Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
"damazlıq" qarşılıqlı yardım forması haqqında çöl etnoqrafik materialları əsasında elm
üçün maraqlı olan yeni faktlar verilmişdir. Azərbaycanda qarşılıqlı yardım formaları XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərində də etnoqraflarımızın diqqət mərkəzindən kənarda qalmamışdır. Görkəmli etnoqraf Q.Cavadov 1990-cı ildə nəşr etdirdiyi Azərbaycanda əkinçilik mədəniyyətinə dair elmi-populyar kitabında qarşılıqlı yardım formalarını el köməkliyi adlandırılır və onların açıqlanmasına "Bir əl heç, iki əl güc, üç əl iməci" adlı ayrıca fəsil həsr etmişdir. Q.Cavadovun 1993-cü ildə nəşr olunmuş "Azərbaycanda el köməyi adətləri" adlı kitabının etnoqrafiya elmi üçün xüsusi əhəmiyyəti vardır. Bu kitabda qarşılıqlı yardım formaları xalqımızın təsərrüfat həyatının və məişətinin bütün sahələrini əhatə edən kompleks halında tədqiq və təhlil edilir. 2003-cü ildə məşhur etnoqraf Ş.Quliyev "Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası" jurnalında ənənəvi əkinçilikdə qarşılıqlı yardım formalarına dair məqalə dərc etdirmiş və həmin məqalədə Azərbaycan xalqının əkinçiliklə bağlı qarşılıqlı yardım formalarının sosial-iqtisadi kökləri araşdırılmış, ümumiləşdirmələr aparılmış və əməli əhəmiyyətli nəticələr çıxarılmışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan etnoqraflarının son yarım əsr ərzində yazılmış əsərlərində xalqımızın təsərrüfat məişəti, həyat tərzi və adət-ənənələri ilə bağlı olan qarşılıqlı yardımının müxtəlif forma və qaydalarının elmi cəhətdən dəqiq və dərindən öyrənilməsilə bu sosial-iqtisadi institutun əsil mahiyyəti açıqlanır, onların
xeyirxah məzmun daşıması, insanların bir-birinin qayğısına qalmaq, bir-birlərinə təmənnasız köməklik göstərmək və əl tutmaq xüsusiyyəti aşkarlanır. İnsanların bir-birlərinə yardımını, köməkliyini, əl tutmasını iki qrupa bölmək olar: birincisi, insanların təsərrüfat işlərində və məişətdə bir-birlərinə öz əməkləri ilə etdikləri yardım. İkincisi, imkanlı adamların imkansızlara ehtiyac duyulduqda
təmənnasız yardım etmələri, əl tutmaları kimi xeyirxah əməllər. Xeyriyyəçilik səciyyəsi daşıyan bu əməllər əsasən maddi yardım şəklində həyata keçirilmişdir. Qarşılıqlı yardım institutu birinci qrup yardımlara aiddir. Azərbaycanda qarşılıqlı yardım formaları iməcilik, əvrəz, avaja, növbələşmə,
61
damazlıq, umya və i.a. müxtəlif adlarla geniş yayılmışdır. Qarşılıqlı yardımın formaları müxtəlif adlar daşısalar da, məzmun etibarilə bir-birlərinə yaxın və oxşar olmuşlar. Onların bir qismi ümummilli səciyyə daşıyaraq bütün ölkədə yayılmış, bir qismi isə məhəlli xarakter daşıyıb ayrı-ayrı bölgələrdə tətbiq edilmişdir. Qarşılıqlı yardımın ən geniş yayılmış forması, tətbiq sahələrinin genişliyi ilə fərqlənən, məzmun və mahiyyətcə universal xarakter daşıyan "iməcilik" olmuşdur. Tədqiqatçıların fikrincə, "iməcilik" anlayışı yunan sözü olan "imece"dən götürülmüşdür və iştirak etmək, "köməkləşmək" mənasını verir[24]. Ona görə də ehtimal etmək olar ki, "iməcilik" qarşılıqlı yardım forması Azərbaycanda ellinizm dövründə təşəkkül tapmışdır. Qarşılıqlı yardımın bütün formalarının, o cümlədən iməciliyin təşkilinə səbəb təsərrüfat və məişətdə görüləcək iş üçün vaxt məhdudiyyəti və məhdud vaxt ərzində işi başa çatdırmaq üçün işçi qüvvəsinin, iş heyvanlarının, əmək alət və vasitələrinin çatışmaması olmuşdur. Etnoqrafik ədəbiyyatda belə bir yanlış fikir yayılmışdır ki, "iməcilik" anlayışı yalnız qadınlara məxsus qarşılıqlı yardım forması üçün işlədilmişdir[25]. Q.Cavadov da bu fikri bölüşdürür və yazır ki, "el-oba ölçülüb-biçilmiş terminlər əsasında el köməkliyinin kimlər üçün təşkil edildiyini asanlıqla müəyyən edirdi. Məsələn, həmkəndlilər, qonşular iməciliyə dəvət olunurdusa, deməli, burada ancaq qadınlar iştirak etməli idi. Əksinə, el-oba əvrəzə, hoya və ya ceyə çağırılardısa, buraya ancaq kişilər gələrdi[26]. Əvvələn, qeyd etmək lazımdır ki, "cey" yalnız kişilər arasında deyil, Azərbaycanın Qazax, Zəngəzur və Borçalı bölgələrində həm də qadınlar arasında "arxıd" adlanan böyük həcmli ağac nehrələrdə yağ hasil etmək üçün südün, qatığın bir yerə toplanıb növbə ilə qohum-qonşuya verilməsilə bağlı təşkil edilən köməklik forması olmuşdur. İkincisi, iməcilik təkcə məişət işlərində deyil, həm də təsərrüfatın bütün sahələrində tətbiq edilirdi. Q.Cavadov Azərbaycanın Lənkəran, Şəki və Zaqatala bölgələrində bunun belə olduğunu etiraf edərək yazırdı ki, "burada istər təsərrüfat və istərsə də ev-məişət işlərinin təmənnasız kömək əsasında görülməsi ümumi “iməcilik” termini altında birləşmişdir. Ona görə də burada iməcilik təşkil edilərkən əhali əvvəlcədən görüləcək işə müvafiq olaraq dəvət edilərdi. Əgər “iməcilik” yundarama, xalça toxuma kimi məişət işləri üçün təşkil edilərdisə, qadınlar, təsərrüfat işlərinin görülməsi məqsədilə təşkil edilərdisə, kişilər cəlb olunardı” (27). Lakin çöl etnoqrafik materiallardan məlum olur ki, istər təsərrüfat, istərsə də məişət işlərində təmənnasız yardım əsasında görülən işlər təkcə Lənkəran, Şəki və Zaqatala bölgələrində deyil, Azərbaycanın əksər bölgələrində, o cümlədən Naxçıvan, Muğan, Şirvan, Bakı və Gəncə bölgələrində də, habelə Cənubi Azərbaycanda və Türkiyədə də ümumi “iməcilik” anlayışı ilə ifadə edilmişdir. Əlbəttə, bu həqiqətdir ki, Quba bölgəsində "iməcilik" anlayışı altında qadınlar arasında köməklik yolu ilə görülən işlər başa düşülmüşdür. Çöl etnoqrafik materiallarının təhlili göstərir ki, Quba bölgəsi əhalisinin "leksikonunda "iməcilik" 62
