Azərbaycan türkləRİNİN

tseren, 
türkcə 
çurin 
– ―ayıq, ehtiyatlı‖ sözündən) 
Pakor, Oroz və b. şəxs adları da qədim türkcədir. Ço x gü man ki, e r. əv. VII əsrdə 
yaranmış Sak çarlığı Ermənistan və Şimali A zərbaycanı əhatə etmiş, lakin er. əv. 
IV əsrdə kiç ik knyazlıq lara parçalan mış dır. Ondan sonra Ermənistanda erməni 
ervanditlər, Sisakanda türk sisakla r, Kürdən şima lda türk albanla r ha kimiyyətə 
keçmişdilər. Eranın I əsrində Kürdən cənubdakı A zərbaycan torpaqları isə Aran adı 
ilə Sisak nəslindən çar Ərən in hakimiyyəti alt ında keç miş, sonra da Kürdən 
şimaldakı ərazidə bu çarlığa b irləşdirilmişdir. 
Sakların İrandilli sayılması fikri A zərbaycanın hər iki h issəsində 
xalq ımızın etnogenezi prosesinin tədqiqi yolunda bir sipərə çevrilmişdir. İqrar 
Əliyev son məqalələrindən birində sakları türk hesab edənləri, o sıradan bu 
sətirlərin müə llifin i diletant, onların ya zdıqla rın ı is ə gülünc adlandırmışdır (52). Bu 
fikir sonra antropos Rəbiyyə Mə mməd mehdinin a zə rbaycanlıla rın etnogenezinə 
dair əsərimiz haqqında rəyində də təkra r ed ilmişdir. Qoy desinlər, qorxu lu heç nə 
yoxdur; qorxu A zərbaycan xa lqının tarixindən ara lıda duranlar, onun bostanına kol 
dibindən daş atanlar üçündür, unudurlar ki, fə rdlər gəlib-gedərdirlər, xalq isə 
həmişə yaşayacaqdır, de məli, fərd lərin hər birinə ayrı-ayrılıqda ən düzgün qiyməti 
xalq ın özü verəcəkdir. 
V fəsil 

---

129 
Albanlar və Atropatenlilər 
 
§1 Albanlar 
Alban etnosunun adı ilk dəfə er. əv. 331-ci ildə İran ordusu ilə 
Makedoniyalı İskəndərin ordusu arasında baş vermiş Qavqamel döyüşü ilə 
əlaqədar olaraq II əsr müəllifi Arrian tərəfindən çəkilir. Deyilir ki, İran ordusunda 
albanlar da vardı (Arrian, II, 2, 4). Başqa mənbədə isə Alban çarının İskəndərə iki 
it göndərməsi qeyd olunur. Bu məlu mat göstərir ki, artıq er. əv. IV əsrdə alban 
etnosu və onun dövlət qurumu vardı. Er. əv. I əsrdə baş vermiş hadis ələrlə ə laqədar 
bu etnosun məskun olduğu ölkə yunan və latın mənbələrində eranın əvvəllə rindən 
başlayaraq ―Albaniya‖ adlanır. Albaniya indi Dağıstana mənsub Samur – 
Dərbəndarası bölgə, indi Ermənistana aid Göyçə və Zəngəzur bölgələri da xil 
olmaqla indiki Şimali Azərbaycan ərazisi əhatə edirdi. Lakin Azərbaycanın Kür 
çayının Arazla b irləşdiyi yerdən Xəzərə qədərki h issəsindən cənubdakı in zibati 
rayonların (Saatlı, Sab irabad, Neftçala, Salyan, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, 
Lənkə ran, Le rik və Astara rayonları) əra zisi və Na xçıvan qədimdə M idiyaya, e r. əv. 
IV əsrdən eranın VII əsrinə qədər Atropatenaya mə xsus idi.Albaniya dövləti 
təxminən min il ö mü r sürmüş və ərəb işğalı nəticəsində VIII əsrdə süqut etmişdir. 
Albanların e r. əv. I əsrdən qabaqkı siyasi və etnik tarixi zil qaranlıqdır. 
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar olun muş maddi – mədəniyyət nümunələri 
əsasında Albaniya ərazisində siyasi və etnik tarix məsələrini izləmək olmu r.
Albaniyada əhali mü xtəlif dillə rdə (I əsr müəllifi Strabona görə 26 dildə) 
danışırdı. Ona görə mənbələrdə ―alban‖ etnonimi iki mənada işlənir: b irincisi, 
Albaniya ölkəsində yaşadıqlarına görə bütün tayfaların 
ü mumi
adı kimi; ikincisi, 
bu tayfalardan birinin 
k onk ret
etnik adı kimi, ö zünü adlandırması kimi. De mə li, 
Albaniyada özünü ―Alban‖ adlandıran bir tayfa yaşayırdı. Özlüyünd ə aydındır ki, 
bu tayfa ölkədə aparıcı ro la malik idi. Əks halda ö lkə onun adı ilə A lbaniya 
adlanmazdı və sözsüz ki, çarlıq edən sülalə də bu tayfadan id i. Azərbaycan 
tarixşünaslığında albanların etnik mənsubiyyəti haqqında fikir mü xtəlifliy inin əsas 
səbəbi də məsələn in məh z bu cəhətinin indiyədək nəzərə a lın ma ması ilə bağlıdır. 
Ümu mi mənada ―alban‖ ad lanan digər tayfaların hərəsinin də etnik ad ı vardı. 
Albaniyada əhalinin etnik mənsubiyyəti haqqında aydın təsəvvürə malik olmaq 
üçün bu xalqın tərkib hissələri olan tayfaların ayrı – ayrılıqda adları və onların 
etnik mənsubiyyətləri müəyyən edilmə lidir. La kin bu prob le m son vaxt lara q ədər 
araşdırılmamış halda qalmışdı. A.Q.Şanid ze (177, 37), Q.A.Melikişvili (134, 405), 
İ.M.Dyakonov (102, 283), K.V. Trever (171, 306), S. T.Yeremyan (108, 306), 
A.P.Novoseltsev (150, 41), Q. A.Klimov (116, 97) v ə Azə rbaycan tədqiqatçıları 
İ.H.Əliyev, F.Məmmədova və b. albanlarının hamısını, o sıradan alban tayfasının 
özünün də Qafqazdilli, yaxud Dağıstandilli (ləzg idilli) saymaqla məsələnin həll 

