Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
çilləbeçəyə bölünür. Etiqada görə, bu həftələrin dördündə, eləcə də kiçik çillənin üç
çərşənbəsində təbiət və cəmiyyətdə canlanma, oyanma, dirilmə prosesi gedir. 20
Dediyimiz yeddi çərşənbədən üçü oğru çərşənbə, oğru buğ, oğru üskü, dördü isə doğru çərşənbə, doğru buğ, doğru üskü, cəmlələr adlanır. Çərşənbələrin sayının yeddi olması səbəbsiz deyil. Bu, bilavasitə say simvolikası ilə bağlıdır. Belə ki simvolikada hər sayın özünə görə mənası, bilinən funksiyası vardır. Və bu sayların sırasına cütlük bildirən saylar daha çox geosimvolika ilə - istiqamətgöstərmə ilə bağlıdırsa, təklik sayları ümumiyyətlə kainatın durumunu səciyyələndirir. Qaynaqların verdiyi xəbərə görə yeddi sayı əski şumerlərdə kainatın işarəsi imiş. Onların ucaltdıqları yeddipilləli qüllə əslində yeddi səyyarənin, həftənin yeddi gününün, yeddi küləyin, yeraltı dünyanın yeddi qapısının simvoludur. Yeddi sayı mənbələrdə deyildiyi kimi zamanla, kosmosla, insanın maddi və mənəvi həyatı ilə sıx bağlıdır. Xatırlatdığımız yeddi çərşənbənin hər birinin məxsusi cizgiləri, ayin, mərasimləri vardır. Düzdür, "oğru çərşənbə", "oğru buğ", "oğru üskü" adlanan üç ilk çərşənbənin dörd ilaxır çərşənbələr qədər rolu böyük deyil. Amma inama görə, həmin çərşənbələrdə də az-çox torpağa buğ-istilik gəlir. Bu çərşənbələrin hər üçündə adamlar yandırdıqları tonqalların üstündən hoppanmaqla bərabər bu tonqalda yandırdıqları lopanı üç kərə ev-eşiyin dövrəsinə dolandırıb: Qaçın, qaçın, şeytanlar, Sizi oda qalaram, - deyə-deyə ovsun edirlər. Ayində şər, demonoloji qüvvələrin qorxub qaçması, bir daha həmin evə yaxın düşməyəcəyi inamı ifadə olunubdur. Sözsüz ki, novruzqabağı qeyd olunan dörd ilaxır çərşənbə mərasimlərinin, ayinlərinin zənginliyi ilə daha məşhurdur. Eldə-obada, kənddə-kəsəkdə hamının, bütün evlərin təntənə ilə qeyd etdiyi bu çərşənbələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda müxtəlif adları da vardır. Misal üçün, dörd ilaxır çərşənbənin birincisi ayrı-ayrı bölgələrdə müxtəlif adlarda tanınır: Əzəl çərşənbə, Müjdəçi çərşənbə, Muştuluqçu çərşənbə, Toz çərşənbə, Yel çərşənbə və s. Çərşənbəyə belə adların verilməsi elə onun öz məzmunu ilə bağlıdır. Bu, ilk çərşənbədir. Yazın yaxınlaşmasını xəbər verir. Həmin çərşənbədə ev-eşik his-tozdan təmizlənir. Pal-paltarın, xalça-palazın tozu tökülür. Bu üzdən də həmin çərşənbə "Toz çərşənbə" adlanır. Sözügedən çərşənbənin "Yel çərşənbə" adlanması da səbəbsiz deyil. Çünki ilaxır çərşənbənin birincisi bilavasitə kainatın astronomik durumu, təbiətşünaslıq və fizika qanunlarına uyğun hadisədir. Deyilənlərə əsasən, istilik ilk olaraq havaya gəlir. Sözsüz ki, əgər hava (yel) qızmayıbsa, onda suların donu açılmaz. Havaya isti gəlməlidir ki, torpağın canındakı suyun donu ərisin, torpaq yumşalsın və təsərrüfatçı - əkinçi bu torpağı şumlaya bilsin, bağban bağdakı ağacların dibini belləyib yumşalda bilsin. Çərşənbənin nə üçün "Yel çərşənbəsi" adlanması isə birbaşa əski təsəvvürlərlə, mifoloji görüşlərlə bağlıdır. Bəlli olduğu üzrə, bizdə adında "baba"lıq gəzdirən əsatiri obrazlar az deyil: "Əkinçi baba", "Cütçü baba", "Şah baba", "Yel baba", "Baba Sucəddin" və b. Bu babalar ilkin təsəvvürlərin formalaşdırdığı mifoloji obrazlardır və bunların hər biri hami vəzifə daşıyır. Qaynaqların verdiyi xəbərə görə suyun hamisi 21
onu idarə edən Baba Sucəddindir. Əkinçi baba əkin, Cütçü baba cüt təsərrüfatının hamisidir. Hətta deyilənə görə, Əkinçi baba ilə Yel baba qardaşdır. Əkinçi baba Cütçü babanın əkdiyi məhsula hamiliyi öz öhdəsinə götürür. Onun
yetişməsi, tələf olmaması qayğısına qalır. Məhsul yetişib hasilə gəldiyi zaman isə Yel baba onu xırmanda döyüldükdən sonra sovrulmasında, bununla da dənin samandan ayrılmasında iştirak edirmiş. Bunun əvəzində pay alırmış. Mifin verdiyi məlumata görə, bir dəfə adamlar yenə buğdanı xırmanda döyür və gözləyirlər ki, Yel baba gəlib onu sovursun. Amma Yel baba gəlmir ki, gəlmir. Səbri tükənmiş adamlar taxılı özləri sovurmağa başlayır və:
Yel baba, amana gəl, Dolanıb xırmana gəl. Bir bəhanən yoxdursa, Xəlbirə, samana gəl. A Yel baba, Yel baba, Saman sənin, dən mənim.
Ləçəyi mindər-mindər, Yönünü bizə döndər. Yönünü döndərmisən, Mehini bizə göndər. A Yel baba, Yel baba, Saman sənin, dən mənim, - deyə avazla oxuyurlar. Elə bu vaxt gəlib xırmana yetişən Yel baba eşitdiyi sözlərdən inciyib geri qayıdır. Adamlar belə etdiklərindən peşman olurlar. Hamı Yel babanın arxasınca qaçır və onu səsləyə-səsləyə elliklə oxuyurlar: A Yel baba, Yel baba, Qurban sana, gəl, baba! Taxılımız yerdə qaldı, Yaxamız əldə qaldı A Yel baba, Yel baba, Qurban sana, gəl, baba! Bu nəğmə Yel babanın xoşuna gəlir. Geri qayıdıb xırmandakı taxılın hamısını sovurub samandan ayırır. Buradan yerində olan belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, xırman məsələsi, taxılın sovrulması yaz, bahar bayramından çox sonralar və daha dəqiqi tamam başqa fəsildədir? Bu suala aydın cavab almaq üçün Yel baba ilə bağlı başqa bir məsələdən də söz açmağı gərəkli bilirik. Həddən artıq dolu, yağış yağıb əkinçinin böyük zəhmətlə ərsəyə gətirdiyi məhsulunun tələf olması təhlükəsini yaradır. Bu bəladan xilas olmaq üçün həmin əkinçilər yenə hami saydıqları mifoloji obrazlara müraciət edirlər. Burada insanların ümid dayağı yenə də elə Yel babadır. Onlar Yel babanın dolunun, əkinə 22
ziyan vuran yağışın qarşısını kəsəcəyinə inanırlar. Bu cəhət özünü xalq söyləmələrində də qorumuşdur: Yel baba əsdi, neynim, Dolunu kəsdi, neynim, Çəkirəm yar həsrətin Falım da nəsdi, neynim.
Mən aşiq qolu güclü, Kəsibdi yolu güclü, Yel əssin, bulud getsin, Yağmasın dolu güclü.
Birinci örnəkdə Yel babanın dolunu kəsən, doğrudan-doğruya xeyirxah bir kimsə olması açıq-aydın ifadə olunub. İkinci örnəkdə yağmurun, dolunun, bir sözlə, yağıntının səbəbkarı buludun qovulmasından söz gedir. Yenə elə mifoloji inama görə, xüsusilə qara buludlar əkin-biçinə, bununla da insanlara ziyan vurmağa hazır olan bədxah - demonoloji qüvvələrin ixtiyarındadır. Bu inam da var ki, güclü yağış və dolu yağdırmaq üçün qara buludları əjdahalar qovub gətirir. Nümunədə də yelin, daha doğrusu, Yel babanın buluda, onu gətirən əjdahalara qarşı vuruşmaq istəyi ifadə olunub. Bütün bu deyilənlərdən sonra, Yel babanın ilin bütün dövrlərində yel əsdirməsini təbii saymaq lazım gəlir. Yel babanın ilaxır çərşənbələrin birincisində gətirdiyi yel mülayim, isti olduğundan elə bu çərşənbəyə də onun öz adıyla "Yel çərşənbə" deyilmişdir. Bu çərşənbədə də Yel babanın gətirdiyi yel havaya toxunmaqla onu oyadır, canlandırır, istiləşdirir. Bu istilik isə çayların, göllərin buzunu əritməyə, torpağın donunu açmağa başlayır. Novruz bayramının ilsonu çərşənbəsinin ikincisi də ayrı-ayrı bölgələrdə müxtəlif adlarla deyilir. Bu çərşənbə "Kül çərşənbə", "Külə çərşənbə", "Su çərşənbəsi", "Sular Novruzu" və s. adlar daşıyır. Çərşənbənin bu adlarla tanınması, sözsüz ki, səbəbsiz deyil. İlk çərşənbədə havanın isinib-isinmədiyini düşünən təsərrüfatçını daha çox bağ-bostanı, əkin-biçini düşündürür. Bunların da qış yuxusundan ayılmasını, oyanmasını istəyir. Bunun üçün o, axşam yandırılmış çərşənbə tonqalının külünü isti-isti bağ-bostana, əkiləcək yerlərə səpir. İstiliyin süni simvolunu yaratmaqla üstlərinə kül səpdiklərinin də tezliklə oyanması, canlanması istəyini ifadə edir. Bu çərşənbənin "Su çərşənbəsi" adlanması da bilavasitə su ilə bağlıdır və həmin məsələdən irəlidə danışacağıq. Novruz çərşənbələrinin üçüncüsünün "Gül çərşənbə", "Torpaq çərşənbə", "Yer çərşənbə", "Ölü çərşənbəsi", "Ata-baba günü çərşənbəsi" adları vardır. Bu çərşənbədə torpağın, yerin canına istilik gəlir. Meşələrdə novruzgülü baş qaldırır. Yaxınlıqda yaşayanlar, xüsusən oğlan, qız uşaqları, cavanlar gedib həmin novruzgülülərindən toplayıb çərşənbə xonçasına qoyurlar. 23
Ta əski çağlardan üzü bu tərəfə, təkcə Azərbaycanda yox, dünyanın çox-çox yerlərində dünyasını dəyişənlərin, əcdad ruhlarının yadedilmə, xatırlanma günləri olub və bu gün də vardır. Etiqada görə, həmin günlərdə ruhlar öz mənsub olduqları
ocağa
gəlir, anılıb-anılmamalarına göz qoyurlar. Odur ki, həmin günlərdə məhz ruhların şərəfinə xüsusi hazırlıq görülür, süfrə açılır, dualar söylənilir. Düzdür, Azərbaycanda indi bu vaxt, bir qayda olaraq, "cümə günü", "cümə axşamı", bəzən də "adna axşamı" sayılır. Lap əski zamanlarda bu günə "ayna günü" də deyilmişdir. Mənbələrdə bildirilir ki, "cümə", "adna", "ayna" elə əslində "ruh" deməkdir[6]. Bunun belə olmasına "Kitabi-Dədə Qorqud"da rast gəlirik: Sağuş günündə ayna görklü, Ayna günü okuyanda xütbə görklü[7].