ancaq qadın işlərinin görülməsi forması kimi başa düşülürdü"[28]. Lakin bunu Azərbaycanın bütün bölgələrinə şamil etmək olmaz. Etnoqrafik ədəbiyyatda təsadüf edilən belə bir fikirlə də razılaşmaq olmaz ki, qarşılıqlı yardım forması olmaq etibarilə "iməcilik" əsasən qadınlar arasında yayılmış, guya yalnız yunun daranmasında, yun ipliklərin hazırlanmasında qonşu qadınlar bir- birilərinə kömək etmiş[29], müəyyən ictimai-iqtisadi səbəblər üzündən isə o bəzi ərazilərdə özünün ilkin məzmununu saxlamaqla yanaşı, həm də təsərrüfat işlərinin görülməsində tətbiq edilmişdir"[30]. Əksinə, adından məlum olduğu kimi, yunan dilində "köməkləşmə" mənasını verən "iməcilik" Azərbaycanda ellinizm dövründə təşəkkül tapdığı vaxtlarda insanların bütün əmək fəaliyyəti sahələrini əhatə etmiş, sonralar isə ayrı-ayrı bölgələrdə əhalinin təsərrüfatının və məişətinin müxtəlif sahələrində hoy, cey, əvrəz, mödgəm, ortaqlıq, şəriklik, növbələşmə, damazlıq, ziyanlıq, alışma və s. lokal onun yeni-yeni formaları yaranmışdır. Etnoqrafik ədəbiyyatda bəzən belə bir yanlış fikrə də rast gəlmək olur ki, guya müasir Azərbaycan kəndində müxtəlif məzmun və mahiyyətli qarşılıqlı yardım formalarının lokal adları "xalqın leksikonundan çıxdığından, el köməkliyi ilə görülən bütün işlər "iməcilik" istilahı altında birləşdirilmişdir ki, bu da əslində "subbotnik" adı ilə məlum olan rus istilahının dilimizə kor-koranə tərcümə edilməsindən irəli gəlmişdir"[31]. Həqiqətdə isə müasir Azərbaycan və rus dillərində işlədilən "iməcilik" və "subbotnik" sözləri ekvivalent məzmuna malik olsalar da, mənşəcə müxtəlifdirlər. Məlumdur ki, ruslarda "subbotnik" adı altında görülən könüllü və təmənnasız kollektiv işlər öz adını həmin işlərin görüldüyü həftənin yeddi günündən birinin adı olan "subbota" sözündən götürmüşdür; çünki ruslarda, bir qayda olaraq, könüllü və təmənnasız görülən kollektiv işlər "voskresenye" adlanan istirahət günündən əvvəlki, "subbota" adlanan gündə icra edilir. Halbuki “iməcilik” qədim ellinizm dövründə yaranmış yunan mənşəli sözdür; deməli, “subbotnik” sözündən tərcümə deyildir. İməciliklər Azərbaycanda çox geniş yayılmış qarşılıqlı yardım forması olmuş, həm kişiləri, həm də qadınları əhatə etmişdir. İməciliklər təcili görüləsi təsərrüfat işlərində həmkəndlilərin bir-birinə köməkliyi məqsədilə, eləcə də köməyə ehtiyacı olan ailələrə yardım məqsədilə təşkil edilirdi. Əkinçilikdə müxtəlif səbəblər üzündən qohumlardan, yaxud həmkəndlilərdən birinin təsərrüfatında taxıl əkini üçün şumun gecikməsi və biçinin ləngiməsi zamanı qonum-qonşu kəndin ağsaqqalları ilə məsləhətləşib ona köməklik məqsədilə iməcilik təşkil edirdilər. İməciliyin günü müəyyənləşdirilir və hamıya xəbər verilirdi. İməcilik iştirakçıları şum zamanı öz xışları ilə, biçin zamanı isə çin, oraq və nəqliyyat vasitələri ilə sahəyə gəlirdilər. Xəbər verilmiş adamların hamısı iməciliyə çıxırdı. Birinin həmin gün hətta vacib işi olardısa, onu təxirə salar, iməciliyə gələrdi. Çünki iməciliyə çıxmamaq el arasında qəbahət sayılırdı və kənd camaatı iməciliyə çıxmayan adamlara yaxşı münasibət bəsləmirdi. İməcilik, adətən bir gündən artıq olmazdı. Belə ki, yoxsul kəndlinin şumlanası əkin sahəsi, yaxud biçiləsi taxıl zəmisi o qədər də böyük olmazdı. Lakin zəruri 63
hallarda, kəndlinin torpaq sahəsi nisbətən böyük olduqda şum və biçin ilə əlaqədar təşkil olunan iməciliklər bir neçə gün davam edirdi. Çünki köməksizlik üzündən şum və biçin proseslərinin gecikməsi nəticəsində həmin kəndlinin təsərrüfatına böyük ziyan dəyə bilərdi. Qohumlar və qonşular bəzən taxıl döyümü zamanı da işçi qüvvəsi az olan və imkansız ailələrə köməklik göstərirdilər. Azərbaycanın kənd və şəhərlərində iməciliklər bir qayda olaraq bayram şənliyinə çevrilərdi. Hamı adi gündəkindən ertə durar və təzə paltar geyərək iməciliyə daha tez çıxmağa tələsərdilər. İməcilik iştirakçıları bir-birilə bəhsə girər, mərc kəsər və yarışardılar. İməcilik təşkil edən təsərrüfat sahibi yarışda qalib gələnə xələt verərdi. İməciliyi təşkil edən ailə onun iştirakçılarına nahar yeməyi verərdi. Bəzən isə iməcilik iştirakçıları yoxsul ailəyə kömək məqsədilə təşkil edilən iməcilik zamanı yeməklərini özlərilə götürərdilər. Azərbaycanın çəltikçiliklə məşğul olan bölgələrində iməciliklər daha tez-tez təşkil edilərdi. Burada şum işlərindən tutmuş çəltiyin ayaq dinglərində döyülməsinə qədər bütün iş proseslərində iməciliklər keçirilərdi. Belə ki, Azərbaycanda
XIX əsrin ikinci yarısında çəltikçiliklə əsasən iri torpaq sahibləri məşğul olurdular və onların işçi qüvvəsi az idi. Torpağın əkin üçün şumlanması, tumcar və bicar ləklərinin hazırlanması kimi böyük işçi qüvvəsi tələb edən prosesi gecikdirmək olmazdı. Çəltikçilik təsərrüfatlarında torpağın şumlanması və ləklərin hazırlanması gecikdikdə, bicarda çəltik şitillərinin sancılması prosesi ləngidikdə, bicarı alaq basdıqda və yağışların həddən artıq yağması nəticəsində biçin gecikdikdə çətin vəziyyətə düşmüş ailə yalnız iməcilik təşkil etmək yolu ilə geriliyi aradan qaldıra bilərdi. Torpağın şumlanması və ləklərin hazırlanması məqsədilə yalnız kişilər çağırılardı. Lənkəran bölgəsində çəltik şitillərinin tumcardan çıxarılıb bicar ləklərinin yanına gətirilməsilə də kişilər məşğul olurdu. Lakin bicarda onların su doldurulmuş ləklərə sancılması və alaq edilməsi ilə yalnız qadınlar məşğul olurdular. Odur ki, bicar və alaq ilə əlaqədar iməciliklərə yalnız qadınlar çağırılırdılar. Bicar prosesi başa çatdıqdan sonra iməciliyə toplaşmış qız və gəlinlər çalıb-oynayar, şən mahnılar oxuyar və məzəli oyunlar təşkil edərdilər. Azərbaycanın çəltikçiliklə məşğul olan bütün bölgələrində torpağın əkin üçün hazırlanması prosesində olduğu kimi, biçin üçün və dərzlərin daşınması məqsədilə təşkil olunmuş iməciliklərdə əsasən kişilər iştirak edərdilər. İməciliyə gələnlər özləri ilə biçin aləti olan çin götürərdilər. Arabası, atı, öküzü və kəli olanlar bu nəqliyyat vasitələrini də özləri ilə gətirərdilər. Nəqliyyat vasitələri olmayan kəndlilər də dərzlərin daşınmasında iştirak edərdilər. Onlar çəltik dərzlərinin sahədən kənara çıxarılmasına və arabalara yüklənməsinə kömək edərdilər. Çəltiyin biçilməsi, dərzlərin bağlanması və daşınması zamanı kəndlilər bir-birləri ilə yarışar, fərqlənməyə çalışardılar. İməcilik təşkil edən ailə də onların əməyini qeyd edərdi. Adətə görə ilk dərzi bağlamış biçinçiyə və çəltik dərzlərini xırmana birinci gətirən arabaçıya hədiyyələr verilərdi. İməciliyi təşkil edən ailə ya fasilə zamanı, ya da iməcilik başa çatdıqdan sonra onun iştirakçılarını dadlı yeməyə qonaq edərdi. 64
