Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

QARġILIQLI YARDIM FORMALARI 

 

Xalqımızın  çoxəsrlik  tarixi  gözəl  və  təqdirəlayiq  mütərəqqi  ənənələrlə 

zəngindir. İctimai-iqtisadi həyat şəraiti ilə bağlı olan belə ənənələr sırasında qarşılıqlı 

yardım formaları özünəməxsus xüsusi yer tutur. 

Qarşılıqlı  yardım  insanların  təsərrüfat  işlərində  və  məişətdə  bir-birlərinə 

qohumluq, qonşuluq və el-oba köməkliyidir. İnsanlar həmişə çətin vaxtlarda birləşmiş, 

bir-birilərinə  yardım  etmiş,  köməklik  göstərmişlər.  Azərbaycanda  belə  xeyirxah 

əməllər  qədim  çağlardan  bəri  zaman-zaman  təkrar  olunmuş,  təkmilləşmiş  və  inkişaf 

edərək bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. 

Kökləri çox qədim zamanlara gedib çıxan qarşılıqlı yardımın ilkin formalarını 

insanların  erkən  əmək  vərdişlərində,  ilk  təsərrüfat  fəaliyyətlərində  müşahidə  etmək 

olar.  Qədim  insanlar  ova  böyük  dəstələrlə  çıxırdılar,  ov  heyvanları  üçün  pusqular 

düzəldirdilər  və  ov  heyvanının  kim  tərəfindən  vurulmasından  və  ya  tutulmasından 

asılı  olmayaraq  ovu  hamı  arasında  bərabər  bölüşdürürdülər.  İnsanların  belə  birgə 

əmək  fəaliyyəti  tarixin  sonrakı  dövrlərində  geniş  yayılaraq  təsərrüfatın  bütün 

sahələrini əhatə etmişdir. 

Qarşılıqlı  yardım  və köməklik adətinə daha çox ehtiyac əkinçilikdə olmuşdur. 

Torpağın şumlanmasından başlayaraq səpin, alaq, əkinin suvarılması, taxıl biçini, taxıl 

dərzlərinin daşınması və taxıl döyümünə qədər əmək prosesində əkinçilərin bir-birinə 

kömək  etmələri  el  adəti  halını  almışdı.  Maldar  əhali  arasında  kollektiv  əmək  mal-

qaranın  otarılmasından  başlayaraq  ot  çalımı,  maldarlıq  məhsullarının  emalı,  yun 

qırxımı  və  yunun  daranmasına  qədər  iş  prosesində  özünü  göstərirdi.  İnsanlar  su 

arxlarının qazılması, bəndlərin və su anbarlarının tikilməsi, su quyularının qazılması, 

kəhrizlər  şəbəkəsinin  yaradılması,  yolların  çəkilişi,  körpülərin  salınması,  yaşayış 

evlərinin və təsərrüfat tikililərinin inşası kimi ağır, lakin zəruri, təxirəsalınmaz işlərdə 

birgə əməkdən ən münasib bir vasitə kimi istifadə etmişlər. 

Tarixi  zərurət  kimi  yaranan  və  insanların  birgə  əməyi  ilə  bağlı  olan  qarşılıqlı 

köməklik  dünyanın  bütün  xalqlarında  ənənəyə  çevrilmiş  və  universal  xarakter 

daşımışdır. İnsanların bir-birinə köməkliyi, əl tutması universal xarakterli ümumbəşəri 

ənənə  olsa  da,  Azərbaycan  xalqının  qarşılıqlı  yardım  formalarının  özünəməxsus 

xüsusiyyətləri  olmuşdur.  Azərbaycanda  qarşılıqlı  yardım  formaları  təkcə  əkinçilik, 

maldarlıq və tikinti kimi xalqın təsərrüfat həyatının və maddi mədəniyyətinin mühüm 

sahələrini deyil, mənəvi mədəniyyətin toy və yas mərasimləri kimi sahələrini də əhatə 

etmişdir. Bunlardan əlavə, imkansız ailələrə, ailə başçısını itirmiş ailələrə, xəstəsi olan 

ailələrə, şikəstlərə kömək etmək xeyirxah iş hesab edilirdi və el adətinə çevrilmişdi. El 

adətinə  görə  hər  bir  şəxs,  hər  bir  ailə  çətinliyə  düşmüş  qohum-qardaşına  yardım 

etməyə borclu idi. Həmkəndlilərin bir-birinə köməkliyi adi həyat tərzinə çevrilmişdi. 