Günün nə üçün "adna" adlandırılmasından söz açan mütəfəkkir şair İ.Nəsimi əvvəlcə Adinə neçin oldu, adibənin adın bil, Bu sirri ol bilir ki, haqq ilə aşinədir, - deyir və sonra belə bir açıqlama verir: Adinədir qiyamət, ol gündədir nədamət, Ol gündə həşr olisər, ol gündə macəradır. Ol gündədir hesabın, həm rəhatü əzabın, Ol gündə həqq qatında icmai-ənbiyadır[8]. İstər "Kitabi-Dədə Qorqud"da, istərsə də İ.Nəsiminin sözlərində "ayna", "adna" günlərinin ruhlar aləmi ilə, hətta bütün ruhların Tanrı tərəfindən imtahana çəkiləcəyi qiyamət günü ilə bağlılığı açıq-aydın görünməkdədir. Həmin "ayna günü", "adna günü" nəinki əski zamanlarda, hətta indinin özündə də Azərbaycanın bəzi yerlərində bilavasitə ruhlarla bağlı olaraq "Ata-baba günü" şəklində deyilir. Həmin gün evdə məxsusi xörək bişirilməklə yanaşı qəbir üstünə gedilir və oradakılar yad edilir. Yenə də Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində üçüncü
24
İlaxır çərşənbədə, hətta Novruz bayramı günündə qəbir üstünə getmək adəti vardır. Hazırlanmış nemətlərdən - boyadılmış yumurta, qovurğa, cürbəcür şirniyyat, qoğal, şəkərbura və s. pay olaraq qəbirlərin üstünə qoyulur. Həmçinin buraya səməni də aparılır və mütləq şam yandırılır. Deməli, bəzi məkanlarda üçüncü çərşənbənin həm də "Ölü çərşənbəsi", "Ata-baba günü çərşənbəsi" adlanması xatırlatdığımız da bu görüşlərlə bağlıdır. Nəhayət, ilin sonuncu çərşənbəsi Azərbaycanın hər yerində heç bir digər adla yox, yalnız "İlaxır çərşənbə" adıyla deyilir, qeyd olunur. Bu çərşənbədə təbiətdə və cəmiyyətdə nə varsa, hamısının canında oyanma, dirilmə, canlanma prosesi başa çatır. İlaxır çərşənbə təmtərağı ilə özündən əvvəlki çərşənbələrdən fərqlənir. Düzdür, bu çərşənbədə olduğu kimi, əvvəlki çərşənbələrdə də "çərşənbə xonçası" tutulur, tonqal yandırılır və s. Amma İlaxır çərşənbənin növrağı xeyli zəngindir. Nə üçün Novruzönü çərşənbələrin dördündə də tonqal qalanır? Bir halda ki belədir, onda ayrıca bir "Od çərşənbəsi" icad etmək nə deməkdir? Bəs nə üçün dörd çərşənbənin dördündə də tonqal qalanır? Əvvəla od, atəş bəşəriyyət tarixində, onun inkişaf, yüksəliş mərhələlərində, hətta mədəniyyət və mənəviyyatında tayı-bərabəri olmayan bir tapıntıdır, kəşfdir. Bu kəşfin əsrarəngizliyi, fövqəlliyi adamların tədricən formalaşma yolu keçən düşüncəsində bir-birindən maraqlı, seçilən çoxsaylı miflərin, inam və etiqadların yaranmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycanda oda xoşbəxtlik, uğur bəxş eləyən hami - canlı kimi baxılmış, ona "Od haqqı", "Bu oda kor baxım", "Yalan deyirəmsə, ocağım, odum sönsün", "Odun, ocağın sönməsin", "Evində od-ocaq yansın" və s.
kimi and, dua, alqış, qarğış vasitəsi kimi baxılmışdır. Bir mifdə deyilir ki, çox-çox qədim zamanlarda adamlar toplaşıb təzə ailə quranlar üçün ev-eşik tikər, ilkin dolanacağı təmin edən nə gərəkdirsə verərmişlər. Bircə oddan başqa. Evlənənlər bağ-bağatdan qov, dağ-daşdan çaxmaqdaşı tapmışlar. Onlar el ağsaqqalında qorunub saxlanılan çaxmaqla öz ocaqlarının odunu yandırarmışlar. Bu həmişəlik binə salmaq, yer-yurd sahibi olmaq rəmzi imiş. İlaxır çərşənbədə hər ev, ailə tonqal yandırmalıdır. Həm də bu tonqalda yandırılan çır-çırpının, ağac-uğacın içində mütləq tikanlı kol da olmalıdır. Azərbaycanın dağ rayonlarında bundan ötəri daha çox gəvəndən istifadə olunur. İnama görə, guya qışın, soyuğun, şaxtanın qoruyucusu, hamisi sayılan şər qüvvələr yazın, baharın gəlməsini yubandırmaq üçün Günəşin yerdəki rəmzi sayılan odu-ocağı söndürməklə istiliyin, bununla da təbiətin oyanmasının, canlanmasının qarşısını almaq istəyirlər. Onlar tonqala atılmış tikanlardan qorxduqları üçün oda yaxınlaşıb onu söndürməkdən çəkinirlər. Elə İlaxır çərşənbə tonqalının ətrafına şişlə dairəvi çevrə çəkmək də bu şər qüvvələrin qarşısını almaq və oda tökülmüş ağırlığın-uğurluğun oradan çıxa bilməməsi inamı ilə bağlıdır. İlaxır çərşənbənin, eləcə də Novruz bayramı axşamı yandırılan tonqalın üstündən ailənin bütün üzvləri hoppanmalı, bununla da köhnə ilin his-pasından, ağrı- acısından xilas olmalıdır. Tonqalın üstündən üç kərə o tərəf-bu tərəfə hoppanılarkən oxunan nəğmələrdə də bu cəhət öz izlərini qorumuşdur: 25
Ağırlığım-uğurluğum odlara, Yazda mənlə hoppanmayan yadlara. Ağırlığım od olsun. Odda yanan yad olsun. Yaddan yad olar. Qohum qohumdur, Yamanı da canımdır. Aydan arı halalım, Sudan duru camalım. Alovdan atlanmaq gərək, Cəfaya qatlanmaq gərək. Oddan aman olmaz, Yaddan qanan olmaz. Ağırlığım-uğurluğum odlara, Yazda mənlə hoppanmayan yadlara. İlaxır çərşənbə tonqalında nəinki adamlar, hətta mal-qara, qoyun-quzu da hoppandırılıb köhnə ilin ağır-uğurluğundan çıxarılır. Evin bərəkət süfrəsi də elə bu tonqalda paklandırılır ki, qarşıdakı ildə üstündən bərəkət əskik olmasın. Ərgən qızlar isə İlaxır çərşənbə tonqalına bəxt açan sehrli bir qüvvə tək baxmışlar. Onların tonqal üstündən hoppanarkən oxuduqları nəğmədən də bunu müşahidə etmək mümkündür. Ağrım-uğrum tökülsün, Oda düşüb kül olsun. Yansın, alov saçılsın, Mənim baxtım açılsın! İlaxır çərşənbənin ən məşhur mərasimi "Vəsfi-hal"dır. Sirli aləmi öyrənmək cəhdindən doğan, tutulmuş niyyətlə bağlı icra olunan "Vəsfi-hal" mərasiminin Novruz bayramının İlaxır çərşənbəsində keçirilməsi çox incə bir mətləblə bağlıdır. Bəlli olduğu üzrə Novruz bayramı yazın gəlməsi, yeni gün, təbiətin oyanması, canlanması bayramıdır. Deməli, qadınlar, xüsusən cavan, ərgən qızlar da məhz bu vaxt fala baxdırmaqla qarşıdakı ildə həyatlarında baş verəcək dəyişikliyi, gələcək aqibətlərindəki yeniliyi öyrənməyə çalışırlar. İlaxır çərşənbənin "Vəsfi-hal" mərasimində iştirak etmək istəyənlər adətən təyin olunmuş evə toplaşırlar. Ortalığa eldə "dilək tası" adlanan su ilə dolu bir badya qoyulur. Çoxlu nəğmələr bilən mərasim ayininin aparıcısı iştirakçılardan üzük, sırğa, sancaq, oymaq və s. parlaq əşyalar alıb badyadakı suyun içinə salır, ağ yaylıqla qabın üstünü örtür, sonra: Göydə ulduz olaydım, Can gülüm, can, can! Xoşbəxt bir qız olaydım, Can gülüm, can, can! Yar qapını döyəndə, 35
26
Can gülüm, can, can! Evdə yalqız olaydım, Can gülüm, can, can! Yaxud: Araz axar burular, Can gülüm, can, can! Suyu daşda durular, Can gülüm, can, can! Ürəkdə arzun olsa, Sənə də toy qurular. Can gülüm, can, can! Can gülüm, can, can!- şəklində nəğmələr oxuyur və badyadan əlinə keçən nişanı çıxarır. Nişanın sahibi oxunan nəğmənin məzmunundan özü üçün nəticə çıxarır, başqa sözlə, nəğmə tutulmuş niyyətin açarı olur. 'Vəsfi-hal" mərasim nəğmələrində xalqın inam və etiqadları, ən qədim dünyagörüşü öz əlamətlərini əks etdirir. Bütün bunları bilmək; həmin nəğmələrdəki mənanı başa düşmək üçün xalqın məişət tarixini, fəlsəfi düşüncəsini də öyrənmək zəruriləşir. Belə bir nümunə: Ağ at gəlir enişdən, Sinəbəndi gümüşdən. Bizə də nəsib olsun, Heybədəki yemişdən. Burada əvvəlki iki misradakı fikir nəğməni dinləyənin, daha doğrusu, falına baxılanın niyyətində tutduğu arzuya, istəyə inamı gücləndirir. Çünki türk xalqları, eyni zamanda azərbaycanlılar ata həmişə müsbət münasibət bəsləmiş, müqəddəs və uğurlu heyvan hesab etmiş, "at muraddır" demişlər, Tanrı tərəfindən göydən göndərildiyinə inanmışlar. Burada "at" ifadəsindən əvvəl bir "ağ" sifəti də işlənib ki, bu da həmin rəngin uğur simvolu bilinməsi, Tanrı rəngi hesab olunması ilə izah olunur. Nəğmədəki "gümüş sinəbənd"də daşıdığı mənanı elə özündə, yəni gümüşlüyündə, parlaq olmasında ifadə edir. Parlaq nəsnələr isə xoşbəxtlik, sevinc rəmzi olub, həmişə Günəşlə əlaqədar sayılır: Heybədəki yemişdən, - deyimi də çox maraqlı, qədim bir əyləncənin əlamətlərini özündə yaşatmaqdadır. "Vəsfi-hal" mərasimində adətən nişanlı qızlar da olurlar. Ayin icra olunan evin qonşuluğunda isə cavan oğlanlar, nişanlı olanlar toplaşıb şənlik keçirirlər. Qadınlar olan məclisdə nişanlı qızlardan bir neçəsinin ya boynuna ipək dolayır və ya qoluna yaylıq bağlayırlar. Məclisin carçısı əhvalatı dərhal qızın nişanlısına çatdırır. Oğlan "bağlama" əhvalatını eşitdikdən sonra yer-yemişdən bir bağlama düzəldir, boğçada, yaxud heybədə qız üçün yollayır. Bu cəhət eynilə "Vəsfi-hal" mərasiminin: 27
Boğça gəldi eşikdən, Sarığı var gümüşdən. Bizə də qismət oldu, Yar göndərən yemişdən. Can gülüm, can, can! Can gülüm, can, can! - nəğməsində öz əksini tapmışdır. Bu da maraqlıdır ki, inama görə, həmin sovqatdan ərgən qızlara da pay düşsə, onda onların da tezliklə nişanlıları olar. "Vəsfi-hal" nəğmələri ilə müəyyən dünyagörüşü belə ayırd etmək mümkündür: Vəsməni qaşda sına, Ağılı başda sına, Niyyətin hasil olar, Bəxtini daşda sına. Burada fetişizmə - maddi varlıqdakı əşyaların fövqəlqüvvə sayılmasına inamın izləri vardır. Bu həqiqətdir ki, "bəxti daşda sınamaq" inamı əski çağlardan günümüzə də gəlib çatmışdır. İlaxır çərşənbə gecəsində tamamilə "Vəsfi-hal"a oxşayan bir falaçma da vardır ki, bu, "Kuzə falı" adlanır. Amma "Vəsfi-hal"dan fərqli olaraq "Kuzə falı"nda qızlar yox, yalnız gəlinlər, oğul-uşaq böyütmüş qadınlar iştirak edirlər. Onlar bir evə toplaşıb ortalığa ağzı enli bir kuzə qoyurlar. Kuzənin içinə hər kəs sancaq, oymaq, üzük, sırğa, iynə, düymə və s. atır. İştirakçılardan bir nəfər kuzəni aparıb bulaq, çay, göl suyu ilə doldurub gətirir. Kuzənin ağzına güzgü qoyurlar. Sabahısı gün tezdən nişan sahibləri kuzə olan evə gəlirlər. Bir balaca qız uşağı güzgünü qaldıraraq əlini kuzəyə salıb nişanlardan çıxarır. Burada daha çox söz-nəğmə bilən qadın nişan çıxaran qıza baxmadan, eynən "Vəsfi-hal"dakı nəğmələrdən oxuyur. Nişan sahibi bu sözləri ürəyində tutduğu niyyətə uyğun yozur. Axır çərşənbə və Novruzda səhər, gün çıxmamışdan qabaq axar suyun üstündən tullanar, evə təzə su gətirərlər. Sübh o başdan axar suya, bulağa gedər (buna bəzi bölgələrdə "Novbaş" deyirlər), əl-üzlərini yuyar, bir-birinin üstünə su çiləyər, çillə kəsdirərlər. Bu, mübarək sudur; suyun müqəddəsliyini, qüdrətini tərənnüm edən nəğmələr oxuyar, müxtəlif oyun və əyləncələr icra edərlər. Ürəklərdə neçə-neçə dilək tutan qız-gəlinlər, cavan oğlanlar, ahıllar niyyət eləyib su üstündən tullanar, "ağırlıqlarını suya tökər", çillə kəsdirərdilər. Hamı təzə sudan - İlaxır suyundan gətirib evə, qapı-bacaya, həyətə, tövləyə, bərəkət təknəsi təndirə, xırmana, dəyirmana səpər, - deyirlər, belədə il ruzulu olar, bərəkət artar. Bir də su gətirməyə gedəndə axar suyun içindən xırdaca daşlar götürüb unluğa, çörək təknəsinə, yağ qablarına qoyarlar və gələn Novruz bayramına qədər tərpətməzlər. Nə qədər ki, daşlar öz yerindədir, o evdən bolluq əskik olmaz. Müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, su ilə bağlı inanclar ümumtürk inanclar panteonuna aid olmaqla, onlara çox qədim dövrlərdən əməl edilmişdir. 28