Xırmanda döyülmüş dərzlərdən əldə edilmiş çəltiyi ayaq, yaxud su dinglərində döyməklə qabığından çıxarıb düyü hasil edirdilər. Bu işlə kəndlilər əsasən öz qüvvələri ilə məşğul olurdular. Lakin kifayət qədər işçi qüvvəsi olmayan ailələr ayaq dingləri vasitəsilə çəltiyin təmizlənməsi üçün də iməcilik təşkil edirdilər. Bu iməciliklərin əhatə dairəsi məhdud olurdu. Çəltiyin ayaq dinglərində təmizlənməsi işində yalnız qonşu və qohum kişi və qadınlar iştirak edirdilər[32]. İməciliklər, qeyd olunduğu kimi, bir qayda olaraq qonşu, qohum və həmkəndlilər arasında təşkil edilərdi. Lakin ehtiyac olduqda kəndlilər qonşu kəndlərdə təşkil olunmuş iməciliklərə də gedərdilər. Naxçıvan, Cəbrayıl, Quba, Şəki və b. qəzaların taxılçılıqla məşğul olan kəndlərinin əhalisi qonşu kəndlərin camaatının təşkil etdikləri iməciliklərə gedərdilər. Lənkəran qəzasının çəltikçiliklə məşğul olan Ərkivan, Boradigah, Türkoba, Veravul, Vilvan, Boladi, Velədi, Xolmili, Səpnəkəran, Şiyəkəran, Ərçivan və b. kəndlərinin camaatı çəltik biçini zamanı qonşu kəndlərə iməciliyə gedərdilər. Azərbaycanın suvarmaya əsaslanan əkinçilik təsərrüfatları böyük və kiçik çaylardan çəkilmiş ana arxlardan istifadə edirdilər. Ana arxlardan isə ayrı-ayrı kəndlərin əkin sahələrini suvarmaq üçün qol arxlar çəkilirdi. Arxların çəkilməsi işində, həmçinin su bəndlərinin və dəhnələrin tikilməsində sudan istifadə edəcək kəndin bütün əhalisi, bəzən də qonşu kəndlərin əhalisi iştirak edirdi. Çünki on kilometrlərlə uzunluğunda olan arxların çəkilməsi böyük işçi qüvvəsi tələb edirdi. Arxın qazılması, dəhnə basılması və bununla da çayın suyunun səviyyəsini qaldırıb ana arxa yönəltmək üçün tələb olunan çox ağır bir iş həmişə kollektivin birgə əməyi ilə görülmüşdür. Bu işin təşkilatçıları mirablar olardı. Arxların çəkilməsi, bənd və dəhnələrin qurulması və təmiri işləri adətən iməcilik yolu ilə erkən yazda görülərdi. Bu məqsədlə mirab, yaxud onun köməkçisi cuvar kəndin ağsaqqallarına və camaatına qabaqcadan xəbər verərdi ki, filan gün ana arxı və ya qol arxı təmizləmək, bənd və dəhnəni təmir etmək üçün kənd camaatı iməciliyə çıxmalıdır. Müəyyən edilmiş gün və vaxtda kənd camaatı iməciliyə çıxardı. El adətinə görə, bu iməcilikdən boyun qaçırmaq qəbahət sayılırdı və pislənirdi. Bu işdən imtina edən şəxsin camaatın üzünə baxmağa mənəvi haqqı yoxdu. Adətən, belə iməciliyə hər evdən bir nəfər, necə deyərlər, bir bel çıxardı. Onlar özləri ilə bel, yaba, balta və külüng kimi əmək alətləri, at, ulaq və araba kimi nəqliyyat vasitələri götürərdilər. İməcilik zamanı hər kəndin camaatı dəhnədən tutmuş bütün ana arx boyu onun üçün ayrılmış hissəni təmizləyər və təmir edərdi. Azərbaycanın Naxçıvan, Qarabağ, Lənkəran, Abşeron və b. bölgələrində suvarma məqsədilə kəhrizlərin qazılması zamanı da iməcilik qarşılıqlı yardım formasına tez-tez müraciət edilirdi. Belə ki, kəhrizin qazılması böyük işçi qüvvəsi tələb edirdi. Elliklə qazılan kəhrizlərin suyundan hamı istifadə edərdi. Yol çəkmək və körpü salmaq, yaxud onları təmir etmək üçün də belə iməciliklər təşkil olunurdu. Lakin onların təşkilatçıları yüzbaşılar olardı. Odur ki, belə iməciliklər "yüzbaşı iməciliyi" adlanardı. Bu iməcilik də digər iməciliklər kimi 65
mahiyyət etibarilə könüllülük prinsipinə əsaslansa da, hakimiyyət nümayəndəsi yüzbaşı tərəfindən təşkil olunduğu üçün əslində məcburi xarakter daşıyırdı. Su arxlarının çəkilməsi, bənd və dəhnələrin qurulması, yol və körpülərin tikilməsi və təmiri məqsədilə təşkil olunan el iməciliklərində yalnız kişilər iştirak edərdilər. Kişilərin iştirakı ilə təşkil olunan çox geniş yayılmış iməciliklərdən biri də yaşayış evlərinin tikilməsi ilə bağlı məhəllə iməciliyi olmuşdur. Belə iməciliyi ev tikən şəxs çağırardı. Yaşayış evinin tikintisində hər bir ailəyə onun qohumları ilə yanaşı bütün qonşuları da köməklik göstərirdilər. Ev tikintisi məqsədilə çağırılan iməcilik zamanı ev sahibinin ailəsi iməcilik iştirakçıları üçün yaxşı süfrə açar, dadlı yeməklər hazırlayardı. Ev tikintisi üçün təşkil olunmuş iməciliklər zamanı bəzi adətlər də mövcud idi. Bu da xələt verilməsi ilə bağlı idi. Məsələn, binanın damının basılması prosesində dama ilk tir qaldırılan zaman ustalardan biri ucadan qışqırardı: "Tir qalxmır!" Bunu eşidən ev sahibi başa düşərdi ki, usta xələt istəyir və gətirib ona bir köynək, araqçın, papaq və s. xələt verərdi. Belə hədiyyə almaq bir növ gözaydınlığı vermək xarakterli el adəti idi. Məişət xarakterli iməciliklərə gəlin köçəcək qızın cehizini sahmana salmaq və toy ilə bağlı el köməklikləri aiddir. Belə el köməkliklərinə cehizlik xalça-palazın toxunması, yun corabların hazırlanması, yorğan-döşəyin sırınması və başqa təcili görüləsi işlər üçün təşkil olunan iməciliklər aid idi. Quba bölgəsində gəlin köçən hər bir qıza 50-100 cüt yun corab verilərdi. Həmin corabları gəlini görməyə gələn qohumlara bağışlayardılar. Bu qədər corabı toxumaq üçün qızın anası öz qohumlarını və qonşuları iməciliyə çağırardı. İməciliyə çağırılan qız və gəlinlər həvəslə dəvəti qəbul edər və lazımi alətlərini götürüb köməyə gələrdilər. Onlar bunu özlərinə borc bilərdilər və iməcilikdə hamı canla-başla iştirak edərdi. Əvvələn, dəvət olunmuş iməciliyə getməmək ayıb iş hesab olunurdu. İkincisi, hamı yaxşı bilirdi ki, bu gün onların kömək etdikləri ailə sabah onların özlərinin köməyinə gələcəkdir. Belə ki, iməcilik təmənnasız köməklik olsa da, haradasa onun əvəzi gözlənilirdi, yəni qarşılıqlı köməklik xarakteri daşıyan bu iməcilik qarşılıqlı yardım forması idi. Əlbəttə, el köməkliyinin qarşılıqlı olmasını öz təcrübəsindən yaxşı bilən camaat onun əvəzinin ödənəcəyi haqqında düşünmür, iməcilikdə iştirak etməyi özlərinə mənəvi borc bilirdilər. Məişət xarakterli belə iməciliklər qız-gəlinlərin toy-bayramına çevrilirdi. Axşamdan başlanan iş səhərədək davam edərdi. Qız gəlinlər ev sahibinin gətirdiyi meyvələrdən, çərəzdən və qovurğadan yeyər, deyib-gülər, mahnı oxuyar, şənlənərdilər[33]. Gəlin köçəcək qızın cehizlərini sahmana salmaq məqsədilə çağırılan iməciliklər bir sıra el adətləri ilə də bağlı olmuşdur. Belə adətlərdən birinə görə nişanlı qızın gəlinlik yorğan-döşəyi tutularkən yunun ilk təmizlənmiş hissəsini həyətin gözə görünən yerindən asardılar. Qonşular bunu görüb nişanlı qızın qayınanasına xəbər çatdırardılar ki, gəlinin toy döşəyi hazırlanır. Qayınana da adına layiq bir xonça düzəldib gələcək gəlininin evinə göndərərdi. Xonçaya mer-meyvə və şirniyyatla bərabər yorğan-döşəyi sırıyan qadın üçün xüsusi hədiyyə də qoyulardı. Xonça nişanlı 66
