Azərbaycan türkləRİNİN

bays
, buryatca 
bayts
, türkcə 
bayz
– ―sıld ırım 
qaya‖, ―dik qaya‖. ―ətəyində dar dərədə çay axan dağ‖ (145, 65) (ərəb 
coğrafiyaçısı Yaqut Həməvinin yazd ığına görə, Bəzzin yaxınlığından Kalanrud 
çayı axırd ı) sözlərin in birindən ibarətdir. Türkcə ―
bayz”
sözü Şima li Azə rbaycanda 
Canbaz (
çanq
– ―təpə‖, ―zirvə‖ – 145, 607) və ehtimal ki, təhrif fo rmasında ―
pəz” 
kimi Kəpə z oronimlə rində ə ksini tap mışdır. Bu termin habelə Na xç ıvanda, 
həqiqətdə də iki dərə arasındakı tapda yerləşən Teyvaz (türkcə 
tey
―təpə‖ 145, 548) 
və keçən əsrdə Zəngəzur qə zasının Lehvaz kəndlə rin in adla rında da vardır. 
Azərbaycan dialekt lərində (məsələn, Os manbazıdağ, Dostubazı təpəsi adlarında) 
“təpə”
mənasında 
“bazı”
sözü vardır. IX əsr ərəb tarixçisi Təbərinin ―dağ döşündə 
yerləşən Bəzz‖ ifadəsi (ba x: 76, 195) ― Bəzz‖ toponimi haqqında etimologiya mızın 
düzgünlüyünü təsdiq edir.
Maraqlı 
toponimlə rdən biri də Babək üsyanı ilə ə laqədar hadisələrdə ərəb mənbələrində 
Dav ər – rud, Rud ər –rud və Dud ər – Rud formala rında çə kilən addır. Dü zgünü 
Dadəruddur (I, 17). Dad ər –rud Bə zz qalasının 6 fərsəngliy ində bir dağın adı idi. 
Bu toponimin maraqlı tarixi var. Er. əv. 744-cü ilə aid asur mənbəində M idiyada 
Tadirruta adlı dağın adı çəkilir. Fikrimizcə Dav -ər- rud məh z qədim Tadirruta 
toponimi ilə eynidir, la kin ərəbcə ya zılışda səhv olaraq
 “d” 
(da l) hərfi 
“v”
(vav) 
kimi o xun muş və nəticədə Tad - ər – rud əvəzinə Dav - ər –rud alın mışdır. 
Şübhəsiz ki, bu, sonralar ərəb coğrafiyaçısının əsərin in üzünü köçürmüş katiblərin 
―tad‖ sözünün ―dav (tav)‖ kimi yazmaları nəticəsində baş vermişdir. Bəlkə də 
əksinə, dağın adı əslində Tavirruta imiş, asurca yazılışda katib s əhv buraxmışdır. 
Tədqiqatçılar Dav - ə r –rud toponimində fa rsca
rud
– ―çay‖ sözünün olduğunu 
yazırlar. Lakin bu, doğru deyil. Əvvələn, er. əv.VIII əsrdə Midiyada farslar 
yaşamırd ı. İkincisi, toponimikada dağın oradan axan çay ın adı ilə adlan ması 
qaydası yoxdur. Ehtimal ki,
 tad, tay 
sözü türkcə 
tey
– ―təpə‖ , ―dağ silsiləsi‖,
 ir
– 
―dağın gündüşən tərəfi‖ (100, 211) və 
tu
– ―dağ‖ (160, III, 2, 1421) sözlə rindən 
ibarət olmaqla tə xminən ― Güneytəpə dağı‖ mənasını verir. ― İr‖ ko mponenti Şima li 
Azərbaycanda Qarairdağ (Qasım İs mayılov rayonu) v ə Ko xo irdağ (Quba rayonu), 
Cənubi Azə rbaycanda Baqrov (Baq – ir -ov) və Zaqrov (Za k –ir- ov) oronimlərində, 
Cənubi A zərbaycanın Qa radağ mahalında Da ir – Ba zı, ya xud Darvaztəpə dağın ın 
adında qalmışdır. Müqayisə üçün deyək ki, cənubda Səhənd dağının bir qolu o lan 
Qaflantu dağının adı da 
qaplan
(pələng) və 
tu
– ―dağ‖ sözlərindən ibarətdir. 

---

165 
Quruluşca Naxçıvan və Şəki bölgələrində Salvartı (Salvartu) dağ adları ilə eynidir.
Babək üsyanı ilə ə laqədar ərəb mənbələrində Həştadsar dağının adı çəkilir.
Z. M. Bünyadov P.Şvarsın belə bir fikrin i qeyd edir ki, guya bu ad farsca ―s əksən 
zirvə‖ de mə kdir (75, 293). Bu, yanlış fikird ir. Əslində oronim danışıqda əvvəlinə 
“h”
səsi əlavə olunmaqla 
“as”, “tad”
(Dav - ər – rud oronimində olduğu kimi) 
―təpə‖ və 
izer
– ―aşırım‖ , ―dağ keçid i‖, ―dağ çökəyi‖, (ba x: İzirtu toponiminə) 
sözlərindən ibarətdir. Başqa sözlə, ―Aşırımlı dağ silsiləsi‖ mənasını verən 
Aştadizər ad ı danışıqda Aştadzar, Aştadsar və Haştadsar formalarına düşmüşdür. 
Babək üsyanının əhatə etdiyi əra zidə ə rəb mənbələrində Darva z dağının
adı çəkilir. Hazırda Zəngəzurda Bazarçayın sol sahilində Darvaztəpə dağı vardır. 
Şəki qalası da bu dağda yerləşirdi. Bu toponimin farsca