İlaxır çərşənbənin maraqlı və məzmunlu ayinlərindən biri də qulaq falıdır. Hava qaralandan sonra niyyət tutan kimsə özü ilə bir qab su, güzgü, açar götürüb qonşu qapılarına gedir. Xəlvətcə içəridə danışılan söz-söhbətə qulaq asır. Eşitdiyi ilk sözləri ürəyində tutduğu niyyətlə yozur. Əgər niyyətlə eşitdiyi sözlər arasında uyğunluq varsa, deməli, arzu, istək də həyata keçəcək. Odur ki, İlaxır çərşənbə axşamlarında həmişə xoş, könül açan, sevinc bəxş eləyən sözlər danışılır; ibrətamiz söhbətlər, ağbirçək, ağsaqqal öyüd-nəsihəti nəsihəti eşidilir ki, qulaq falına gələn qapıdan ümidsiz qayıtmasın. Qulaq falına gedənin özü ilə apardığı su - uğurlu yol, güzgü - işıqlı həyat, açar - niyyətaçan deməkdir. İlaxır çərşənbənin diqqəti çəkən mərasimlərindən biri də "Danatma" mərasimidir. Əski təsəvvürə görə gecə qış kimi şər, gündüz isə xeyirxah qüvvələrin əməlidir. Bunların arasında arasıkəsilməz vuruş gedir. Sübhün açılmasına az qalmış Dan ulduzu görünəndə gecə bütün qüvvəsini - zülmət qaranlığını toplayıb açılan sübhün qarşısını kəsmək istəyir. "Dan qaranlığı" adlanan bu vaxtla vuruşda Günəşönü gələn Dan ulduzu işığında sübh qalib gəlir. Qədim azərbaycanlı da "Dan qaranlığı"na münasibətini məhz İlaxır çərşənbədə "Danatma" mərasimi ilə bildirir. "Danatma" mərasimində əsasən cavan oğlanlar, qızlar iştirak edirlər. İlaxır çərşənbə gecəsində onlar bir evə yığışırlar. Bütün gecəni şənlik keçirir, cürbəcür əhvalat, əfsanə, rəvayət, lətifələr danışır, rəqs edir, nəğmələr oxuyub əylənirlər. Mərasimdə iştirak edənlərdən heç kəs səhərin açılmasına qədər yatmamalıdır. Yoxsa onun əhdi, arzusu yerinə yetməz. İşdir, bir kəsi yuxu aparsa, onun paltarını xalça- palaza tikir, oyadıb oxumaq, oynamaq və s. əyləncələrə cəlb etməklə cərimə edirlər. Etiqada görə, Dan ulduzunu ilk görən kəsin işləri il boyu uğurlu olar. Mərasim iştirakçıları evdən çıxıb axar su üstünə gəlirlər. Danın ağarmasını, sübhün açılmasını burada qarşılayırlar. Əl-üzlərini yuyub suyun üstündən hoppana-hoppana: Ağırlığım, uğurluğum daşlara, Əyrigözlü yamanlara, çaşlara,- deyirlər. Onlar Günəşin doğmasını da elə burada gözləyirlər və Günəşi belə bir nəğmə ilə səsləyirlər: Gün çıx, çıx, çıx! Kəhər atı min, çıx! Oğlun qayadan uçdu, Qızın təndirə düşdü. Keçəl qızı qoy evdə, Saçlı qızı götür, çıx! Qırmızı don biçməyə. Gün özünü yetirəcək, Keçəl qızı ötürəcək, Saçlı qızı gətirəcək. Şübhəsiz, "...nəğmədə Günəş daha çox qışı yaza çevirən amil kimi 29
qiymətləndirilmişdir. Qədim əkinçi, maldar azərbaycanlı bu nəğməsi ilə Günəşi qarı əritmək üçün çağırır, ondan öz keçəl qızını (qış təbiətini) evdə qoyub, saçlı qızını (yaz təbiətini) gətirməyi tələb edir"[9]. Bu nəğmənin digər misraları da müəyyən bir məna ilə bağlıdır. Belə ki, ''Kəhər atı min çıx!" misrası çox qədim bir inamı özündə qoruyur. Bu inama görə, Günəşi göydə gəzdirən qızıl arabaya dörd kəhər at qoşulmuşdur. Elə nəğmədə də məhz bu təsəvvür əksini tapmışdır. Gün getdi su içməyə, Qırmızı don biçməyə, - misralarında isə Günəşin batıb yenidən doğacağı, aləmi nura qərq edəcəyi ümidi ifadə olunub. Mərasim iştirakçıları havanın tutqun, dumanlı olması səbəbindən Günəşin doğmayacağını gördükdə elə buradaca başqa mübarizə vasitəsinə də əl atmışlar. Onlar Günəş əlaməti olan od-ocaq yandırıb onun çevrəsində əl-ələ tutaraq dolana-dolana nəğmə oxuyurlar: Duman, qaç, qaç, qaç! Pərdəni aç, aç, aç! Səni qayadan asarlar, Buduna damğa basarlar.
Bu ayinlərdən sonra qızlar apardıqları sənəkləri su ilə doldurur və çaydan, bulaqdan yeddi daş götürüb suyun içinə salaraq evə gətirirlər. Oğlanlar isə üç kiçik böyürtkən budağı qırırlar. Budaqlar ev qapısının üstünə sancılaraq növbəti ilin axır çərşənbəsinə qədər saxlanılır. İnama görə, böyürtkənin tikanlarından qorxan şər qüvvələr evə girib xatalı iş görə bilməzlər. Elə sənəkə salınmış daşlar da beləcə saxlanılır və bu daşlar "su bərəkəti daşları" adlanır. Novruzlu günlərdə, xüsusilə İlaxır çərşənbə günü sıra-sıra tamaşalar göstərmək də qədim vaxtlardan davam edib gələn adətlərdəndir. "Xanbəzəmə" tamaşası da maraqlı olması ilə diqqəti cəlb edir. Novruz bayramının zirvəsi adlanan bu oyun "Xan- xan", "Xan oyunu", "Xan yaratdı", "Şahbəzəmə", "Şah-şahı" və s. adlarla Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində məzmun oxşarlığına, icra tərzinə görə, müxtəlif variantlarda indi də oynanılır. İlaxır çərşənbə günü sübhdən bir qədər keçmiş adamlar bir meydana toplaşırlar. Xan seçilmiş şəxsi geyindirib bəzəndirirlər. O, geyimi, başının tacı ilə doğru-doğru xana oxşadılır. Xanı gətirib meydanın yuxarı başında taxta əyləşdirirlər. İki oğlan uşağı xanı yelpiklə yelləyir. Seçilmiş vəzir-vəkil də gəlib xanın sağ-solunda öz yerlərini tuturlar. Təyin olunmuş fərraşlar, qırmızı paltar geyinmiş cəllad xanın əmrinə hazır dururlar. Xan gözlənilməz əmrlər verir. Onun əmrləri mütləq yerinə yetirilir. Kosa, keçəl, təlxək meydana atılıb cürbəcür gülməli oyunlar göstərməklə xanı güldürməyə cəhd edirlər. Xan isə cəhd edir ki, gülməsin. Xan əgər gülərsə, əlbəəl onu taxtdan endirib suya basır və yerinə təzə xan seçirlər. Tamaşa saatlarla davam 30
edir. İlaxır çərşənbənin maraqlı ayinlərindən biri də "Ağacqorxutma"dır. Bar verən ağac bardan qaldıqda deyirlər ki, çilləyə düşüb qısırlaşıb. Çərşənbə günü ağac sahibi əlinə balta alıb onun yanına gəlir və deyir: - Ey barsız, bəhərsiz ağac, sən mənim nəyimə lazımsan?! Kəsəcəyəm səni! - Belə deyib ağacın üstünə hücum çəkir. Baltanın küpüylə, ağzıyla ağacın gövdəsinə astaca vurub onu səksəndirir. Bu zaman başqa biri, daha çox el ağsaqqalı, balta vuranı tutub saxlayır və deyir: - A kişi, kəsmə ağacı. Mən onu zaminə götürürəm. İnanıram ki, qarşıdakı ildə o bar verəcək. - Bu vaxt evdəkilərdən ayağı sayalı, əli bərəkətli sayılan ağacın dibinə şərbət səpir, buraya noğul, nabat, qovurğa, səməni qoyur. Həmçinin bağın bir küncündə çır-çırpı yandırıb tüstüsünü ağaclara verirlər ki, onlar xəstələnməsin, meyvələrinə qurd düşməsin. İlaxır çərşənbə gecəsində buğda, un çuvallarının, digər azuqə qablarının ağzı
açıq saxlanılır. İnama görə, həmin gecədə bərəkət paylanılır. Əgər bu vaxt çuvalların, qabların ağzı bağlı olsa, onda evin bərəkət payı kəsilər. İlaxır çərşənbədə su ilə dolu qaba uclarına pambıq sarınmış iki iynə salırlar. Əgər suda üzən iynələr ulduz tərəfdən bir-birinə yaxınlaşsa, ürəyində niyyət tutan kəs istəyinə çatacağına inanır. İlaxır çərşənbə axşamı ürəyində niyyət tutan kəs özü ilə bir açar götürüb evlərinin yaxınlığından keçən yola çıxır. Yolayrıcı olan yerdə açarı sağ ayağının altına qoyub gözləyir. Yoldan ötənlərin danışıqlarından eşitdiyi ilk sözü yadında saxlayıb açarı görürür və geri qayıdır. Eşitdiyi həmin ilk sözü ürəyində tutduğu niyyətlə tutuşdurur. Uyğunluq olduqda istəyinə çatacağına inanır. Açar niyyətin açıcısı deməkdir. İlaxır çərşənbədə iki almadan birinə nişan qoyulur. Sonra niyyət tutulub evdəkilərdən almalardan birini götürməsi istənilir. Əgər nişanlanmış alma götürülərsə, niyyət sahibi istəyinin hasil olacağına inanır. İlaxır çərşənbə gecəsində ərgən qızlar evin qapısında arxası həyətə sarı durub sağ ayaq başmaqlarını sağ əllə sağ çiyinlərindən arxaya atırlar. Sübh tezdən hamıdan erkən oyanıb başmağa baxırlar. Əgər başmağın burun tərəfi yola, daban tərəfi evə sarıdırsa, sahibi yaxın vaxtlarda xeyir xəbər eşidəcəyinə, ərə gedəcəyinə inanır. İlaxır çərşənbədə, eləcə də Novruz bayramı axşamı bəzədilmiş xonçada evdə olanların hər birinin adına şam yandırılır. Evdəkilərdən hər kəs özünün, ya da başqasının şamını gözaltı eləyib ürəyində niyyət tutur. Gözaltı olunmuş şam o birilərindən çox yanarsa, niyyət sahibi istəyinin başa gələcəyinə inanır. İlaxır çərşənbə gecəsinin sabahısı sübh tezdən evin damına bir ovuc buğda atarlar. Belə etdikdə, inama görə, il bolluq olar, evin bərəkəti artar. İlaxır çərşənbə tonqalının külünü evin dörd küncünə səpərlər, bu həm bərəkət, bolluq kimi, həm də bəd ruhları qovmaq məqsədi kimi mənalandırılır. İlaxır çərşənbə süfrəsi eynən Novruz bayramının təhvil süfrəsi kimi çox zəngin olur. Bu süfrə "Löyün", "Ləvin", "Yeddilöyün", "Yeddiləvin", hətta "Yeddisin" də 31