qızın evinə gətirilən kimi iməciliyin iştirakçıları qızın başına toplaşıb ona gözaydınlığı verər, xoşbəxt olmasını arzulayar, meyvə və şirniyyatdan yeyərdilər. Nişanlı qızın anası isə göndərilmiş hədiyyəni götürüb yorğan-döşək sırıyan qadına verərdi[34]. Toy üçün çörək bişirmək də el köməkliyi olmadan ötüşmürdü. Toy mərasiminə bir-iki gün qalmış toy sahibi olan qadın kəndin ağbirçəklərini çörək bişirməyə dəvət edərdi. Belə dəvəti alan hər bir qadın çörək bişirməyə gəlməyi özünə borc bilərdi. Toy sahibi çörəkbişirənlər üçün qabaqcadan kiçik hədiyyələr hazırlayar, hər birinə iş zamanı geymək üçün önlük bağışlardı. Çörəkbişirməyə yığışmış kəndin qadınları bir- iki gün ərzində toya lazım olan çörəyi bişirib qurtarardılar. Çörək bişirmək ilə əlaqədar çağırılmış iməciliklər də çal-çağırsız keçinməzdi. Qız-gəlinlərlə bərabər ağbirçək qadınlar da bayatı deməklə bir-birləri ilə yarışardılar. Söylənilən bayatılar toy məclisinin məzmununa, gəlinlərə və çörək bişirənlərə həsr edilərdi. Məsələn: "Ulduz gəlin, ay gəlin, Olmaz sənə tay gəlin. Qardaşının toyudur, Nazik yuxa yay, gəlin"[35]. El köməklikləri yas mərasimlərində çörək bişirilməsi zamanı da göstərilərdi. Yas yerinə gələn bir neçə yüz adamın çörəyini bişirmək köməksiz mümkün deyildi. Bu zaman el-oba köməyə gəlirdi. Lakin toy mərasimindən fərqli olaraq yas mərasimi üçün çörəkbişirməyə adamlar dəvət olunmurdular. Kəndin qadınları heç bir dəvət gözləmədən öz çörəkbişirmə avadanlıqlarını götürüb yas yerinə gələr, çörək bişirməyə başlardılar. Ona görə də bu adəti iməcilik adlandırmaq olmaz, çünki iməciliyi təşkil edərdilər və adamları bu tədbirə çağırardılar. Yas mərasimləri üçün kollektiv surətdə çörəkbişirmə adəti, həmçinin yas xörəklərinin hazırlanması xeyriyyəçilik mahiyyətli, lakin qarşılıqlı yardım xarakterli el köməkliyi olmuşdur. Azərbaycanın kontinental iqlimə malik olan bölgələrində maldar əhali arasında çörək bişirməklə əlaqədar olan "iməcilik" qarşılıqlı yardım forması adi hallarda da təşkil edilərdi. Həmin bölgələrin maldarlıqla məşğul olan əhalisi qış ayları üçün lazım olan çörəyi havalar hələ isti olduğu vaxtlarda bişirərdi. Ailənin bir neçə aylıq çörəyini qısa müddətdə bişirmək bir-iki qadın üçün çox çətin olduğundan, qadınlar vəziyyətdən çıxış yolunu iməcilik təşkil etməkdə görərdilər. Çörək bişirməkdə köməyə ehtiyacı olan hər kəs iməcilik çağırmağa təşəbbüs göstərə bilərdi. Obanın 10-15 qadını bir yerə toplaşaraq, iməcilik yolu ilə bir gün biri, o biri gün isə digəri üçün qışlaq çörəyi bişirərdilər. Beləliklə, növbə ilə hamının qışlaq çörəyi bişirilərdi. Milli bayramımız olan Novruz təntənələrini yüksək səviyyədə qeyd etmək üçün xalq növbənöv qənnadı məmulatı və çörəklər bişirir. Ənənəvi bayram şirniyyatı və mərasim çörəklərinin bişirilməsi üçün də qadınlar iməcilik qarşılıqlı yardım formasından istifadə edərdilər. Bayram xörəklərinin hazırlanması el şənliyinə çevrilərdi. İməciliyə çağırılan qadınlar hərə bir iş görməklə bayrama hazırlıqda iştirak edərdilər. Novruz bayramına qədər belə iməciliklər növbə ilə onun iştirakçılarının hamısının evində keçirilərdi. 67
Azərbaycanda qarşılıqlı yardımın çox geniş yayılmış ikinci forması "əfrəz" olmuşdur. Bu el köməkliyinin adı ərəbcə "təsadüfi" "fövqəladə hadisələr" mənasını verən "əvariz" sözündən götürülmüşdür. Görünür, Azərbaycanın Kəlbəcər və Qazax rayonlarında yaşayan ayrımlar arasında bu qarşılıqlı yardım formasının "avaya" adı ilə tanınması da bununla əlaqədardır. "Əvrəz" Azərbaycanın əksər bölgələrində "iməcilik" anlayışının sinonimi kimi işlədilsə də, bəzi bölgələrdə, o cümlədən Şirvan və Quba bölgələrində əsasən ağır zəhmət tələb edən təsərrüfat işlərində yalnız kişilərin iştirakı ilə təşkil edilən el köməkliyinə deyilirdi. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tarixşünaslığında əvrəzdən, yalnış olaraq feodal mükəlləfiyyətlərindən biri kimi bəhs olunur. Rus alimi İ.Petruşinski Azərbaycanda feodal münasibətlərindən bəhs edərkən əvrəzi Səfəvilər dövlətində feodal mükəlləfiyyətlərindən biri hesab etmişdir. O daha sonra qeyd edir ki, Azərbaycanda kəndlilər XVIII-XIX əsrlərdə bəy və mülkədarların xeyrinə məcburi işlədikləri "biyar"dan əlavə ildə iki gün "əvrəz"ə də çıxmalı idilər[36]. Azərbaycan alimlərindən M.Əfəndiyev və İ.Həsənov da bu səhv müddəaya əsaslanaraq öz
tədqiqatlarında əvrəzi XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycan feodal mükəlləfiyyətlərindən biri kimi təhlil etmişlər[37]. Əvrəzin feodal mükəlləfiyyəti olması haqqında yanlış fikir öz əksini 7 cildlik "Azərbaycan tarixi"ndə də tapmışdır[38]. Etnoqrafik materialların təhlili nəticəsində isə müəyyən edilmişdir ki, kəndilərin bəy və mülkədarlar üçün məcburi yerinə yetirdikləri "biyar" işindən fərqli olaraq, "əvrəz" qədimdən öz mahiyyəti etibarilə könüllülük prinsipi əsasında kəndlilərin təsərrüfat işlərində bir-birlərinə göstərdikləri qarşılıqlı yardım forması kimi təşəkkül tapmış və el adətinə çevrilmişdir. Sonralar bəy və mülkədarlar xalqın bu adətindən müəyyən məqsədlər üçün istifadə etmişlər. Görkəmli etnoqraf Q.Qaraqaşlı çox haqlı olaraq belə hesab edir ki, əvrəz məhsuldar qüvvələrin geridə qaldığı, primitiv səviyyədə olduğu, kollektiv əməyə zəruri ehtiyac olduğu nəsli – qəbilə quruluşu dövründə təşəkkül tapmış və zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır. Sinifli cəmiyyətdə isə hakim sosial təbəqələrin kəndliləri istismar formasına çevrilmişdir. Belə ki, XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində əvrəz məcburi mükəlləfiyyətlər siyahısına daxil deyildi. Azərbaycanın qərb bölgələrində adətə görə bütün kənd, yaxud kənd icması mülkədarın xeyrinə ildə bir və ya iki gün əvrəzə çıxır, onun əkin sahəsini şumlayır, taxılını biçir, ot çalır və bina tikirdilər. Mülkədar əvrəz zamanı kəndlilərə yemək də verirdi[39]. İlk baxışdan bir növ feodal mükəlləfiyyəti kimi təsir bağışlayan belə əvrəzi kəndlilər həmişə qarşılıqlı yardımdan fərqləndirmiş, onu məzmununa uyğun olaraq "bəy əvrəzi", "yüzbaşı əvrəzi", "kəndxuda əvrəzi", "koxa əvrəzi" və s. adlandırmışlar. Bəy əvrəzinin XIX əsrdə feodal mükəlləfiyyəti deyil, bəyin çağırışı ilə kəndlilərin könüllü köməklik forması olması çar hökumətinin 1847-ci il "Kəndli əsasnamələri"ndə də qeyd edilmişdir. Əsasnamənin Quba qəzasına aid qaydalarının 10-cu bəndində deyilirdi ki, əgər bəy əvrəz çağırarsa, yəni işə könüllü çağırış elan edərsə, bəyin əvrəzə çıxanlara yemək verməsi şərtilə, əhalinin köməyə getməsinə