Azərbaycan xalqının zəngin qarşılıqlı yardım formaları qədim tarixə malik olsa 

da,  onların  öyrənilməsinə  XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində  başlanmışdır. 

---

59 

 

Azərbaycan  xalqının  qarşılıqlı  yardım  formalarını  ilk  öyrənənlər  rus  tədqiqatçıları 

olmuşlar.  1889-cu  ildə  rus  tədqiqatçısı  S.Yegiazarov  Kazan  şəhərində  nəşr  etdirdiyi 

Cənubi Qafqazda kənd icmalarından bəhs edən kitabında əkinçiliklə bağlı el  köməyi 

olan  "şəriklik"  qarşılıqlı  yardım  forması  haqqında  məlumat  verməklə  Azərbaycan 

xalqının  el  köməklik  adətlərinə  maraq  yaratmışdı[1].  Elə  həmin  il    tədqiqatçı 

S.Şaverdov  Tiflis  şəhərində  dərc  etdirdiyi  bir  məqaləsində  Azərbaycan  xalqının 

maldarlıq  məişətilə  bağlı  olan  "damazlıq"  adlı  qarşılıqlı  yardım  formasını  təsvir 

etmişdir[2]. 1913-cü ildə isə məşhur tədqiqatçı Q.Çursin "Qafqaz etnoqrafiyasına dair 

oçerklər"  adlı  kitabında  Azərbaycanda  geniş  yayılmış  "damazlıq"  qarşılıqlı  yardım 

formasının  məzmununu  və  mahiyyətini  açıqlamış,  bu  el  köməkliyinin  elmi  təhlilini 

vermişdir[3]. 

Azərbaycan  etnoqrafiya  elmində  isə  qarşılıqlı  yardım  formalarının  tədqiqinə 

yalnız  XX  əsrin  50-60-cı  illərində  başlanmışdır.  Həmin  illərdə  Azərbaycan 

etnoqraflarından  Q.T.Qaraqaşlı[4;5],  T.Ə.Bünyadov[6;  7;  8],  Ş.A.Quliyev[9;  10;  11; 

12],  Q.Ə.Rəcəbli[13],  Q.C.Cavadov[14;  15;  16;  17]  və  V.A.Çıraqzadə[18]  qarşılıqlı 

yardım  institutunun  müxtəlif  formalarının  elmi  araşdırılması  ilə  xüsusi  məşğul 

olmuşlar.  Görkəmli  etnoqraf  Q.Qaraqaşlının  əsərlərində  Azərbaycanın  Kiçik  Qafqaz 

dağlıq  bölgələrində  yaşayan  əhali  arasında  geniş  yayılmış  ənənəvi  qarşılıqlı  yardım 

formalarından mödgəm, hoy, cey, avaja, alışma, umya və bədəl haqqında ilk dəfə qısa 

məlumat  verilir,  iməclik  və  əvrəz  qarşılıqlı  yardım  formalarının  sosial-iqtisadi 

mahiyyəti açıqlanır. Q.Qaraqaşlı çöl etnoqrafik materiallarına əsaslanaraq Azərbaycan 

etnoqrafiya  elmində  ilk  dəfə  olaraq  belə  qənaətə  gəlir  ki,  Azərbaycan 

tarixşünaslığında  orta  əsrlər  feodal  mükəlləfiyyətlərindən  biri  kimi  təqdim  edilən 

"əvrəz"[19;  20;  21]  XIX  əsr  və  XX  əsrin  əvvəllərində  özünün  sosial  mahiyyətini 

dəyişərək  artıq  xalqın  qarşılıqlı  yardım  formalarından  biri  kimi  çıxış  etmişdir. 