adlanır. Süfrənin belə adlarla adlanması da səbəbsiz deyil. İlaxır çərşənbə və Novruz süfrəsində yeddi adda yer-yemiş, nemət olmalıdır. Həm də bunların adı "s" hərfi ilə başlamalıdır: su, səməni, sünbül, sumaq, sulaq, soğan, sarımsaq. Əlbəttə, adları göstərilənlər Azərbaycanın hər yerində eyni cür olmur. Elə İranda da bu adlar fərqli şəkildədir və onların "Yeddisin" adlandırdıqları bunlardır: "səbas" (sünbül), "sib" (alma), "sancəd" (çaytikanı), "sif" (sarımsaq), "sirke" (sirkə), "sumaq" (sumaq), "səməni" (səməni). Bəzi mənbələrə görə, ərəb xilafətinin işğallarından qabaq ilin axır çərşənbəsi və Novruz süfrələrinə düzülənlər "s" yox, "ş" hərfi ilə başlayırmış və süfrəyə mütləq şərab da qoyulurmuş. İslam dini şərabı haram buyurduğundan "Yeddişin" Yeddisin" olmuşdur. Yəni, "ş"-ni "s" əvəz etmişdir. Nəinki Novruz bayramı, çərşənbə günlərində, ümumiyyətlə, Boz ayın başlanğıcından sonuna qədər oğlan uşaqları, cavanlar arasında keçirilən oyun- əyləncələrdən, demək olar ki, ən maraqlısı yumurta döyüşdürməkdir. Yumurta, ümumiyyətlə, Novruz bayramının əsas rəmzlərindən biridir. Novruzun dörd çərşənbəsinin əlamətləri öz ifadəsini yumurtada da tapıb. Belə ki, yumurta qabığının dairəviliyi torpaq mənasında olan dünyanı, pərdəsi bir növ havanı, ağı suyu, sarısı isə odu simvollaşdırır. Yumurtanın daha çox sarı, qırmızı, yaşıl rənglərlə boyadılması da, sözsüz ki, Günəşlə - odla, baharla, təbiətin yaşıllaşması istəyi ilə bağlı məsələdir. Çərşənbə, Novruz süfrələrini bişmiş, boyadılmış yumurtasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Elə yumurta döyüşdürmədə də həm bişmiş, həm də daha çox çiy yumurtadan istifadə olunur. Yumurta döyüşdürənlər əvvəlcə onların bərk-boşluğunu yəqinləşdirməyə çalışırlar. Bunu döyüşdürüləcək yumurtaları dişə vurmaqla müəyyənləşdirirlər. Bu, "yumurtadadma" adlanır. Bilinəndə ki döyüşdürülən yumurtalardan birininki digərinkindən bərkdir, boş olan yumurtanın sahibi ona: "Əy, vurum", - deyir. "Əy, vurum" yumurtanın sivri tərəfindən azca aşağı nişan qoymaq deməkdir. Döyüşmədə sındırılmış yumurtalarla oyun da maraqlıdır. Uduzulmuş sınıq yumurtaları sıraya düzürlər. Sonra buraya bir xoruz buraxırlar. Xoruz sıradakı hansı yumurtanı dimdikləyirsə, sahibi qalib sayılır. Bir oyun da bişmiş yumurtaları yoxuşdan üzüaşağı diyirlətməkdir. Hansı yumurta daha uzağa diyirlənirsə, yenə də sahibi qalib bilinir. İlaxır çərşənbə axşamında yumurtadan fal vasitəsi kimi də istifadə olunur. Həmin gecə "Xıdır nəbi" mərasimində necədirsə, eləcə bir yumurtanı yük dolabının altına, taxçaya (rəfə) qoyurlar. Yumurtanın yanına qırmızı, qara rəngli boyalar da qoyurlar: Xıdır nəbi, Xıdır İlyas, Yumurtanın üstünü yaz. Ürəyimdə diləyim var, Nə yazırsan, qırmızı yaz, - 32
deyə-deyə niyyət tutub yatırlar. Çərşənbə gecəsinin sabahısı durub baxırlar. Əgər yumurtada təsadüfən qırmızı boyalı xətlər, işarələr varsa, deməli, uğurludur.Tutulmuş niyyətdəki arzu, istək qarşıdakı ildə mütləq həyata keçəcək. Axır çərşənbə axşamı "ağacəkmə günü" də adlanır. Bu gün hər bir ailə üzvünün adına ağac əkirlər. Hələ qədim zamanlardan bağ salmaq, yaşıllıq yaratmaq ata- babalarımızın adəti olub. Ağac əkmək, xüsusilə meyvə ağacı, tənək əkmək bolluq, şirinlik, mehribançılıq nişanəsi hesab edilib. Xalq təsəvvürünə görə həyətdə, yaşayış evinin ətrafında ağac əkilərsə, ailəyə xeyir-bərəkət, xoş güzəran qismət olar. "Barlı ağacın başına dolanarlar" fikri ilə ömür sürənlər təbiətə, yaşıllığa, ağaca həyat mənbəyi kimi baxmış, ağac əkməyi, ona qulluq etməyi insanın doğuluşu və kamilliyi qədər müqəddəs saymışlar: "Ağacı arx qırağında ək ki, yıxılanda el-obaya körpü olsun", "Ağaclı kəndi sel basmaz", "Ağacı çox olan elin məzarı az olar", "Əkiblər yemişik, əkərik yeyərlər". Ulu Dədə Qorqud öz alqışlarında "Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsin" - deyə igidini, yurddaşını alqışlamış, "kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsini" ən böyük qəbahət, düşmənçilik kimi qiymətləndirmişdir. Əlbəttə, bütün bu deyilənlər, eləcə də təxminən bu sıraya daxil olan digər ayin və mərasimlər, əsasən təbiətin oyanması, dirilməsi ilə bağlı öncədən görülən tədbirlərdir. Bir az da dəqiq desək, qışın bitməsi və yazın, baharın başlanması ilə əlaqədar geniş şəkildə qeyd olunan zəngin xüsusiyyətli Novruz bayramının hazırlıq mərhələləridir. Minilliklərin və bundan da çox-çox qabaqların məhsulu olan bu bayramı əcdadlarımız və əcdadlarımızın varisləri olan bizlər, ümumi şəkildə xalqımız həmişə, hər il böyük fərəh və sevinc hissləri ilə qarşılamağa çalışmışdır. Çünki ta qədimdən yaşaya-yaşaya gələn, yaşamaqda davam edən Novruz bayramı, sözün geniş anlamında, "...xalqın həyata nikbinliklə baxmasının, təbiətin qələbəsiylə sevinməsinin bayramıdır. İndiyə qədər öz qüvvətli təsirini saxlamış bu ənənəvi bayram məişətlə bağlı kütləvi bir xalq bayramıdır"[10]. Bəllidir ki, bəşəriyyət təkamülünün əsasını qoymuş əkinçilik, eləcə də maldarlıq Yaxın Şərq xalqlarının, eyni zamanda Azərbaycan xalqının təsərrüfat həyatında, onun inkişafında başlıca rol oynamış, mühüm yer tutmuşdur. Axtarışlar sübut etmişdir ki, Neolit dövrünün axır qərinələrində, yəni səkkiz, on min il öncə Azərbaycanın aran və yaylaqları, münbit torpaqları, bütövlükdə ərazisi əkinçilik və maldarlığın ilkin məkanlarından, hətta mərkəzlərindən olmuşdur [11]. Ulu əcdadlarımız tədricən özlərinin zəngin əkinçilik mədəniyyətlərini yaratmışlar. Sözsüz ki, bütün xalqların tale tarixində olduğu kimi, Azərbaycan xalqının tarixində də əkinçiliyin və maldarlığın, yəni təsərrüfatın geniş inkişaf etməsi maddi mədəniyyətlə bərabər, mənəvi mədəniyyətin də yaranıb formalaşmasında mühüm təkanverici rol oynamışdır. Bu çağlarda Azərbaycanın əkin-biçin, maldarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olan insanları fəsil dəyişmələrinə göz qoymaqla, müşahidələrlə müəyyənləşdirmişlər ki, yaz adlanan fəslin başlanması ilə təbiətin oyanması, otlaqların, çəmənliklərin, əkilmiş məhsulların cücərməsi, ağacların tumurcuqlanıb küpələnməsi, çiçəklənməsi 33
başlayır. Bununla da taleyini, dolanışığını torpağa, bu torpağın yetişdirdiyi məhsula bağlayan əkinçi, maldar azərbaycanlı hər il yazın gəlişini təmtəraqla, sevinclə qarşılamış, növ-növ oyunlar, tamaşalar göstərib əylənmişlər. Bu oyunlar, tamaşalar, əyləncələr tədricən ayin, mərasim, adət-ənənə şəklində formalaşa-formalaşa, nəhayət, bayram xarakteri almışdır. Hazırda Novruz bayramı adı ilə tanınan bu bayramı Azərbaycan və Yaxın Şərq xalqları baharın - yeni ilin gəlməsi, təsərrüfat ilinin başlanması kimi qeyd edirlər. Sözsüz ki, ilkin keçirildiyi vaxtlarda bu bayram belə adlanmamışdır. Bunun belə olmasını əski çağların xəbərlərini bizə çatdıran qaynaqlar da sübut etməkdədir. Bu bayram ayrı-ayrı vaxtlarda "Xızır günü", "Azər bayramı", "Hörmüzd bayramı", "Fərvərdin bayramı", "Bahar cəşn", "Yenigün bayramı", "Yaz bayramı", "Ərkənəkon bayramı" və s. adlarla adlanmışdır. Düzdür, bu adların bəziləri elə doğrudan-doğruya qışın qurtarıb yazın başlanması ilə bağlı təbiətin oyanması, canlanması mənasındadır. Amma bunların bəziləri mütləq bir istəkdən, məqsəddən irəli gələn təsadüflərlə bağlı adlardır. Novruz bayramının ən qədim elementləri Azərbaycanda ilkin insan məskənlərindən olan Qobustan, Gəmiqaya, Abşeron qayaüstü rəsmlərində, habelə bir sıra qədim yaşayış yerlərində aşkar olunmuş arxeoloji materiallarda öz əksini tapmışdır. Əldə edilmiş maddi mədəniyyət abidələri arasında bahar motivli nümunələr - od-ocaq ətrafında yallı rəqsi, müxtəlif maddi mədəniyyət qalıqları üzərindəki günəş, səməni, yazın gəlişini əks etdirən gül-çiçək təsvirləri, nəsil artımıyla bağlı gildən qoyun, keçi fiqurları və öküz başı formalı ocaq ibadətgahları diqqəti cəlb edir. Yazılı qaynaqlara gəldikdə isə Novruz bayramı, onun mahiyyəti, tarixi kökləri, təbiət hadisələri və astronomik təqvimlə bağlı olması müxtəlif ayin və etiqadlar, mərasimlər, mif və əsatirlər, adət-ənənələr, oyun, əyləncə və tamaşalar, mahnı və 34
rəqslər və s. haqqında xeyli materiallar vardır. "Yaz bayramı" adı ilə Novruzun qeyd edilməsi haqqında ilk yazılı məlumata eramızdan əvvəl 505-ci ildə təsadüf olunur. Bir çox mənbələrdə bahar, yaz bayramı Pişdadilər sülaləsinin dördüncü hökmdarı əfsanəvi Cəmşidin adı ilə bağlı izah edilir. Bayramın binasını məhz onun qoyması irəli sürülür. Araşdırmalardan öyrənirik ki, orta əsr alimi İbn əl-Bəlxi "Farsnamə" əsərində bu barədə geniş söz açaraq yazır ki, Cəmşid yeni tikdirdiyi sarayda taxta çıxır. Əyalətlərində olan bütün hakimləri də saraya dəvət edir. Bu gün Günəş ilinin başlanması günü imiş. Cəmşid başına tac qoyaraq
qarşısında durmuş hakimlərə müraciətlə deyir: "Allahın bizə verdiyi bütün nemətlərə şükür edək və rəiyyətlərlə ədalətli rəftar edək. Hamı dua etdi, şadlıq oldu və bu günü bayram edərək Novruz adlandırdılar. Həmin gün Fərvərdin ayının Hörmüzd günü idi. Bu gündən başlayaraq şadlıq etdilər"[12]. Ömər Xəyyam isə "Novruznamə"sində bahar bayramını əvvəlcə əfsanəvi Kəyumərslə əlaqələndirir, sonra isə deyir: "Novruzun yaranmasının birinci səbəbi budur ki, həmin gündə Günəş dövrə vurub 365 gün altı saatdan sonra öz yerinə qayıdır. Cəmşid bu günü müəyyənləşdirmiş, Novruz adlandırmış və bayram etmişdir. X əsr ərəb tarixçisi ət-Təbərinin "Tarix"ində isə bu xəbərlə belə tanış oluruq: "Cəmşid əmr etdi ki, ona şüşədən gərdunə düzəltsinlər. O, gərdunəyə divləri qoşub mindi və göyə qalxdı. Həmin gün Fərvərdin ayının Hörmüzd günü idi. Adamlar bu xariqəni gördükdə o günü və sonrakı daha beş günü bayram edib Novruz adlandırdılar. Orta əsr Xarəzm alimi Əbu Reyhan əl-Biruninin "Asar əl-Baqiyə"sində və "Bürhani-Qate"də olan fikirlər nisbətən fərqli olsa da, üst-üstə düşür. Bu mənbələrdə deyilir ki, Cəmşid bütün dünyanı gəzdikdən sonra, qızıl taxtına oturaraq adamların çiynində Azərbaycana gəlir. Onun taxtı bir təpənin üstündə üzü gündoğana sarı qoyulur. Cəmşid burada qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş tacını da başına qoyur. Günəş doğub öz şüalarını Cəmşidin taxt-tacı üstünə saldıqda hər yan nura qərq olur. Bu mənzərəni görən camaat çox həyəcanlanır. Onlar bu günü uğurun başlanğıcı hesab edərək sevinirlər. Eyni zamanda bu günü bayram sayaraq Novruz - Yeni gün
adlandırmışlar. Novruz bayramının tarixini qədim türklərdə keçid anlamına gələn Ərkənəkondan xilas olma gününə calamaq cəhdi də dəb halını alıbdır. Mənbələrdən bizə bəlli olur ki, Cəmşid gah yeni tikdirdiyi sarayında taxta çıxdığı günü, gah 35