68
icazə verilir[40]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəy və mülkədarlar, yüzbaşılar əvrəzdən kəndliləri təkcə öz xüsusi təsərrüfatlarında işlətmək üçün deyil, eyni zamanda su arxlarının və kəhrizlərin qazılması və təmiri, yol çəkilməsi və körpü salınması kimi bütün kəndin xeyrinə olan ümumi el işlərində də istifadə edirdilər. Deməli, ilk baxışdan feodal mükəlləfiyyəti kimi görünən bəy və yüzbaşı əvrəzində kəndlilər əslində çox vaxt özləri üçün işləmişlər. Əvrəz də iməcilik kimi müəyyən sosial-iqtisadi səbəblərlə bağlı olaraq çağırılardı. Hər hansı bir təsərrüfat işinin təcili görülməsi üçün işçi qüvvəsi, qoşqu heyvanı, kotan, yaxud araba çatışmadığı hallarda təsərrüfat sahibi özü ağsaqqallarla məsləhətləşib camaatı əvrəzə çağırardısa, ailə başçısı xəstə olan və ya ailə başçısını
itirmiş ailələrə, dul qadınlara kömək məqsədilə əvrəzi camaat özü təşkil edərdi. El köməyinə ehtiyacı olan şəxs əvrəzin təşkili ilə əlaqədar müəyyən hazırlıq işləri gördükdən sonra kəndin ağsaqqalları ilə məsləhətləşib əvrəzin gününü təyin edər və qohum-əqrəba vasitəsilə camaatı əvrəzə çağırardı. Camaatı əvrəzə çağırmaq üçün məscidlərdən, kəndin kişilərinin toplaşdığı meydanlardan və "gimgə yeri" adlanan yerlərdən də istifadə edilərdi. Kəndin mollası və ağsaqqalı da camaatın müəyyən olunmuş gündə əvrəzə çıxmalı olduğunu onlara xatırladardı. Lakin əvrəzdə iştirak etmək üçün heç bir məcburiyyət yox idi. Hamı əvrəzdə iştirak etməyi özünə borc bilib bu el köməyinə tələsərdi. Bununla bağlı xalq arasında bəzi ifadələr də vardır. Məsələn, biri tez-tez yol gedəndə deyirlər ki, "nə tələsirsən, əvrəzə getmirsən ki?" Əksinə, biri ləng tərpənəndə deyirlər ki, "elə bil biyara gedir". Əvrəz səhər sübhdən çox canlı şəkildə başlanıb, günün sonunadək işgüzarlıq şəraitində davam etdirilərdi. İməcilik kimi əvrəz də işin qurtarıb-qurtarmamasından asılı olmayaraq, adətən bir gündən artıq davam etməzdi. El adətinə görə, əvrəzi təşkil edən şəxs onun iştirakçılarına günorta naharı verərdi. İmkanı olanlar hətta qoyun da kəsərdilər. Lakin imkansız ailələrə kömək məqsədilə təşkil olunan əvrəzə çıxan kəndlilər özləri ilə yeməklərini gətirərdilər. Əvrəzin təşkili görüləcək işin xüsusiyyətindən asılı olardı. Torpağın şumlanması məqsədilə təşkil edilən əvrəz zamanı onun iştirakçıları sahəyə tez çıxmaq və öz işlərilə fərqlənməyə çalışardılar. Şum əvrəzi zamanı onun iştirakçıları bir-birilə yarışar və müxtəlif səciyyəli adətlərə əməl edərdilər. Məsələn, əvrəz günü kotanı ilə sahəyə tez çıxıb ilk şırımı açan kəndliyə xələt verilərdi. Adətən əvrəz zamanı kəl sınağı keçirilərdi. Kotanı bir cüt kəl çəkməli idi. Şərtə görə kotanı çəkməyə gücü çatmayıb dizini yerə qoyan kəl məğlub sayılırdı. Ən qüvvətli kəlləri müəyyənləşdirmək məqsədilə təşkil edilən belə yarışda daha güclü hesab edilən kəllər kotanın dib boyuna qoşulardı. Şərtləşmə müddətində qalib kəl müəyyən edilmədikdə, kotanın təkərləri çıxarılar və kəlin biri dizini yerə qoyanadək yarış davam etdirilərdi. Yarışda qalib gəlmiş ən güclü kəlin belinə əvrəzdə kəsilmiş qoyunun dərisini atardılar. Həmin dəridən kəl üçün boyun yastığı tikilərdi. Belə yarışlar əvrəz iştirakçılarının böyük marağına səbəb olar, işin şən əhvali-ruhiyyədə davam etməsinə şərait
69
yaradardı. Əvrəz qarşılıqlı yardım forması taxıl zəmisinin biçilməsi, dərzlərin xırmana daşınması və ot çalımında daha tez-tez təşkil olunardı. Çünki əkinçiliyin mövsümi xarakter daşıyan bu əmək proseslərini gecikdirmək olmaz. Əkinçilərin dediyi kimi, "biçində gecikən uduzar". Əkinçilikdə birgə işçi qüvvəsi tələb olunan bu proseslərini vaxtında başa çatdırmaq məqsədilə çağırılan əvrəzdə hamı məmnuniyyətlə iştirak edirdi və hər kəs qonşusuna, həmkəndlisinə, xüsusilə imkansız ailələrə kömək etmək üçün əllərindən gələni əsirgəmirdi. Biçin əvrəzi daha təntənəli keçirilirdi. Bu zaman kəndin ən yaxşı biçinçisini müəyyən etmək üçün yarış keçirilərdi. Zurnaçıların ifa etdiyi "Cəngi" musiqisinin sədaları altında yarışan biçinçilər eyni vaxtda işə başlardılar. İlk dərzi hamıdan tez zəmi sahibinin qənşərinə qoyan biçinçi yarışın qalibi olar və kəndin ən yaxşı biçinçisi hesab edilərdi. Qalibə hədiyyə olaraq qabaqcadan düzəldilmiş xonça verilərdi. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində əvrəz qarşılıqlı yardım formasının təşkilində qohumluq münasibətlərilə bağlı el adəti də olmuşdur. Quba qəzasının Gəndob və Söhüb kəndlərində "qız əvrəzi" adı ilə tanınan bu adətə görə nişanlı oğlan əkin-biçin prosesində qız evinə köməklik etməli idi. Qız evinin əvrəzə ehtiyacı olduğu hallarda nişanlı oğlan kəndin cavanlarını əvrəzə çağıraraq qayınatasının əkin sahəsini şumladar, taxılını biçdirib dərzləri zəmidən xırmana daşıdar və biçənəyini çaldırıb otunu tayalara vurdurardı. Əvrəz zamanı nişanlı oğlanın qoluna, başqalarından seçilmək üçün, qız evindən göndərilmiş qırmızı sarğı bağlanardı. Əvrəz iştirakçılarına nahar yeməyi nişanlı oğlanın ailəsi tərəfindən göndərilərdi[41]. Azərbaycanın Quba bölgəsində suvarma arxlarının çəkilməsi, təmiri, yaxud təmizlənməsi, dəhnə və su bəndlərinin tikilməsi kimi böyük zəhmət və çoxlu işçi qüvvəsi tələb olunan işlərdə də əvrəz qarşılıqlı yardım formasından istifadə edilmişdir. Bəzən elə olurdu ki, kəndin ancaq bir məhəlləsinin istifadə etdiyi su arxının təmirində, yaxud təmizlənməsində həmin kəndin başqa məhəllələrində yaşayanlar da iştirak