Akademik T.Bünyadovun Azərbaycanda əkinçilik və maldarlığın inkişaf tarixinə həsr 

edilmiş  monoqrafiyalarında  xalqımızın  qədim  el  köməklikləri  tədqiq  olunmuşdur. 

Azərbaycan  etnoqrafiya  elminin  görkəmli  nümayəndələrindən  biri  olan  Ş.Quliyevin 

əsərlərində  Azərbaycanda  çəltikçiliklə  bağlı  qarşılıqlı  yardım  formaları 

araşdırılmışdır. Q.Rəcəblinin məqaləsində "ziyanlıq" anlayışı Azərbaycanda qarşılıqlı 

yardım  formalarından  birinin  adı  kimi  etnoqrafik  ədəbiyyata  ilk  dəfə  gətirilmiş  və 

onun  mahiyyəti  açıqlanmışdır.  Q.Cavadovun  elmi  konfransda  etdiyi  məruzədə  isə 

Azərbaycanın  şimal-şərq  bölgəsində  torpağın  şumlanması  zamanı  tətbiq  edilən 

"ortaqlıq"  adlı  qarşılıqlı  yardım  forması  haqqında  məlumat  verilir.  V.Çıraqzadənin 

məqaləsində  XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində  S.Şaverdov  və  Q.Çursin 

tərəfindən  tədqiq  edilmiş  "damazlıq"  qarşılıqlı  yardım  forması  Azərbaycanın 

nıaldarlıqla  məşğul  olan  əhalisi  arasından  toplanmış  çöl  etnoqrafik  materialları 

əsasında yenidən işlənmiş və onun sosial mahiyyəti açıqlanmışdır. 

Azərbaycanda  qarşılıqlı  yardım  formaları  XX  əsrin  70-80-ci  illərində  də 

alimlərimizin  tədqiqat  obyekti  olmuşdur.  Akademik  T.Bünyadovun  1972-ci  ildə 

Azərbaycanda  arxeoloji  və  etnoqrafik  tədqiqatların  yekunlarına  həsr  olunmuş 

---

60 

 

konfransdakı  məruzəsində  Azərbaycanın  qərb  bölgələrində  geniş  yayılmış  maldarlıq 

məişətilə  bağlı  “cey”  qarşılıqlı  yardım  forması  elmi  baxımdan  təhlil  edilmiş,  onun 

xalqın  məişətində  yeri  və  rolu  açıqlanmışdır.  Ş.Quliyev  və  Q.Cavadov  1973-cü  ildə  

birlikdə yazdıqları "Əvrəz haqqında" adlı məqalədə "əvrəz"in Azərbaycanda qarşılıqlı 

yardım formalarından biri olması haqqında Q.Qaraqaşlının fikrini dəstəkləyir və onun 

guya feodal mükəlləfiyyəti olması haqqında Azərbaycan tarixşünaslığında kök salmış 

fikrə  öz  münasibətlərini  bildirirlər.  Ş.Quliyevin  1977-ci  ildə  nəşr  olunmuş 

"Azərbaycanda çəltikçilik" kitabında çəltiyin bicarda əkilməsi, alağı və biçini zamanı 

təşkil  edilən  iməciliklər  tədqiq  olunur.  Bu  kitabda  qarşılıqlı  yardımın  "növbələşmə" 

adlı  forması  haqqında  ilk  dəfə  məlumat  verilir.  M.Quliyevin  həmin  illərdə  çap 

olunmuş  məqaləsində  isə  xalçaçılıq  sahəsində  Quba  bölgəsində  mövcud  olan  el 

köməklikləri  haqqında  məlumat  verilir[22].  Etnoqraf  alim  H.Həvilovun  1987-ci  ildə 

nəşr  olunmuş  Azərbaycan  maldarlarının  məişətindən  bəhs  edən  kitabında[23]