gərdunəyə minib göyə qalxdığı günü, gah da guya Azərbaycana gəlib çatdığı günü Yeni gün - Novruz adlandırır. Elə bu fərqlər deyilənlərin əfsanə olduğunu sübut edir. Fəzlullah Rəşidəddinin "Came ət-təvarix" əsərində özünə qorunaq tapan "Ərkənəkon" dastan-mifindən bəlli olur ki, iki göytürk kişisi xanımları ilə düşmən basqınından qurtulub dar bir keçiddən keçərək hər tərəfi dağlarla əhatə olunmuş məkanda yaşamağa başlayırlar. Qərinələr, əsrlər keçir. Bu iki ər-arvaddan törənən övladların evlənməsi yolu ilə buradakı türklər çoxalır, olduqları yerə sığmırlar. Bir dəmirçi həmin dar keçidin, ümumilikdə dağın dəmirdən olduğunu bəyan edir. Beləliklə, keçiddəki dəmir əridilməklə türklər Ərkənəkondan çıxırlar [13]. Heç şübhəsiz, Novruz bayramının, eləcə də başqa bayramların hökmdarlara aid edilməsi cəhdi bilavasitə "ədalətli şah", "ədalətli hökmdar" istəyi problemindən irəli gələn məsələdir. Mənbələrdən öyrənirik ki, dünyada ilk hökmdar sayılan Kəyumərs insanlara nemət paylayan, Cəmşid isə mədəniyyət gətirməklə bərabər, xəstəliklərin qarşısını alan hökmdarlar kimi tanınmışlar. Çox güman ki, bunun özü də bir əfsanədir və adamların arzu, ümidlərini həmin hökmdarların şəxsində ifadə etmək xatirinə uydurmadan başqa şey deyil. Novruz bayramı barədə Şərq mənbələrində çoxsaylı və müxtəlif fikirlər mövcuddur. Amma onların əksəriyyətində məsələyə sami etiqadları baxımından yanaşıldığı üçün tarixi həqiqət ortada itib-batır. Misal üçün, "Bürhane-Qate"nin "cənab həqq aləmi və Adəmi ol gündə (Novruz günü) xəlq elədi" deməsi "Tövrat"ı xatırladır. Halbuki qədim Azərbaycan "Tövrat" fəlsəfəsinə tamamilə yabançıdır. Novruz bayramından, onun mərasim və tarixindən müxtəlif tarixçilər bəhs etmişlər. Ona dini don geydirib gah zərdüştiliklə, gah da islamiyyətlə əlaqələndirməyə səy göstərənlər də olmuşdur. Nəzəri və bədii əsərlərində Novruz bayramından geniş bəhs edən, onun izahına milli dünyagörüşdən yanaşmağa çalışan alim-yazıçı Y.V.Çəmənzəminli belələrinə etiraz edərək bildirir ki, "əvvəla Zərdüştün "Avesta"sında Novruz bayramı haqqında müəyyən məlumat yoxdur. Novruz bayramı yalnız fəlsəfəsi baxımından zərdüştiliyə uyğun gəlir ki, bu da təbiidir. Çünki bu fəlsəfə ayrı-ayrılıqda həm zərdüştiliyə, həm də Novruza aid ola biləcək xeyir-şər, işıq- qaranlıq, isti-soyuq, təbiətin ölüb-dirilməsi və s. düşüncələr üzərində qurulmuşdur". Bayramı islam aləmi, islam dini ilə əlaqələndirməyə cəhd edənlərə isə onun cavabı belə olmuşdur: "Xalq özü yaratdığı bir adəti xaricdən gələn bir qılınc zoru ilə tələqqi olunan bir etiqadda tərcih edir. "Biz qılınc müsəlmanıq" - deyən bir millətin islamiyyətə nə qədər yabançı olduğunu izah etməyə lazım görülmür və əsrlərdən bəri bütün hücumlara rəğmən təntənə ilə keçirdiyi adət və ayinlərin də nədən irəli gəldiyi aydın məsələdir". Rus və Avropa alimləri də bu bayramın islamla bağlı olmadığını söyləmiş, ona yerli ictimai-iqtisadi amillərin məhsulu kimi baxmışlar. Bu baxımdan alman şərqşünası A.Metsin fikri daha maraqlıdır. O, "Müsəlman intibahı" kitabında yazır: "Xalqın həyatında islamın təsirinin güclü olmadığını bayramlar sübut edir" [14]. "Doğrudan da, müsəlman ruhaniləri nə qədər çalışdılarsa da, Novruz bayramını nə 36
qadağan etməyə, nə də ona dini don geydirməyə müvəffəq oldular. Xalq kütlələri Novruz bayramının qeyri-dini, azad xarakterini qoruyub saxladılar"[15]. Sözügedən məsələ ilə bağlı görkəmli Azərbaycan folklorşünası, mərasimlərimizi köklü şəkildə tədqiq edən professor M.H.Təhmasibin dedikləri də mənalıdır. "İslamiyyət uzun müddət bu bayramı (Novruz bayramını - T.B.) unutdurmağa çalışmış, müvəffəq ola bilməyəcəyini başa düşdükdən sonra onu öz tarixi ilə əlaqələndirməyə, hətta dördüncü xəlifənin (Əlinin - T.B.) Xilafətə keçməsi ilə bağlamağa cəhd etmişdir. Lakin bunun sonradan qondarıldığı şübhəsizdir. Əvvələn, müsəlman bayramları qəməri təqvimə əsaslandıqları üçün ilbəil öz yerlərini dəyişdirdikləri, yəni başqa-başqa vaxtlarda, fəsillərdə icra edildikləri halda Novruz sabit bir şəkildə ancaq və ancaq yazın birinci günü qarşılanır. Elə buna görə də islam ruhaniləri güzəştə getməyə məcbur olduqdan sonra belə bu bayramı özlərinin əsil dini bayramlarından fərqləndirməyə çalışmışlar. Hətta məsxərəyə qoymaq, hörmətdən salmaq, təhqir etmək məqsədi ilə onu topal bayram, şikəst bayram, yəni hərəkət edə bilməyən bayram adlandırmışlar"[16]. Əgər doğrudan da haqqında danışdığımız bayram dördüncü xəlifə ilə əlaqədar olsaydı, onda müsəlman ruhaniləri həmin bayrama qarşı belə sözlər deməyə cürət etməzdilər. Bundan savayı, dördüncü xəlifənin adı ilə bağlı olan ən əlamətdar yadda qalan günlər, sözsüz ki, onun anadan olduğu və taxta, yəni xəlifəliyə yiyələndiyi günlərdir. Məlumdur ki, qəməri təqvimlə bu günlər hər il öz yerlərini dəyişdiyindən burada konkret gündən söz gedə bilməz. Miladi tarixi ilə müəyyən edilmişdir ki, dördüncü xəlifənin anadan olduğu vaxt oktyabr, taxta çıxması isə dekabr ayındadır. Novruz bayramı isə sabit olaraq martın üçüncü ongünlüyünün ilk günlərində qeyd olunur.
Novruz bayramı barədə yazıçı A.Şaiqin fikirləri də dəyərlidir. O, bayrama mili mövqedən yanaşaraq onu ulu babalarımızın adət-ənənələri ilə əlaqələndirir və yazır: "Novruz bayramı azərbaycanlıların hələ islamiyyətdən əvvəl keçirdikləri bayram olmuşdur. Hətta Nizami "İskəndərnamə" poemasında Novruz bayramı günü İskəndəri qonaq edən Nüşabənin tonqal qaladığını, süfrəyə hər çeşid nemət qoyduğunu qeyd edir. Lakin sonralar, əsrlər keçdikcə ruhanilər və sərvətlilər bu bayrama başqa rəng verməyə, onu dövlətlilərin zövqünə xidmət edən bir bayrama çevirməyə çalışmışlar. Bununla belə, bu bayram xalqın fərəhlə keçirdiyi bir bayram olmuş, hər kəs onu öz imkanı daxilində xoş keçirməyə çalışmışdır"[17]. Novruz bayramının dinlərlə, eləcə də dövlətlə əlaqəsi məsələsini M.S.Ordubadi də qeyd etmişdir. O, "Bahar bayramı" adlı məqaləsində bir sıra qiymətli fikirlə bərabər, bunu da demişdir: "Bahar bayramını din və dövlətlə əlaqədar etmək uğrunda yürüdülən fikirlərin hamısı müvəffəqiyyət qazana bilməyərək, bir əfsanə halında qalmışdır. Bahar bayramının üzərinə hökumət bayramı damğası
vurmaq istəyənlər boş bir əllə meydana çıxmışlar. Onlar bu günü Cəmşidin tacgüzarlıq gününə tətbiq etməyə çalışırlar. Lakin bu iddianı heç bir tarixi vəsiqə ilə isbat edə bilmirlər. ...İlk Bahar bayramının nə islam dini, nə də islamiyyətdən əvvəl mövcud olan
37
dinlərlə əlaqədar olmadığı, bu bayramın ayrı-ayrı xalqlar arasında çox qədim zamanda mövcud olduğu isə sübut olunur. İndi artıq demək lazımdır ki, bu bayram Azərbaycan xalqının milli və mənəvi bayramıdır"[18]. Bu mənada yenə də M.H.Təhmasibin bildirdikləri diqqəti çəkir: "Bəzən bu bayramı atəşpərəstliklə bağlamağa da cəhd edirlər. Düzdür bu bayramla əlaqədar mərasimlərdə günəşlə, odla, hətta mehrpərəstliklə bağlı ünsürlər çoxdur. Lakin azacıq diqqətli araşdırma göstərir ki, Novruz zərdüştilikdən də çox-çox qədim olmuş, bu din də islamiyyət kimi Novruz bayramından ancaq öz məqsədinə uyğun istifadəyə çalışmışdır. Doğrudan da, Novruz bayramının özündə və onun çərşənbələrində ən geniş yayılmış mərasimlərindən biri tonqal qalamaqdır. Bu vaxt odun üstündən hoppananlar "ağırlığım-uğurluğum, azarım-bezarım tökülüb" deyirlər. Zərdüşt dininə görə isə od müqəddəs hesab olunmuş, ona sitayiş edilmiş, odu üfürməklə söndürmək bağışlanmaz günahlardan sayılmışdır. Belə olduqda Zərdüşt dininə qane olan kəslər heç vəchlə müqəddəs saydıqları odun üstünə "azar-bezarını, ağırlıq-uğurluğunu" tökməyə cürət etməzlər. Deməli, buradan belə qənaət yaranır ki, "...mərasimdə odun müqəddəsliyinə yox, azarı-bezarı yandırıb məhv etmək qüdrətinə malik əlamətlər yaşamaqdadır. Başqa sözlə deyilsə, bu mərasim atəşpərəstlikdən çox-çox qədimdir. O dövrdə od müqəddəsləşdirilib məbud dərəcəsinə qaldırılmamışdı". Bundan savayı, bəlli olduğu üzrə, odla yanaşı, mövcudiyyət üçün başlıca atributlardan olan suyu da zərdüştilər müqəddəs bilmiş, onu söyməyi, murdarlamağı günah saymışlar. Amma adamlar həm ilaxır çərşənbədə, həm də Novruz bayramı günündə sübh tezdən axar su üstündən atlanmaqla "azar-bezarı", "ağırlıq-uğurluğu" tökürlər. Ümumiyyətlə, Novruz bayramı ilə bağlı fikirlər deyilənlərlə bitmir. Amma son olaraq bu qənaət önə çəkilir ki, Novruz bayramı baharın gəlməsi, bununla torpağın, təbiətin canlanması, yazın ilk gününün qarşılanması bayramıdır. Yazın ilk günü isə Günəşin zahiri hərəkəti əsasında yaradılmış təqvimə əsaslanır. Əvvəla deyək ki, Ay- Qəməri təqvimi ili ilə Günəş təqvim ili arasında böyük vaxt fərqi vardır. Birinci ikincidən ilin qısa, uzunluğuna uyğun olaraq on-on bir, bəzən hətta on iki gün fərq verir. Dini bayram və mərasimlər (qurban, orucluq, məhərrəmlik və s.) qəməri təqviminə əsasən keçirildiyindən onlar hər il 10-12 gün arasında geri çəkilir və beləliklə, bütün fəsilləri, ayları gəzir. Günəş təqvim ilinin isə, bir qayda olaraq, mart ayının 20-22-dən (fevral ayı ilə əlaqədar ilin uzun, qısalığından asılı olaraq) başlanmasının isə elmi bazası mütləqdir. Bu, bilavasitə "...dəqiq astronomik hadisəyə - Günəşin dünyanın cənub yarımkürəsindən şimal yarımkürəsinə keçməsinə, gecə-gündüzün bərabərləşməsinə və yerin şimal yarımkürəsində astronomik baharın girməsinə uyğun gəlir". Bu cəhət Azərbaycan şairlərinin əsərlərində də bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapmışdır. M.Füzuli gecə-gündüzün bərabərliyi ilə yazın başlanmasını, bununla da Novruz bayramının yetişdiyini poetik şəkildə belə ifadə etmişdir: Vəslin mənə Novruz gecəsi oldu müyəssər, 38
Sanki o gecəm gündüz ilə oldu bərabər. Bu məsələ A.Səhhətin dediklərində daha dəqiqdir: O gün ki, fəsli yaz olar, Gecə, gündüz taraz olar. Qədim türk təqviminə əsasən, Günəşin zahiri illik hərəkəti hər on iki ildən bir təkrar eyni nöqtəyə düşür. Bu vaxt ildəyişmə baş verir. İldəyişmə isə mütləq bir heyvanın üstündə olur. Təqvimdə bu heyvanların sayı on ikidir və onların sırası belədir: siçan, öküz, pələng, dovşan, balıq, ilan, at, qoyun, meymun, toyuq, donuz. Bu təqvim sonralar, xüsusilə Yaxın Şərq ölkələrində geniş yayılmış və buralarda ilin necə - yaxşımı, pismi olacağı adlandırıldığı heyvanın xüsusiyyəti ilə əlaqələndirilməyə cəhd edilmişdir. Misal üçün, siçan gəmiricilər fəsiləsinə daxil olduğundan elə zənn olunub ki, il siçan üstündə tamam olanda adamlarda da bir-birinə qarşı soyğunçuluq, talançılıq hissləri güclənər. Öküz işlək heyvan olduğundan onun üstündə təhvil olan ildə adamlarda əməyə, zəhmətə, qurub-yaratmağa meyil artar.