edirdilər. İməcilik kimi əvrəzdən də Azərbaycanın bəzi bölgələrində ev tikintisi prosesində istifadə edilmişdir. Quba bölgəsində ev tikintisi zamanı xeyli işçi tələb edən və bir ailənin gücü ilə görüləsi mümkün olmayan kərpickəsmə və kərpicin daşınması, evin bünövrəsi üçün uzaq məsafədən daş gətirmək, daş, torpaq və tir qaldırmaq kimi təsərrüfat və məişət xarakterli işlərdə də əvrəz köməklik formasından istifadə edilmişdir. Kərpic kəsmək məqsədilə təşkil edilmiş əvrəz üçün palçıq ev sahibi tərəfindən qabaqcadan hazırlanardı. Əvrəz günü dəvət olunmuş kişilər hərə öz qəlibi ilə gələrək işə başlardı. El adətinə görə, kərpic kəsənlərdən biri "düşərlik" adlanan hədiyyə almaq üçün deyərdi ki, "ay qonşu, bu nə işdir, qəlib kərpici buraxmır, bir köməyə gəl görüm". Bunu eşidən ev sahibi kərpickəsənlərə şirinlik pay verərdi və iş davam edərdi. Belə adət Zaqatala-Balakən bölgəsində də mövcud olmuşdur. Başqa bir adətə görə, ev tikintisi üçün bünövrə qoyuluşuna köməyə gələnlər əliboş gəlməzdilər, xonça düzəldib gələrdilər. Köməklikdə qadınlar da iştirak edərdi. Onlar 70
su daşıyar, çörək bişirər və digər məişət işlərinə kömək edərdilər. Kişilər isə tikinti ilə məşğul olardılar. Evin bünövrəsi qoyulan zaman belə bir adətə də müraciət edilərdi. Bünövrənin dörd küncündə dayananlardan biri deyərdi ki, "künc düzəlmir". Bu halda ev sahibi ustalara kiçik bir hədiyyə verərdi. Ev tikilib qurtardıqdan sonra damdan sonuncu düşən ustaya da xələt verilərdi. Tikintinin sonunda əvrəz iştirakçılarına xələt vermək mərasimi üçün ev sahibi qabaqcadan ehtiyat görərdi; yun corab, əl yaylığı və müxtəlif şirniyyatdan ibarət xonça düzəldərdi. Adətən, xonça əvrəz iştirakçıları arasında olan ağsaqqala təqdim edilərdi[42]. Qeyd etmək lazımdır ki, iməcilik və əvrəz kimi eyni mahiyyət və məzmun daşıyan qarşılıqlı yardım formaları dünyanın başqa xalqları arasında da mövcud olmuşdur. Ruslarda "subbotnik", "pomoç" və "todoka", özbəklərdə və taciklərdə "xaşar", türkmənlərdə "yevar", qırğızlarda "aşar", gürcülərdə "dadzaxili" və "ulami", ləzgilərdə "mel", kumıklarda "bulka" və b. qarşılıqlı yardım formaları azərbaycanlıların iməcilik və əvrəz el köməkliklərini xatırladır. Dünya xalqlarının həmin köməklikləri də icmanın ümumi işi hesab edilirdi. Kəndin bütün əhalisi, həm kişilər, həm də qadınlar onların təşkilində çox həvəslə iştirak edirdilər. Köməkliklərin iştirakçıları arasında əmək bölgüsü aparılır, kimin hansı işi görəcəyi qabaqcadan müəyyənləşdirilirdi. Azərbaycan el köməkliklərində olduğu kimi həmin qarşılıqlı yardım formaları da bayram şənliklərinə çevrilirdilər. Köməklik iştirakçıları təzə paltar geyir, yüksək əhvali-ruhiyyədə olur, musiqi sədaları altında işləyir, nəğmələr oxuyurdular. Azərbaycanda əkinçiliklə bağlı el köməkliklərindən biri də "növbələşmə" adlanmışdır. Növbələşmə köməklik forması iqtisadi imkanları eyni səviyyədə olan 3-4 kəndli təsərrüfatını əhatə edirdi. Növbələşmədə iştirak edənlər çox vaxt bir əmək prosesində, məsələn, taxıl biçinində, yaxud ot çalımında birləşirdilər. Kimin işi təcili idisə, yəni taxıl biçiminin, yaxud ot çalımının vaxtı ötə bilərdisə, öncə onun işi görülər, sonra növbə ilə o birilərinin taxılı biçilər, yaxud otu çalınardı. Hamının işi görüldükdən sonra növbələşmə birliyi dağılardı. Lənkəran bölgəsinin çəltikçilik təsərrüfatlarında şum, ləklərin hazırlanması, bicar və alaq işlərində də növbələşmə qarşılıqlı yardım formasından istifadə edilmişdir. Tumcar və bicar ləklərinin vaxtında düzəldilməsi üçün kişilər, normal böyümüş çəltik şitilinin vaxtı ötürmədən tez bicar ləklərinə sancılması işində, həmçinin alaq zamanı 3-4 ailənin qadınları növbələşmə köməklik formasından istifadə edirdilər[43]. Azərbaycanda əkinçiliklə bağlı qarşılıqlı yardım formalarına "ortaqlıq" adlı əmək birləşməsini də aid etmək olar. Ortaqlıq əmək birləşməsini doğuran səbəb qoşqu heyvanlarının, kotanın, ümumiyyətlə, əmək alət və vasitələrinin çatışmaması olmuşdur. Kifayət qədər əmək alət və vasitələri olmayan bir neçə ailə "ortaqlıq" əmək birləşməsi təşkil edir, kotanlarını, qoşqu heyvanlarını, arabalarını birləşdirib əkin sahələrini şumlayır, biçilmiş taxılı xırmana daşıyır və döyürdülər. Ortaqlıq üzvləri arasında şum, daşıma və döyüm üçün günlərin bölgü miqdarı ortaqlığa verilmiş əmək alət və vasitələrinin sayına uyğun müəyyən edilirdi. Bəzən ortaqlıqda əmək alət və 71
vasitələri olmayan tavanasız kəndlilər də iştirak edirdilər. Onlar öz əməkləri ilə ortaqlığın üzvü olurdular. Ortaqlığın belə üzvləri çox vaxt əmək prosesində arabaçı, sürücü, yabaçı, sovuqçu olur, gördükləri işlərin müqabilində şum, daşıma və döyüm günləri almaq hüququ qazanırdılar. Ortaqlıq adətən 10-15 gündən artıq çəkməzdi, bəzən isə daha tez, torpağın şumlanıb qurtarması ilə başa çatardı. Çəltik dərzlərinin xırmana daşınması və döyülməsi zamanı da belə ortaqlıqlar təşkil edilərdi (44). Azərbaycanın Qarabağ və Gəncə bölgələrində taxıl biçini, ot çalımı, su arxlarının çəkilməsi, ev tikintisi, toy və yas mərasimləri zamanı təşkil edilən el köməklikləri "hoy" adlanırdı. Qarabağda dəmyə əkinçiliyi əsasında yetişdirilən taxıl bir gün ərzində biçilməsə, taxıl zəmidə vağamlanar və sünbülü yerə tökülə bilərdi. Ona görə də məhsul itkisinə yol verməmək məqsədilə kəndlilər hoy elan edərdilər və el-obanın köməyilə taxılı vaxtında biçib dərz bağlayar, zəmidən xırmana daşıyardılar. Bəzən bir kənddən əli çin tutan 50-60 kişi o biri qonşu kəndin "biçin hoyu"na gedərdi. Hoya gələn biçinçilər arasında iş bölgüsü aparılardı. Kimi taxılı biçər, dərz bağlayar, kimi dərzləri zəmidən xırmana daşıyar, kimi taxıl döyər, kimi də buğdanı sovurardı. Hoy adəti ilə hər hansı bir ailə taxıl yığımını qısa müddətdə başa çatdırardı. Hoy adətən bir gündən artıq davam etməzdi. Hoy adəti ilə bağlı xalq arasında belə bir ifadə də işlədilir: "Allah hoyuna çatsın!" Hoya kəndlilər həvəslə gedərdilər. Bu adət el şənliyinə, bayrama çevrilərdi. Ayrı-ayrı şəxslər üçün təşkil olunan hoy zamanı taxıl zəmisinin sahibi biçinçilərə günorta yeməyi verərdi. İri torpaq sahiblərinin çağırdıqları hoy zamanı çox vaxt biçinçilərə