---

130 
olunduğunu hesab edirdilər. Araşdırmalarımız isə göstərdi ki, albanların, yaxud 
Albaniya tayfalarının hamısı yo x, yalnız bir hiss əsi, əsasən Dağıstanla həmsərhəd 
bölgələrdə yaşayan Dağıstandilli, 
alban
etnik adını daşıyanlar, yəni alban tayfası 
və daha bir neçə tayfa türkdilli id i (ba x: 85).
Dağıstandilli tayfalar indiki udinlərin, ləzg ilərin, avarların, saxurların, 
xınalıq lıların, qrızlıların və buduqluların əcdadları id i. Lakin ləzg ilərin, avarların 
və saxurların əsas hissəsi indiki Dağıstanda yaşayırdı. Dağıstan is ə bütünlükdə 
Albaniyaya aid deyildi. Albaniyada yaşayan Dağıstandilli yaxud ləzg idilli tayfalar 
köklü, yerli idilər, lakin onların yaşadıqları bölgələrin ayrı – ayrılıqda dəqiq coğrafi 
koordinatları məlu m deyil. Albaniyada yaşayan ləzg idilli etnosların qədim adları 
indiyədək müəyyən edilmə mişdi. İlk dəfə b iz onla rın adla rın ı aydın laşdırmış və 
erkən orta əsrlərdə tarixlə ri barədə mənbələrdə ki pəra kəndə məlu mat ları sistemə
salmışıq (85).
Albaniyanın şimal – qərbində, Dağıstan və Gürcüstan ilə sərhəd bölgədə 
bir tayfa V əsrdən başlayaraq gürcü mənbələrində
 her
, onun yaşadığı mahal Hereti 
adlanır. Gürcü tədqiqatçıları bu tayfanın ümu mi mənada albanlar olduqlarını 
təsdiqləyirlər. Müəyyən etmişik ki, He rlə r indiki Dağıstandilli qrızla rın və 
haputluların ulu əcdadlarıdır, onlar ö zlərinə indi də 
“hər”
deyirlər (85).
Alban tarixçisi Musa Kalankatlın ın ―Alban tarixi‖ əsərində Albaniyanın
şimal – qərbində bir əyalət Xeni adlandırılır. Müəyyən etmişik ki, Xınalıq kəndin in 
adı həmin əyalətin adın ı əks etdirir, lakin xınalıq ların ulu əcdadları V əsrə aid b ir 
mənbədə a lbanlarda b ir tayfanın ad ı kimi qeyd etdiyi