Dovşan qorxaq
heyvan sayıldığından onunla bağlı ildə adamlar bir- birindən hüşənər, ehtiyatlı olmağa çalışarlar. Pələngin yırtıcı heyvan olması heç kəsdə şübhə doğurmadığından onun üstündə təhvil olan ildə adamlarda da bu xüsusiyyət özünü büruzə verər. İlan ilində insanlar diliacı olarlar. Sözsüz ki, ilin adı çəkilən heyvanlarla əlaqələndirilməsi mifoloji
görüşlərlə də bağlıdır. Belə ki, qoyun ilində insanların bir-birilə mehriban, həlim xasiyyətli olacağı düşünülüb. Burada belə bir suala cavab verməyə çalışaq ki, ilin təhvilinə nə üçün qoyun seçilibdir? Əvvəla onu deyək ki, qoyunçuluq təsərrüfatının əhəmiyyəti insan həyatında
həmişə dəyərli mövqedə olub. Əbəs yerə deyilmir ki: Qoyunlu evlər gördüm, Qurulu yaya bənzər. Qoyunsuz evlər gördüm, Qurumuş çaya bənzər. Yaxud "Qoyunun oldu on, gey qırmızı don", "Qoyunun oldu əlli, adın oldu bəlli", "Qoyunun oldu yüz, süd gölündə üz", "Qoyunun oldu min, köhlənini min" və s. Qoyunçuluq təsərrüfatı ilə bağlı oxunan sayaçı nəğmələrində qoyunun Adəm peyğəmbərdən qalması nəzərə çatdırılır:
Bu saya kimdən qaldı? Adəm atadan qaldı. Adəm ata gələndə, 39
Musa çoban olanda. Qızıl öküz duranda, Qızıl buğda bitəndə, Dünya binnət olanda... Nəğmədə Musa peyğəmbərin adı çəkilməsi də təsadüfi deyil. Mənbələrin verdiyi xəbərə görə, peyğəmbərin hər biri müəyyən canlılara hami sayılmışdır. Misal üçün, Nuh peyğəmbər göyərçinin, Yunus peyğəmbər balığın, Süleyman peyğəmbər qarışqanın, Musa peyğəmbər qoyunun hamisi sayılmışdır. "Kəlimullah"ın mənası "Allah ilə danışan" deməkdir. "Quran"ın "ən-Nisa" surəsində Musa peyğəmbərin "Kəlimullah"lığı barədə ayrıca ayə vardır. Bu surənin 163-cü ayəsində Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə - İbrahimə, İsmayıla, İshaqa, Yəquba
və
onun övladlarına, İsaya, Əyyuba, Yunusa, Haruna, Süleymana Allah-taalanın vəhy göndərdiyindən söz açılır və bundan sonrakı 164-cü ayədə deyilir: "Allah Musa ilə sözlə (arada heç bir vasitə olmadan) danışdı", peyğəmbərliyə çatmamışdan öncə Şüeyb peyğəmbərin qoyunlarını otarırmış. Şüeyb peyğəmbərin adı isə bizim sayaçı sözlərimizdə belə qorunub qalmışdır: Nənəm, a qızıl qoyun, Yollara düzül qoyun. Şuqayıbdan qalmısan, Qalasan yüz il qoyun. Nəğmədəki "Şuqayıb" bilavasitə islamdan öncə yaranmış "Şu" dastanı ilə bağlıdır. Bəlli olduğu üzrə, Şu miladdan qabaq dördüncü yüzillikdə yaşamış və türk tayfalarından olan "Qay"ın hökmdarı olmuşdur. "Qay" isə o tayfadır ki, "Kitabi-Dədə Qorqud"un ilk səhifəsində bu haqda deyilir: "Axır zamanda xanlıq gerü - Qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almıya. Axır zaman olub qiyamət qopunca". Yəni nə tövr olursa olsun, son olaraq hakimiyyət Şunun basçılıq etdiyi Qay tayfasının əlində qalacaq. Bunu da bilməliyik ki, İskəndər Zülqərneyn Türküstana qoşun yeritdiyi vaxt türk ordusuna həmin Şu başçılıq etmişdir. Çox güman ki Şüeyb Şunun "Quran"dakı prototipidir. Bütün bu deyilənlər, zənnimizcə, türk təqvimində qoyunun da yer almasına yol açmışdır. Səməd Vurğun poemalarının birində yazıb ki: Axır çərşənbədir... İl tamam olur, Bu il kənd içində danışır hamı - At üstə gəlmişdir Novruz bayramı - Qulunlu at üstə... Bu bir muraddır. Qocalar deyir ki, bolluq keçəcək, Torpaq su yerinə şərbət içəcək. Odur ki, hamının ürəyi şaddır, Hamının arzusu, ümidi gülür, Üzündən, gözündən nurlar tökülür[19]. "Kitabi-Dədə Qorqud"da çox yüksək dəyərləndirilən at haqqında deyilir: "At
40
ayağı kölük, ozan dili çevik olar", "Şərp yüyürkən Qazılıq ata namərd igid minə bilməz, minincə minməsə yey", "At yeməyən acı otlar bitincə bitməsə yey", "Ər ağırın, ər yünüsün at bilər" və s. Folklorumuzun arxaik janrlarından olan və bilavasitə müşahidələr əsasında formalaşan sınamalarda deyilir ki, "Yuxuda at görsən, murada çatarsan", "Axır çərşənbə atın gövşədiyini görən kimsə həmin anda nə arzu etsə, yerinə yetər", "Qapısına at nalı vurduran arzusuna qovuşar", "At olan yerə şər ruhlar gəlməz", "Quru at kəlləsini bağ- bostanda bir payaya keçirsən məhsul bəd-nəzərə gəlməz" və s. Yenə də elə inama görə, gəlin köçən qızın paltarına at yalından kəsilmiş tük tikilərsə, qədəmləri düşümlü, özü xoşuğur olar. Yaxud gəlinin uşağı olmayanda da o, çilləyə düşmüş bilinmiş və çilləni götürmək üçün donuna ağ rəngli at tükü tikilərmiş[20]. İnama görə, uşağı olmayan gəlini ata evinə aparar, onu uşağı olmuş başqa gəlinin mindiyi ata mindirib təzədən ər evinə gətirərmişlər. Bununla da gəlinin çillədən qurtarıb uşaq anası olacağına inanarmışlar. Bu yön öz izlərini bir bayatıda da saxlamışdır: Mən aşiq ata mindim, Atlandım, ata mindim. Bala həsrətli canım, Təzədən ata mindim. Bu da deyilir ki, üstündə at tükü gəzdirənə şər qüvvələr yaxınlaşa bilməz, belələrini ilan sancmaz. Hətta Günəş, Ay tutularkən də adamlar atın köməyinə arxalanmışlar. A.Şaiq yazır ki, Ay tutulanda arvadlar kəsilmiş atın quyruğunu uzun bir payanın ucuna bağlayıb havada o tərəf-bu tərəfə yellədə-yellədə "kişə, kafir, kişə" - deyə-deyə haray- həşir salırlar. Nağıllarda da atın qəhrəmanı xoşbəxtliyə, uğura çatdırmasına dair misallar çoxdur. "Qırx Qönçə xanım" adlı Azərbaycan nağılının qəhrəmanı yuxuda görür ki, "...bir at dayanıb qapıda, buna deyir ki, gəl mənnən gedək, axırın xoşbəxtlikdir. Oğlan yuxudan ayılıb...eşiyə çıxanda gördü ki, doğrudan da eşikdə at dayanıb. At dilə gəlib dedi: - Ay oğlan, min belimə, bərabər gedək, səni elə bir yerə aparacağam ki, orada xoşbəxt olacaqsan". Nağıldakı hadisələrin sonrakı gedişi boyunca bütün çətinliklər bilavasitə atın köməyi ilə həll olur və sonda oğlan istəyinə qovuşur. Göründüyü kimi, nağıl, nağılçı təfəkkürü atı uğur və xoşbəxtlik gətirən qeyri-adi qüvvə hesab edir ki, bu da atın ilkin ibtidai çağlardan üzü bəri türk etnocoğrafiyası daxilində yerinə yetirdiyi çoxsaylı və çoxyönlü tarixi-mədəni funksiyalarla əlaqədardır. Atın "Koroğlu" eposunda olduğu tək, su ilə, dərya ilə əlaqəsi, hətta sudan törəməsi, Xızıra məxsus olması barədə də xalq yaradıcılığı örnəklərində xəbərlər vardır. Bəllidir ki, əsatiri mifik obraz olan Xızır baharla, yaşıllıqla, həmçinin yağışla, su ilə bağlıdır. Ovsun nəğmələrində də bunun mifoloji izlərini görürük. Misal üçün, il qaranlıq keçəndə yağış yağdırmaq istəyində olanlar bir çox digər ayinlərlə yanaşı, atı da axar su üstə gətirib onu islada-islada, üstünə su səpə-səpə: 41
Xızır baba, su gəti, Yoxsa vermərəm atı, - deyə ovsun nəğməsi oxuyurmuşlar. Əlbəttə, buradakı "su" deyimi yağış mənasındadır. Etiqada görə, at Xızırındır və nə qədər ki, su ilə isladılır, bu ata minə bilməz. O, ata sahib durmaq üçün mütləq yağış gətirməlidir.