günorta naharı vermək məqsədilə bir neçə qoyun və dana kəsilər, yeməyin bişirilməsi üçün xüsusi aşpazlar ayrılardı[45]. Qarabağda hoy qarşılıqlı yardım adətindən su arxlarının çəkilişi, təmiri və təmizlənməsi məqsədilə geniş istifadə edilərdi. Qaynaqlarda Qarabağın iri torpaq sahiblərindən olan Əhməd bəy Cavanşirin hoy çağırmaqla yerli əhalinin qüvvəsindən istifadə edərək qədim suvarma arxı olan Govurarxı bərpa etməsi, onun vasitəsilə Araz çayının suyunu Mil düzünün əkin sahələrinə gətirməsi haqqında məlumat vardır[46]. Gəncədə kəndlilər hoyu böyük iş adlandırırdılar. Burada çətin vəziyyətə düşmüş qonşusuna, həmkəndlilərə kömək etməyi hər kəs özü üçün borc hesab edərdi. "Hoy müqəddəs işdir" - deyən gəncəlilər arasında yayılmış bir rəvayətə görə, Gəncə qəzasının Əhmədli kəndində Murad adlı bir qaçaq varmış. Zaman ötür, Murad yaşa dolur və evinə qayıdır. Bu vaxt evini ildırım yandırmış qonşu üçün ev tikmək məqsədilə hoy elan edilir. Hoya çağırışı eşidən Muradın anası oğluna gedib qonşuya əl tutmağı məsləhət görür. Murad hoy yerinə gəlir, həvəslə, bütün gücü ilə işləyir. Lakin evin damının sonuncu tirini qaldıran zaman ürəyi davam gətirməyib döyünməkdən dayanır. Kənd camaatı Muradı müqəddəs adam kimi dəfn edir və daha heç kəs onu qaçaq-quldur kimi yad etmir[47]. Kökləri çox qədimə, icma quruluşuna gedib çıxan qarşılıqlı yardım formalarından biri də Azərbaycanın qərb bölgələrində geniş yayılmış "cey" olmuşdur[48]. İməcilik, əvrəz və hoy kimi cey el köməkliyi də təsərrüfat və məişətlə 72
bağlı müxtəlif əmək proseslərində, o cümlədən şum, səpin, taxıl biçini və döyümü, ot çalımı, suvarma arxlarının çəkilməsi, təmizlənməsi və bərpası işlərində, körpü salınması, yaşayış evləri və təsərrüfat tikililərinin inşası, maldarlıq məhsullarının emalı və s. kollektiv dəstək tələb olunan işlər zamanı həyata keçirilirdi. Cey ən çox əkin üçün torpağın şumlanması prosesində təşkil edilirdi. Şum ceyi
qoşqu heyvanlarının və şum əmək alətlərinin müvəqqəti birləşdirilməsi və əkin sahələrinin növbə ilə şumlanmasından ibarət idi. Şum ceyinin iştirakçıları arasında əməyin xarakteri və mərhələləri ilə bağlı olaraq iş bölgüsü aparılırdı. Taxıl biçini zamanı isə ceydə birləşənlər taxıl itkisinə yol verməmək məqsədilə sünbüllərin tez yetişdiyi sahədən başlayıb növbə ilə bütün cey iştirakçılarının taxılını qısaldılmış biçin vaxtında biçib zəmidən xırmana daşıyardılar. Torpağın uzunmüddətli icarəyə götürüldüyü hallarda icarə ceyi yaradılırdı. İcarə ceyi də uzunmüddətli olub şəriklik prinsipinə əsaslanırdı. Uzunmüddətli cey zamanı şum, malalama, səpin, biçin və döyüm işləri birgə həyata keçirilir, məhsul isə iştirakçılar arasında əməyin miqdarına və birləşdirilən əmək alət və vasitələrinin sayına görə bölünürdü[49]. Azərbaycanın Qazax, Göyçə və Borçalı bölgəsinin əhalisi yaşayış evlərinin, təsərrüfat binalarının inşasında, məscidlərin tikintisində, həmçinin bu məqsədlər üçün daş, kərpic, kirəmit və meşə materiallarının tədarük edilməsində də cey qarşılıqlı yardım formasından istifadə edirdi[50]. Əkinçilik və tikinti işləri ilə bağlı təşkil edilən cey köməklik formasında bir qayda olaraq kişilər iştirak etdikləri halda, məişətlə bağlı köməklik işləri üçün qadınlar arasında da cey təşkil edilirdi. Qazax və Gəncə qəzalarının ayrım kəndlərində, həmçinin Borçalı qəzasında qadınlar arasında geniş yayılmış cey yağ hasil etmək üçün nehrə çalmaq məqsədilə təşkil edilirdi. Burada "arxıd" adlanan böyüktutumlu ağac nehrələrdə yağ hasil edilirdi. Belə nehrənin qatığını çalmaq üçün yoxsul kəndli ailələri bir həftənin südünü yığmalı idi. Vəziyyətdən çıxmaq məqsədilə 5-6 qonşu qadın öz aralarında razılaşaraq, hamısı öz birgünlük inək südünü növbə ilə cey təşkil edənlərdən birinə verir və hər gün nehrə çalınmasını təmin edirdilər.
Yağ hasil etmək üçün birgünlük südün növbə ilə qonşulardan birinə verilməsi adəti Qafqazda "xanulabu" adı ilə kartli gürcüləri arasında, Orta Asiyada "peyvoz" adı ilə taciklər arasında da mövcud olmuşdur[51]. Azərbaycanda XIX əsrdə torpağın şumlanması prosesində təşkil edilən köməklik formalarından biri də "mödgəm" olmuşdur. "Mödgəm" əsasən Kiçik Qafqazın
dağlıq bölgələrində ayrımlar arasında təşkil olunurdu. Ayrımlar XIX əsrdə qonşuluq prinsiplərinə əsaslanan kənd icmaları mərhələsində yaşayırdılar. Torpaq ayrım kəndlərində hər üç ildən bir "tüstülər" (evlər) arasında qara kotanların sayına görə bölünürdü. Təxminən bir ağır kotan birliyinə 5 tüstü daxil edilirdi. Əkin sahələri həddən artıq kiçik olduqda bir kotan birliyinin üzvləri torpağı ümumi şumlayır və əkir, məhsulu isə kotan birliyi üzvləri arasında bölüşdürürdülər. Əkin sahəsi qara kotanın işləməsi üçün kifayət edən qədər böyük olduqda kotan birliyinin üzvləri əkin sahələrini növbə ilə şumlayırdılar. Həyat kəndlilərə öyrədirdi ki, torpağın birgə
73
işlənməsi fərdi ailələrin gücü ilə işlənməsindən üstündür. Odur ki, kəndlilər əkin sahələrini şumlamaq məqsədilə kotan ətrafında "mödgəm" adlı müvəqqəti birlik təşkil edirdilər. Qara kotana 8-10 cüt öküz qoşulurdu. Bütün ayrım elində bu qədər qoşqu heyvanı olan kəndli ailəsi tapmaq çətin olardı. Ona görə də 8-10 kəndli ailəsi öz qara kotanları və qoşqu heyvanları ilə bir boyunduruq altında birləşib "mödgəm" yolu ilə əkin sahələrini şumlayırdılar. "Mödgəm" əmək birliyi bir şum mövsümünə - 40 günlüyə təşkil olunurdu. Bölgədə şum mövsümü Novruz bayramına təxminən iki həftə qalmışdan başlanırdı[52]. "Mödgəm" yığma kotan qarşılıqlı köməklik adəti qonşu Gürcüstanda da "modqami" adı ilə geniş yayılmışdı. Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsində kəndlilərin torpağı şumlamaq üçün təşkil etdikləri köməklik forması "həmgəl" adlanırdı. "Həmgəl" qarşılıqlı yardım formasında əmək alət və vasitələri birləşdirilir, şum günləri hüququ iş heyvanlarının, əmək alətlərinin miqdarına və sərf edilmiş əməyin həcminə görə bölüşdürülürdü. "Həmgəl" yığma kotan birliyi də 40 günlüyə təşkil olunurdu. "Həmgəl"də əmək vasitələrinə görə şum günləri hüququ belə müəyyənləşdirilirdi: -
