müstəqil şəkildə ekspert seçmək hüququ var.

Nəqliyyat vasitəsinə baxış ekspertin yanında və ya avtomobil nəqliyyatı və avtomobil servisi müəssisələrində keçirilir. Nəqliyyat vasitəsinə baxış saxlama yeri (dayanacaqlar) üzrə də keçirilə bilər, bu zaman nəqliyyat vasitəsinin sahibi baxış keçirilmək üçün normal şərait yaratmalıdır. Nəqliyyat vasitəsinin baxışı sifarişçinin, (vəkil edilmiş nümayəndəsi), maraqlı şəxslərin (onların vəkil edilmiş nümayəndələrinin) və digər rəsmi səlahiyyətli şəxslərin iştirakı ilə həyata keçirilir. Nəqliyyat vasitəsinin baxış iştirakçıları müvafiq sənədlərlə (vəsiqələr, etibarnamələr və s.) öz səlahiyyətlərini təsdiq etməlidirlər. Maraqlı şəxslər (onların vəkil edilmiş nümayəndələri) xidmətlərin sifarişçisi tərəfindən dəvət olunur. Dəvət mütləq fərdi olmalıdır, orada baxışın keçirilmə tarixi, vaxtı və yeri göstərilir. Zədələnmiş nəqliyyat vasitəsinə baxışın nəticələrinə görə ekspert baxış aktı tərtib edir, onun əsasında isə nəqliyyat vasitəsinə dəyən zərərin məbləği haqqında nəticə çıxarılır.

Zərərin məbləğinin müəyyənləşdirilməsi nəqliyyat sığortası üzrə mütəxəssislər və ya peşəkar ekspert-qiymətləndiricilər tərəfindən müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikasında nəqliyyat qəzalarında zərərin avtomatik müəyyən olunması üçün "Audateks" proqram təminatının işə salınmasına qərar verilib. Bu sistemin işə düşməsi ilə günlərlə uzanan qiymətləndirmə və hesablama prosesinə, maşın sahibləri ilə sığorta şirkətlərinin yorucu mübahisələrinə ehtiyac qalmayacaq. Sistemin digər üstünlüyü odur ki, zərərlər bütün sığorta şirkətləri tərəfindən eyni sistem vasitəsilə qiymətləndiriləcək.

"Nəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanuna görə avtonəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyətinin ic­bari sığortası üzrə baza sığorta haqqı 50 manat məbləğində müəy­yən olunur. Avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası üzrə fiziki şəxslərin (3-cü şəxslərin) sağlamlığına dəyən zərərə görə sığorta məbləği 50000 man məbləğindən çox olmamaqla, bir fiziki şəxsin sağlamlığına dəyən zərərə görə sığorta məbləği 5000 man, bir hadisə üzrə üçüncü şəxslərin əmlakına dəyən zərərə görə sığorta məbləği 5000 man müəyyən edilir.

Avtonəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliy­yətinin icbari sığortası üzrə bir illik sığorta haqqı məbləği üzrə tətbiq olunan əmsallar minik avtomobilləri üçün mühərrikin işçi həcminə, yük avtomobilləri üçün buraxılabilən maksimal kütləyə, avtobus­ların sərnişin yerlərinin sayına görə müəyyənləşdirilir. Azərbay­can respublikasında avtonəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki mə­suliyyətinin icbari sığortası üzrə sığorta haqqı məbləği hesablanar­kən bonus-malus sistemi tətbiq olunur. Bonus-malus sistemi − əv­vəlki sığorta müqavilələri üzrə nəqliyyat vasitəsi sürücüsünün təqsiri üzündən baş verən sığorta hadisəsinin olub-olmamasından asılı ola­raq, sığortalıya münasibətdə sığorta haqlarını artıran və ya azaldan əmsallar tətbiq edilməsini nəzərdə tutan güzəştlər və əlavələr siste­midir.

Avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icba­ri sığortası müqaviləsi bağlanarkən ödənilməli olan bir illik sığorta haqqı məbləğinin hesablanması müəyyən edilmiş əmsallar tətbiq olunmaqla aşağıdakı qayda tətbiq olunur:

Avtonəqliyyat vasitəsinin sahibi fiziki şəxs olduqda:

SH = BSH × ANVƏ × BMƏ.