Atla bağlı sınamalardan biri Novruz bayramı ilə, bilavasitə ilin təhvil olması ilə bağlıdır. Bəllidir ki, at gövşəməyən heyvandır. Amma mif və əfsanələrdə deyilir ki, at ildə bir kərə - köhnə ilin qurtarıb yeni ilin başlandığı vaxt gövşəyir. Bu da öz növbəsində "Atın göyşədiyini görən adam o anda nə arzu etsə yerinə yetər" sınamasını yaratmışdır. Doğrudan da, bir əfsanədə deyilir: "Yoxsul ər-arvad ilin son gecəsi yekə bir daşı qucaqlarına alıb tövləyə gəlir və atın gövşəməsini gözləyirlər. Gecədən xeyli keçmiş at gövşəməyə başlayır. Bunu görən arvad əlini tez arxaya ataraq "Bu qızıl olsun!" - deyir. Geri baxanda görür ki, əri dönüb qızıl olub. Sən demə, o, əlini daşa yox, ərinə vurubmuş. Amma arvad çoxbilən imiş. Ərini gətirib gizləyir, sirri də heç kəsə açmır. Uşaqlarına da deyir ki, atanız uzaq səfərə gedib. Amma arvad çətinliyə düşür. Təkbaşına uşaqları dolandıra bilmir. Odur ki, qızıla çevirdiyi ərinin çeçələ barmağını kəsib çörək pulu eləyir. Gün keçir, ay dolanır, yenə ilin son gecəsi gəlib yetişir. Arvad qızıla dönmüş ərini gizlətdiyi yerdən götürüb tövləyə gətirir. At gövşəyəndə: - Bu adam olsun! - deyərək əlini qızıla vurur. Bununla da o yenidən adama çevrilir. Ancaq onun çeçələ barmağı olmur". Ata müsbət münasibət atalar sözlərində də öz əskini tapıb: "At yeriməklə, insan bilməklə", "At ölər meydan qalar, igid ölər ad-san qalar", "At igidin yaraşığıdır" və s. Belə təsəvvürlər tək türk xalqlarının, o sıradan azərbaycanlıların yox, digər xalqların görüşlərində də qədərincədir. Güman ki, bu təsəvvür və görüşlər atın on iki heyvandan biri olaraq təqvimdə özünə yer almasına yol açmışdır. İlin xoruz üstə təhvil olması da əski inamlarla bağlıdır. Zərdüştün "Avesta"sında "Pəridar" adlanan xoruz Hörmüzdün yaratdıqlarından sayılır və xeyirxah qüvvələrdən olub səhərin açılmasını, danın zülmətlə vuruşda qələbəsini, yəni işığın Əhrimən güruhu qaranlıq - şər üzərindəki üstünlüyünü xalqa xəbər verir. Bu gün dilimizdə işlənən "Xoruz olmasa sabah açılmaz" ifadəsinin ilkin anlamı da əslində bu əqidə, inamla bağlı olubdur. "Vaxtsız banlayan xoruzun başını kəsməsən evdə ölən olar" sınamasının kökü də, güman ki, "Avesta" ilə bağlıdır. "Avesta"ya görə, arxada xatırlatdığımız kimi, cahanda ilk insan və hökmdar olan Kəyumərsin oğlu Huşəngi divlər öldürür. Kəyumərs oğlunun intiqamını almağa yollanarkən bir ağ xoruzla qara ilanın vuruşduğunun və xoruzun həm də tez-tez banlamasının şahidi olur. Kəyumərs ilanı öldürür, xoruzun banlamasını isə uğurun başlanğıcı tək dəyərləndirib onu iqamətgahına gətirir. Xoruz həmişə sübh çağı banlayıb səhərin açılmasını xəbər verir. Kəyumərs xəstələnir, xəstəlik, ölüm isə "Avesta"da Əhrimən tərəfindən törədilmişdir. Və belə axşamların birində xoruz banlayır. Xoruzun vaxtsız banlaması adamları təəccübləndirir. Çünki axşamın özü də şər qüvvələrin əməli sayılır. Adamlar gəlib görürlər ki, Kəyumərs ölüb. Bunun səbəbini xoruzun axşam, yəni şər vaxtı banlaması
42
hesabına olduğunu zənn etmişlər və əvvəl onun başını kəsmişlər. Sözsüz, bu da "Vaxtsız banlayan xoruzun başın kəsərlər" sınamasını formalaşdırmışdır. Xoruzla bağlı söhbətin "Xoruz olmasa sabah açılmaz", - məqamı ildönüm təqviminə daha münasib görünür. Əlbəttə, illərin heyvanlar üstündə təhvil olması bir çox baxımdan maraqlı görünə bilər. Amma bütün bunlar, sözsüz ki, ibtidai, mifoloji təsəvvürlərlə bağlı çağların məhsuludur. Amma bu da var ki, deyilənlərin elmi həqiqətə uyğunluğu azdır. Bu adlar təsadüfi səciyyə daşımaqdan da özlərini qoruya bilmişlər. Misal üçün, monqolların təqvimindəki "əjdaha" sonralar "balıq"la əvəz edilmişdir. Beləliklə, yazın ilk günü, bahar fəslinin başlanması şərəfinə keçirilən Novruz bayramını, yəni təbiətin bütövlükdə oyanması, canlanması bayramını azərbaycanlılar bütün zamanlarda təntənəli mərasim olaraq qeyd etmişlər. Arxada da qeyd etdiyimiz kimi, ev, ailə Novruz bayramına on azı bir ay qalmış geniş hazırlıq işləri görür. İlk hazırlıq işi evi təmizləmək və səliqə-sahmana salmaqdan ibarətdir. Odur ki, ev-eşik silinib-süpürülür, yır-yığış edilir, ağardılır, rənglənir. Paltar, ev əşyaları yuyulub təmizlənir, qız-gəlinlər xalça-palazı yığışdırır, açıq havaya çıxarır, toz- torpağını çırpır, günə verirlər. Həyətlərdə, bağ-bağçalarda, küçələrdə abadlıq işləri aparılır, uçuq-sökük yerlər təmir olunur. Hər tərəf başdan-başa çilçıraq olur. El-obada buna "evatdı" deyərlər. Hamı üçün təzə paltar tikməyə, almağa cəhd göstərilir. Qızlar, gəlinlər bayramqabağı biçilmiş Baharı adlı al-qırmızı don geyirlər. Deyilənlərin bəzi məqamları böyük Azərbaycan şairi M.Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" əsərində də öz poetik ifadəsini tapmışdır: Bayram olub, qızıl palçıx əzərlər, Naxış vurub otaqları bəzərlər, Taxçalarda düzmələri düzərlər, Qız-gəlinin fındıqçası, hənası, Həvəslənər anası, qaynanası[21]. İlsonu çərşənbələrdə olduğu tək, Novruz bayramı axşamında da tonqal yandırılır və ailə üzvləri tonqalın üstündən hoppanmaqla köhnə ilin ağırlığından çıxırlar. Novruz bayramı tonqalı qonşular tərəfindon yaslı, təziyəli olanların həyətində də yandırılır. Yaslı olanlar özləri həyətlərində tonqal yandırmır. Çünki bu bayram onlar üçün "qara bayram" sayılır. Buna görə də qonşular belə həyətlərdə Novruz tonqalı yandırmaqla təziyədarları yasdan çıxarırlar. Yeni ilə qəmli, kədərli getmək olmaz. Əks halda onlar ilboyu uğursuzluqdan qurtarmazlar. Novruz bayramı axşamının tonqalında üzərlik yandırmaq adəti də vardır. Tonqal sönənə yaxın odun içinə üzərlik atıb deyilir: "Ocağıma əyri baxanın gözləri partlasın, özü yanıb çatlasın". Yandırılmış üzərliyin tüstüsü ev-eşiyə, mal-qaraya, qoyun-quzuya da verilir ki, salamatlıq olsun. Məşğuliyyəti maldarlıq, qoyunçuluq təsərrüfatı olan qədim azərbaycanlı öz heyvanlarının salamatlığı üçün onlara yalnız Novruz bayramı tonqalının tüstüsünü 43
verməklə kifayətlənməmişdir. O, ayrı vaxtlarda da heyvanlarına göz dəyməsin, bədnəzərdən qorunsun deyə buynuz və boyunlarından içində üzərlik olan balaca
torbacıq asır. Süd verən inəklərin, qoyunların yelinləri, əmcəkləri şişəndə onların nəzərə gəlməsi düşünülür. Bunlara da üzərlik tüstüsü verməklə nəzərin yandırılmasına inanılır. Göz qaytarmaqdan, nəzər sındırmaqdan, xata-balanı uzaq eləməkdən ötrü üzərlik yandırmaq adətinin çox qədim kökləri vardır. Bu etiqad haqqında antik müəlliflərin əsərlərində, N.Gəncəvinin "İskəndərnamə" poemasında da müfəssəl söz açılmışdır. Poemadakı "Hindli həkimin İskəndərlə söhbəti" hekayətində həkim İskəndərə gözdəymə və gözdəymənin qarşısını alan üzərlik barədə də sual verir. İskəndər də cavabında bildirir ki, nəzər havadan keçərək nəinki insana, ümumiyyətlə, hər şeyə dəyir. Hava təmiz olarsa, nəzərin təsiri olmaz. Bundan başqa, nəzərdə yalnız bəd-nəzəri günahkar saymaq düz deyil. Burada nəzərə gələnin də təqsiri vardır: Bədnəzər özü tək eləməz təsir, Səbəbkar - qarşıda cilvələnəndir. Şair İskəndərin dili ilə nəzərəgəlmənin əlaməti və bədnəzərin tanıdılması haqqında da məlumat verir: Birinə bədnəzər dəyərsə əgər, Dəyişər əhvalı, tez-tez əsnəyər. Bədnəzər olarsa əgər bir insan, Alnı hərarətdən tərlər çox zaman. Bu iki əlamət aydın göstərər: Kimdir gözə gələn, kimdir bədnəzər. Gözdəyəni yalnız üzərlik yandırıb tüstüsünü ona verməklə bəladan qurtara biləcəyinin sirrini də şair poemada açmışdır: Üzərlik yananda tüstüsü gedir, Qara pərdə kimi tutur havanı. Qaytarır, rəf edir gələn bəlanı[22]. Sonrakı çağlarda da nəzərə gələni, xüsusən uşaqları üzərlik yandırıb tüstüsünə verməklə sağaltmanın mümkünlüyünə güclü inam olub. Bu cəhət özünü üzərliklə bağlı ovsun nəğmələrində də qorumuşdur. Kimsənin, daha çox uşaqların nəzərə gəldiyi bilinəndə üzərlik yandırılır, tüstüsü nəzərə gələnə dəydikdə belə ovsun nəğmələri oxunulur: Üzərliksən, havasan, Minbir dərdə davasan. Balama göz vuranın Gözlərini ovasan.
Ocaqdan götür sana. 44
Nəzəri bəd olanın Gözləri odda yana. Üzərliklə bağlı bu deyilənlər onun Novruz tonqalında da nə üçün yandırılma səbəbini aydınlaşdırır. Novruz bayramının sayılan adətlərindən biri də qurşaqsallama, yaxud papaqatmadır. "Qurşaqsallama"nın "papaqatdı"ya çevrilməsi məişət tariximizdəki yaşayışla - bina, evtikmə ilə bağlıdır. Evlərin torpaqla örtülmüş damı hamar olur. "Tatı" adlanan bu cür evlərin damının düz ortasında bacalar açılıb. Həm də kənd yerlərində bu evlər bir-birinə o qədər sıx, hətta bitişik tikilibmiş ki, bir dama çıxanda bütün evləri damüstü gəzmək mümkün olurmuş. Tədrici inkişaf, yəni tatı evləri kirəmitli, şiferli evlərin əvəz etməsi qurşaqatma, qurşaqsallamanı da damdan aşağı - qapıya endirib - "papaqatdı"ya çevirib. Qurşaqsallamada, papaqatmada "Xıdır nəbi" mərasimində olduğu kimi, daha çox uşaqlar, cavanlar iştirak edirlər. Onlar qaranlıq düşəndə evləri gəzib damın bacasından qurşaq - şal sallayır, qapıdan evin içinə papaq, dəsmal atırlar. Evdə olanlar da gələnləri qovurğa, boyanmış yumurta, alma, armud, ərik, gavalı qurusu, cürbəcür bişmiş və şirniyyat payı ilə yola salırlar. Qurşaqsallama adətinin bir xüsusiyyəti M.Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" əsərində təsvir olunub: Bayram idi, gecəquşu oxurdu, Adaxlı qız bəy corabın toxurdu, Hər kəs şalın bir bacadan soxurdu, Ay nə gözəl qaydadı şal sallamaq, Bəy şalına bayramlığın bağlamaq.
Şal istədim mən də, evdə ağladım, Bir şal alıb tez belimə bağladım, Qulamgilə qaçdım, şalı salladım, Fatma xala mənə corab bağladı, Xan nənəmi yada salıb ağladı[23]. Novruz bayramı gecəsində qurşaqsallamanın bir maraqlı növü də vardır. İstək, sevgi gecəsi də adlanan bu gecədə cavan oğlanlar sevdikləri qızlar olan evlərin bacalarından salladıqları qurşaqların ucuna dəsmal bağlayırlar. Qız və qızın valideynləri o saat mətləbi başa düşürlər. Əgər bu işə razılıq varsa, dəsmalı qurşaqdan açıb qızın qoluna bağlayırlar. Yox, əgər razı deyillərsə, dəsmala bayram nemətlərindən qoyub qurşağa bənd edərək geri qaytarırlar. Nişanlı qızlara oğlan evi tərəfindən bayrampayı aparmaq da Novruzun tanınan, qiymətləndirilən adətlərindəndir. Digər bayramlarda da oğlan evindən nişanlı qız üçün sovqat aparılır. Amma Novruzda daha təmtəraqlı, sovqatların sayı və növü çox olur. Həm də cəhd edilir ki, bu sovqatların arasında acılıq gətirən nəsnələr olmasın. Belə etməsən, deyərlər ki, qız gəlin gələndən sonra acıdil olar.
45
Novruz bayramı axşamında köhnə ilin tamam olması və təzə ilin başlanmasına bir neçə saat qalmış bayram süfrəsi açılır. Bu süfrə uyğun olaraq, həm "təhvil süfrəsi", həm də "yeni il süfrəsi" adlanır. Novruz süfrəsinə məhz bu bayramla bağlı bişirilmiş nə varsa, hamısından düzülür. Süfrəyə Novruzun əsas atributlarından sayılan, çevrəsinə evdəkilərin sayı qədər şam düzülmüş bahar rəmzi səməni, nemətlərlə dolu xonça qoyulur. Su dolu piyalə,
güzgü, qızıl əşya da süfrədə mütləq olur. Bir sıra müəlliflərin məlumatlarından, həmçinin ədəbiyyat materiallarından aydın olur ki, ilin təhvil olmasını bilməkdən ötrü süfrənin ortasına qab dolu su qoyub içinə xırda balıq (balıqların sayı üçdən az olmur) buraxırlar. Göz qoyurlar. Balıq qabın dibindən quyruğu üstə düz qalxıb suyun üzünə burun vurunca köhnə ilin qurtarıb təzə ilin başlandığı bilinərmiş. Bu münasibətlə toplardan yaylım atəşi açardılar. Nağaralar gumbur-gumbur gurlayardı. Şeypur, təbil səsləri yüksələrək, yeni ilin gəldiyi xəbərini yayardılar. Atəşfəşanlıq başlanardı. Elə ona görə də "Novruzun topu atılan" vaxta "il təhvil oldu" deyərdilər. "Novruzun topu atıldı" – deyə hamı yeni ilin başlanması münasibətilə bir-birini təbrik edərmiş. Bayramın bu məqamı xalqımızın adət- ənənəsini, ayin-mərasimlərini, inam-etiqadlarını dərindən bilən və bu bildiklərini həm də bədii yaradıcılığında əks etdirən Y.V.Çəmənzəminlinin "İki od arasında" romanında, demək olar ki, bütün incəliyi ilə təsvir olunmuşdur: "Qazı il təhvilinə beş dəqiqə qaldığını elan etdi. Hamı özünü şad göstərməyə çalışdı. Xalq adətincə, yeni il hansı bir əhvali-ruhiyyə ilə qarşılansaydı, eyni əhvali-ruhiyyə ilin sonuna qədər davam edərdi. Odur ki, üzlər gülümsəyir, qəmi, dərdi unutmağa çalışırdılar, gözlər süfrəyə, bolluğa və gül-çiçəyə dikilirdi... Bir-iki dəqiqə davam edən dərin sükutu top atəşləri pozdu: il dəyişilirdi"[24]. Elə Novruz süfrəsində ailə üzvlərinin adına düzülmüş şamlar da köhnə ilin ömrünü başa vurduğu, təzə ilin daxil olduğu an yandırılır. Cəhd olunur ki, süfrənin künc tərəflərində kimsə oturmasın. Etiqada görə, evin, ocağın ruhları da bu axşam gəlib küncdən yaxınlaşaraq süfrədəki nemətlərdən dadırlar. Onların qarşısı kəsildikcə isə küsüb geri qayıdırlar. İncidiklərindən öz ocaqlarına ziyan gətirə bilərlər. Novruz bayramı gecəsinin sabahısı, çərşənbələrdə olduğu kimi, axar su üstünə gedilir, ayinlər icra edilməklə köhnə ilin ağırlıq-uğurluğundan xilas olurlar. Axşamdan boş saxladıqları qabları yeni il suyu ilə doldurub aparırlar. Evdə qalanların, pal- paltarın, yorğan-döşəyin, həmçinin mal-heyvanın, bağ-bostanın, əkinəcək yerlərin üstünə bu yeni il suyundan səpirlər. Bu mübarək sudu, - deyirlər. Bununla da il boyu özlərinin salamat-sağlam olacaqlarına, bağ-bağatın, əkinəcəyin, mal-qaranın məhsuldarlığına inanırlar. İnanırlar ki, oğul-uşaq böyütmüş bir qadın hamıdan tez gedib yeni il suyu gətirsə, bu sudan aşağı olmayanlara içirsə, onlar da övlad anası olarlar və s. Suya belə inama arxalanmanın əsas səbəblərindən biri suyun varlığı təmin edən başlıca vasitələrdən olmasıdır. Susuz yaşayışın olacağı mümkün deyil. Elə bunun özü azərbaycanlılarda suya ehtiramla yanaşmaq, onu qorumaq inamı yaratmışdır. Əbəs 46
yerə deyil ki, ta əski çağlardan suya ruhun əksetdiricisi kimi baxılmış, bəd, qorxulu yuxu sınsın deyə suya, yəni suda əks olunan ruha danışılmış, səfərə yollananın, yola çıxanın işi uğurlu olsun deyə arxasınca su səpilmiş, suyu söymək, murdarlamaq ən böyük günahlardan bilinmişdir. İnsanlara "Sucan ömrün olsun", "Su kimi əziz ol", "Sularınız axarlı-baxarlı olsun", "Suyun kəsilməsin" – deyə alqış söylənilmiş, "Su haqqı" - deyə ona and içilmiş, "Su dirilikdir", "Su olan yerdə abadlıq olar", "Su murdarlıq götürməz", "İlanı da su içəndə öldürməzlər" və s. nəsihətlər deyilmişdir. Xalq inam və etiqadlarında su canlı, deyiləni eşidən, başa düşən zənn olunmuşdur. "Kitabi-Dədə Qorqud"da Salur Qazan evinin kimlər tərəfindən talan edildiyini öyrənmək üçün "Su Haq didarın görmüşdür, mən bu suyla xəbərləşim" - deyir. Onun sorğusunun sonundakı: Ordumun xəbərin bilirmisən degil mana! Qara başım qurban olsun, suyum sana! - müraciəti, ümumiyyətlə, Oğuzlarda suyun doğrudan-doğruya canlı bilinməsi fikrini reallaşdırır. Əlbəttə, su ilə əlaqədar istənilən qədər nümunələr göstərmək olar. Və bu nümunələrin əksəriyyətində, elə "Kitabi-Dədə Qorqud"da da deyildiyi kimi, su Tanrı üzü görmüş sayılır. Ona görə də o, müqəddəs hesab olunur. Bu deyilənlər, sözsüz ki, Novruz bayramında da suya qayğı-sayğı, ehtiramla yanaşmağa, onun köməyinə sığınmağa inamı artırmışdır. Novruzun gəldiyi gün xalq böyük meydanlara, bazar meydanlarına toplaşaraq əvvəlcədən hazırlanmış müxtəlif növ mərasimlər keçirir, el şairləri və aşıqlar Novruz bayramına ithaf etdikləri şeirlərini söyləyir, musiqiçilər könülləri şad edən, necə deyərlər, "sümükləri dingildədən" məzəli, məlahətli el havaları çalır, cavanlar milli xalq geyimlərində bu havaların sədaları altında quş kimi süzərdi. Xan çinarlardan, əzəmətli palıdlardan yelləncəklər asılar, uşaqlar, cavanlar yellənərdilər ki, çillədə qalmasınlar. Açıqlıqlarda "dirədöymə" oyunundan ötrü cızıqlar çəkilər. Bir də görürdün baharın vurğunu olan uşaqlar hərəsi qarğıdan bir "at" düzəldib, o tərəfə-bu tərəfə çaparaq Günəşi səsləyirlər: "Gün buralara, kölgə dağlara, gün buralara, kölgə dağlara". "Bənövşə, bəndə düşə", "Çilingağac", "Aşıq-aşıq", "Beş daş", "Mərə-mərə", "Ənzəli", "Qayışdöydü", "Topaldıqaç", "Papaqaldıqaç", "Baharbənd" və s. uşaqların sevimli oyunlarından olub. Maraqlı tamaşalardan biri də kəndirbazlıq idi. Kəndirbazlıqla peşəkarlar (kəndirbazlar) məşğul olurlar. Kəndirbaz, bir qayda olaraq, xüsusi geyimdə kəndirin üzərində zurnaçılar dəstəsinin və nağaranın müşayiəti ilə rəqs edir, kəndirin bir tərəfindən digər tərəfinə gedir, atılıb-düşür, müxtəlif oyunlar göstərir, tamaşaçıları əyləndirir. Tarixi və ədəbi qaynaqlara istinad edərək deyə bilərik ki, Novruz bayramında oyun və əyləncələrin içərisində zorxanalar daha təmtəraqlı görünərdi; səməni, bayram xonçaları ilə bəzədilər, hər tərəf məşəllərlə işıqlandırılardı. Zorxanalarda pəhləvanlar qara zurnanın güc, qüvvət, döyüşkənlik, yenilməzlik aşılayan zil səsi, zərb alətlərinin gur sədası altında meydanda gəzər, cavanları güləşə (qurşaqtutma) çağırardılar. 47
El-oba igidləri də hünərlərini göstərərlər, pəhləvanlar qurşaq tutar, güclərini sınayardılar, daşqaldıranlar məharətlərini nümayiş etdirərdilər. Ərənlər kəhərə atlanar, at çapar, cıdır təşkil edərdilər, ox atıb yarışardılar. Novruz bayramı günündən başlamış on-on iki gün müddətində dost-tanış, qohum-əqrəba bir-birinin evinə bayramlaşmağa, təbrikə gedir, bir-birinin evlərinə Novruz bayramı üçün hazırlanmış nemətlərdən sovqat aparırlar. Gələnlər bu əziz bayram münasibətilə gözaydınlığı verir, bir-birini təbrik edir, el alqışlarına üz tuturlar: -Bayramınız mübarək, neçə-neçə belə bayramlara çatasınız! Ömrünüz-gününüz bahar ətirli olsun. Üzünüzə xeyirli, nurlu sabahlar açılsın. Novruz bayramı günlərində yoxsullara, kimsəsizlərə, xəstələrə qayğı və diqqət göstərilir, bu məqsədlə "Novruz xonçası" hazırlanır və həmin adamlar arasında paylaşılır. Bu Novruz sovqatı - sevinc payı ilə imkansızları şadlandırmaq, onların kövrək qəlbini ovundurmaq, xeyir-dua qazanmaq xalqımıza xas olub get-gedə ənənəyə, əxlaq normasına çevrilib. Bu əməlin adına savablıq deyilir. Əvvəllər küsülü olanlar bir-birilərinə bayram payı göndərib barışar, kini-küdurəti ürəklərdən çıxarıb tullayar, giley-güzara son qoyular. Bir sözlə, bu ildən o ilə küsülü qədəm qoymaq qəbahət sayılır. İşdi Novruzda küsülülər barışmasa, xalq inamına görə, bu küsü yeddi il davam edər. Beləliklə, Novruz bayramı yazın, yeni təsərrüfat ilinin başlanğıcını bildirməklə yanaşı, həm də ümumel, ümumxalq, ümumdövlət sevinc, şadlıq bayramına çevrilir. Mənbələrin verdiyi xəbərə görə, Novruz bayramı bir vaxtlar doğrudan-doğruya dövlət işlərinin icrasında da mühüm rol oynamışdır. XI yüzil Səlcuq sultanlarından Alp Arslan və Məlik şahın vəziri olmuş Nizamülmülkün "Siyasətnamə"sindən bəlli olur ki, Novruz bayramına bir neçə gün qalmış carçılar şəhərləri, bazarları gəzərək şah sarayının xalqın üzünə açıq olduğunu elan edərmişlər. Bayram günü camaat saray meydanına toplaşar və hökmdardan kimin nə şikayəti varsa, çəkinmədən söyləyərmiş. Bu vaxt padşah taxtdan düşüb baş məbudun (qazi, məhkəmə) qarşısında iki dizi üstə çökərək deyərmiş: "Hər şeydən əvvəl bu kişi ilə (şikayət edənlə) mənim məsələmi ayırd elə, heç şeydən ehtiyat edib çəkinmə". Bundan sonra məhkəmə qurularmış və şikayətlərə ədalətlə baxılarmış. Şahın mühakiməsi qurtardıqdan sonra o yenə taxta oturar, tacı başına qoyar, üzünü böyüklərə və yaxın adamlarına çevirib deyərmiş: "Mən ona görə özümdən başladım ki, siz başqalarına zülm etmək tamahına düşməyəsiniz, indi kimin sizdən narazılığı varsa könlünü ələ alın"[25]. Çox təəssüf ki, həmin mərasim sonralar sinifli cəmiyyətin, təbəqələrin formalaşması ilə unutdurulmuşdur. Amma bu da var ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Novruz bayramı rəsmi dövlət bayramı kimi qeyd olunmuşdur. Bu barədə M.Ə.Rəsulzadənin dedikləri belədir: "Müstəqil Azərbaycan hökuməti zamanında Novruz milli bir bayram olaraq təsbit olunurdu. O gün bütün millətlə bərabər dövlət müəssisələri də çalışmazdı. Hökumətcə mərasim yapılaraq, ordunun keçid-rəsmi icra olunurdu"[26]. Sovet hökuməti adıyla imperiya yaradan irticaçı bolşeviklər çox böyük 48
hiyləgərlik və zor gücü ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini süquta uğratmaqla onun rəsmiləşdirdiyi və ümumiyyətlə, xalqımızın mənəvi sərvətlərinə qarşı öz yırtıcı siyasətini gizlətmədi. O sıradan Novruz bayramı da bu amansızlıqdan yaxa qurtara bilmədi. Amma bu da var ki, Azərbaycan xalqı hər cür qadağa, yasaq və qorxuya baxmayaraq, gəlişini böyük sevinclə qarşıladığı Novruzdan heç vaxt ayrılmayıb, rəsmi şəkildə olmasa da, bu doğma bayramını günümüzə çatdırmış, onun ayinlərini,
mərasimlərini, nəğmələrini, oyun və əyləncələrini, tamaşalarını göz bəbəyi kimi qorumuş, daha da zənginləşdirmişdir. Novruz bayramının xalqımızın mənəvi varlığına böyük rolunu yüksək qiymətləndirən görkəmli dövlət xadimi, xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev dmişdir: "Böyük mənəvi gücə malik olan Novruz bayramı ulu əcdadlarımızın bizə verdiyi ən gözəl yadigar olub Azərbaycan xalqının milli ruhunu və yaddaşını, onun daxili aləmini bütün zənginliyi ilə yaşadır. Təbiətin oyanışının, varlığın yenidən canlanmasının müjdəsini verən Novruz bayramı ən qədim zamanlardan bəri həyat və məişətimizə daxil olmuş, insanlara aydın və işıqlı sabaha, xoşbəxt gələcəyə inam duyğusu bəxş etmişdir". Hazırda respublikamızda sosial-siyasi dəyişikliklər nəticəsində milli və mənəvi dirçəliş prosesi gedir. Millətin bu dirçəlişində, möhkəm birliyində, Azərbaycan dövlətçiliyinin daha da inkişaf etdirilməsində bütün mütərəqqi adətlərimizi, xeyirli ənənələrimizi yaşatmalıyıq. Bu etik qayda-qanunların qorunması insanlığın qorunması deməkdir. Səmimilik, mehribanlıq, xeyirxahlıq, halallıq, ədəb-ərkanlı davranış bu gün də biz azərbaycanlıların ömür yolunun bələdçisidir. Bu gün Novruz bayramı müstəqil və suveren Azərbaycan dövlətinin rəsmi bayramları sırasına daxil olmuşdur. Milli dövlətçiliyimizin əlamətlərindən birini, doğma xalqımızın ən qədim adət-ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərini özündə yaşadan müqəddəs Novruz bayramı milli təfəkkürümüzün ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
|