Avtonəqliyyat vasitəsinin sahibi hüquqi şəxs olduqda:

SH = BSH × ANVƏ × BMƏ × HŞƏ,

buradaSH – bir illik sığorta haqqı məbləği; BSH – baza sığorta haqqı məbləği; ANVƏ – avtonəqliyyat vasitəsinin növünə görə əmsal; BMƏ – bonus-malus sinfinə görə əmsal; HŞƏ – avtonəqliyyat vasitəsi sahibinin hüquqi şəxs olmasına görə əmsalıdır.

Avtomobil sahiblərinin mülki məsuliyyətinin sığortası könüllü qaydada da aparılır. Könüllü sığorta, icbari sığorta ilə müəyyən edilənlə müqayisədə daha böyük məsuliyyətin, məsuliyyət limitinin təmin olunması üçün aparılır. Bir qayda olaraq, zərər çəkmiş şəxsin həyatına, sağlamlığına və əmlakına dəyən zərərə görə məsuliyyət limiti 20000 – 30000 avroya qədər yüksəldilir.

Yük avtomobil nəqliyyatı vasitələrinin sığorta məbləği avtomobilin yükgötürmə qabiliyyətinə, minik avtomobil nəqliyyatı vasitələrinin sığorta məbləği mühərrikin işçi həcminə görə, avtobusların sığorta məbləği sərnişin tutumuna görə müəyyən edilir. Nəqliyyat növlərinin sığorta məbləği sığorta qanuna görə müxtəlif ölçüdə və variantlarda müəyyən edilir.

“Yaşıl kart” sistemi

“Yaşıl kart” (ing. Green Card) sistemi 1949-cu ildə BMT AİK-in tövsiyəsi əsasında təsis edilmiş və 1953-cü il yanvarın 1-dən qüvvəyə minmiçdir. "Yaşıl Kart" sistemi bu sistemin iştirakçıları, yəni üzv-ölkələr tərəfindən avtonəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyətinin sığortalanmasının tanınması haqqında Sazişdir. Hazırda “Yaşıl kart” sisteminin üzvlərinin sayı 48-dir. “Yaşıl kart” sisteminin Azərbaycan ərazisində tətbiqi 2016-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minib. Azərbaycanda "Yaşıl Kart" sistemi üzrə müqavilələr 3, 6 və 12 ay müddətinə bağlanır.

Bu sistemə əsasən, "Yaşıl Kart" sazişinin iştirakçısı olan istənilən dövlətdə verilmiş avtonəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyətinin sığortası haqqında şəhadətnamə, bu Sazişin digər iştirakçısı olan digər dövlətlərin ərazisində etibarlı sayılır.

Sistemin əsas məqsədi, üzv ölkələrin ərazisində "Yaşıl Kart" sazişi üzrə sığortalı şəxs tərəfindən baş vermiş yol-nəqliyyat hadisələrində üçüncü şəxslərin əmlakına və səhhətinə vurulan zərərə görə hadisə baş vermiş ölkənin daxili qanunlarına uyğun ödənişlərin təmin edilməsidir.

İcbari sığortanın obyekti yol-nəqliyyat hadisəsi nəticəsində fiziki şəxslərin həyatına və ya sağlamlığına, onların əmlakına və ya hüquqi şəxslərin əmlakına vurulmuş zərərə görə nəqliyyat vasitələrinin sahiblərinin mülki məsuliyyətdir. Nəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortasının subyektlərinə sığortalı, sığortaçı büro və zərərçəkən daxildir.

Ən aşağı tarif motosiklet, ən yuxarı isə yük maşınları üzrədir. Müqavilələr 1, 3, 6 və 12 aylıq bağlanır. Sığorta şirkətləri həmin sistemdə iştirak üçün 10 min manat ödəməlidir.

Bu sistemə əsasən Avropa ölkələri olmaqla 47 ölkə daxildir və Azərbaycanın üzvlüyü ilə iştirakçıların sayı 48-ə çatıb. "Yaşıl Kart" sistemi avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin sığortası şəhadətnaməsinin bu sistemin iştirakçıları, yəni üzv ölkələr arasında qarşılıqlı tanınması haqqında sazişdir. Sistemin əsas məqsədi onun üzvü olan istənilən ölkəyə səfər edən xarici avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin onların mənsub olduğu ölkənin milli qanunvericiliyinə uyğun qaydada sığortalanması ilə səyahət etdikləri ölkələrdə törətdikləri yol-nəqliyyat hadisələri nəticəsində vurduqları zərərin əvəzinin hadisənin baş verdiyi ölkənin daxili qanunvericiliyinə uyğun qaydada ödənilməsini təmin etməkdən ibarətdir.

Daşıyıcının mülki məsuliyyətinin sığortası