1 öküz (kəl) vermiş kəndli öz əkin sahəsini şumlamaq üçün 1 şum günü hüququ əldə edirdi. 16 öküzə görə isə 18 şum günü ayrılırdı. Belə ki, qara kotana qoşulan bir cüt dib kəlinin hər birinə görə 1,5 şum günü ayrılırdı; -
1 qara kotana görə 8 şum günü; - 1 qoşqu ləvazimata görə 3 şum günü. Əmək vasitələrinə görə cəmi - 29 şum günü. "Həmgəl"də əməyə görə şum günləri aşağıdakı kimi müəyyən edilirdi: -
öküzləri yemləmək idi; -
4 xodaxçı (sürücü) üçün hərəyə 1 gün olmaqla 4 şum günü; -
majqal (kotanı nizamlayan sükançı) üçün 1 şum günü; - qoruqçu (bütün kəndin əkin sahəsini qoruyurdu) üçün 1 şum günü. Cəmi 8 nəfər 40 gün ərzində əməklərinə görə - 10 şum günü. Cəmi - 39 şum günü. Qalmış 1 günü isə kəndin seyidi üçün işləyirdilər[53]. Beləliklə, "həmgəl" qarşılıqlı yardım formasında 40 günlük şum mövsümündə yığma kotanın tavanasız üzvləri cəmi bir gün öz əkin sahələrini şumlamaq hüququna malik idilər. Bu da onlara kifayət edirdi. Çünki onların əkin üçün torpaq sahələri o qədər də böyük olmurdu. Azərbaycanın Kiçik Qafqaz dağlıq bölgələrində kəndlilərin müxtəlif təsərrüfat işlərində bir-birlərinə etdikləri qarşılıqlı yardımın formalarından biri də "bədəl" adlanırdı. Bədəl" köməklik adətinə görə, bir kəndli öz öküzlərini bir neçə günlüyə əkin sahəsini şumlamaq üçün qonşusuna verirdi. Əkin sahəsini şumlayıb qurtaran kəndli qonşusunun öküzünü qaytararkən öz öküzlərini də bir neçə günlüyə ona verirdi ki, o da öz əkin sahəsini şumlaya bilsin. Kəndlilər qarşılıqlı əvəzçilik yolu ilə bir-birlərinə at, ulaq, araba, kotan və b. əmək vasitələri də verirdilər (54). Bu qarşılıqlı köməklik adəti Azərbaycanın başqa bölgələrində də "əvəzçilik"adı 74
ilə mövcud olmuşdur. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda əkinçiliklə bağlı qarşılıqlı yardım formalarından biri də "şəriklik" olmuşdur. Qarşılıqlı yardımın başqa formaları kimi şərikliyin mənşəyi də ibtidai icma quruluşunun dağılması dövrünə aiddir. Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin meydana çıxmasından sonra hərə
öz torpağını əkib-becərsə də, insanların kollektivçilik ruhu birdən-birə aradan çıxmır və şəriklik formasında uzun müddət davam edir. "Şəriklik" torpağın birgə şumlanması, malalanması, toxumun səpilməsi, biçin və döyüm kimi əkinçiliyin bütün sahələrində özünü göstərməklə bərabər uzunmüddətliliyi ilə fərqlənirdi. Şərikliyin üzvləri arasında səmimilik və mehribanlıq olanda məhsulun bölüşdürülməsindən sonra da, yəni sonrakı təsərrüfat illərində də şəriklik davam edirdi. Şəriklik, bir qayda olaraq, eyni tavanalı, bir-birini yaxşı tanıyan və əkin sahələri eyni kəndin eyni səmtində yerləşən ailələr arasında təşkil edilirdi[55]. > ; Şərik üzvləri işə başlamazdan öncə öz aralarında razılığa gəlirdilər ki, kim birlikdə nə ilə iştirak edəcək. Şuma kimin torpağından başlayıb kimin torpağında şumu qurtaracaq, kim hansı işi görəcək və məhsul hansı şərtlərlə bölüşdürüləcəkdir. Şərikliyin təşkilindəki bu qaydalar - "Şərti şumda kəsək, xırmanda davamız düşməsin" zərbi-məsəlində öz ifadəsini tapmışdır. Azərbaycan xalqının məhəlli xarakter daşıyan qarşılıqlı yardım formaları sırasında "ziyanlıq" adətinin də öz yeri vardır. "Ziyanlıq" qarşılıqlı yardım forması Şirvan bölgəsinin kənd icmalarında əsasən əkinçiliklə məşğul olan əhali arasında meydana gəlmiş və yayılmışdı[56]. Çünki əkinçiliklə məşğul olan əhali arasında çoxlu mal-qarası olan adam az tapılardı. Yalnız kənd icmalarının yuxarı təbəqəsini təşkil edən ailələrin ixtiyarında çoxlu miqdarda qaramal və qoyun sürüsü olardı. Kənd icmalarının əksəriyyətini təşkil edən yoxsul və ortabab kəndli ailələrinin ixtiyarında isə yalnız ailənin daxili tələbatını ödəmək üçün lazım olan miqdarda inək və ya camış olurdu. Bəziləri 10-15 baş qoyun saxlayırdı. Yoxsul kəndlilərin əksəriyyətinin öküz və kəl kimi qoşqu heyvanı olmurdu. Odur ki, öz əkin sahələrini şumlamaq üçün 5-6 ailə öz qoşqu heyvanları ilə birlikdə bir kotan ətrafında birləşib şəriklik təşkil edirdilər. Əhalinin belə təbəqəsi üçün bir baş mal-qaranı itirmək böyük itki hesab olunurdu və onun təsərrüfatına böyük zərər vura bilərdi. Ona görə də kənd icmasının üzvləri, bəzən də yalnız bir patronimiyaya daxil olan ailələr bu itkiyə şərik olmaqla öz həmkəndlilərinin ziyanını yüngülləşdirirdilər. Birinin inəyi, öküzü, kəli və hətta qoyunu yıxılıb qıçı sındıqda, zəhərləndikdə və canavar parçaladıqda kəndlilər onun "murdar" olmaması üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Heyvan sahibi onu kəsirdi və ətini hissələrə bölüb, qonşulara və bəzən də yalnız qohumlara göndərirdi. "Ziyanlığa" kəsilmiş əti heç bir ailə geri qaytarmazdı. Yerli adətə görə bu həmin ailə üçün biabırçı hal hesab edilərdi və onlar icmanın etimadını itirə bilərdilər. Bəzən elə olurdu ki, bir ailənin həmin vaxt ətə ehtiyacı olmurdu və ət gətirən adama bildirirdi ki, onun ətini ala bilməyəcəkdir. Lakin bildikdə ki, ət "ziyanlığa" kəsilmişdir, öz dediyinə peşman olur və gətirən adamı geri çağırır və ya heyvan kəsilən həyətə gedir, üzrxahlıq
75
edib əti götürürdü. Çox vaxt heyvan sahibi bu işə qarışmırdı. Qonşular heyvanın ölə biləcəyini görüb onu tez kəsir və öz aralarında bölüşdürürdülər. Bəzən də kəsilmiş heyvanın əti yeməyə yararlı olmurdu. Lakin icma üzvləri onu itə atmalı olsalar da götürürdülər və haqqını ziyan dəymiş ailəyə verirdilər. "Ziyanlığa" yığılmış vəsait ilə yeni heyvan alınırdı. Beləliklə, dəymiş ziyanı bütün kənd icmasının və ya patronimiyanın üzvləri öz üzərlərinə götürməklə həmin ailənin təsərrüfatına dəymiş ziyanın əvəzini müəyyən qədər çıxırdılar. Xalq arasında yayılmış "El sınığı eldə bitər" atalar sözü də bu adət ilə əlaqədar işlədilir. "Ziyanlıq" qarşılıqlı yardım forması kənd icmaları şəraitində meydana çıxsa da, yalnız həmin icmalar daxilində qalmamışdır, sonralar öz sərhədlərini genişləndirərək maldar əhali arasında da yayılmışdı. Buna səbəb maldar elat icmaları daxilində ictimai təbəqələşmənin sürətlənməsi nəticəsində böyük mal-qara sürülərinin yalnız bir ovuc varlı maldarın əlində toplanması və icma üzvlərinin əksəriyyətinin yoxsullaşıb az miqdarda heyvana malik olmaları idi. Bəzi hallarda "ziyanlıq" anlayışı evi yanana, uçulana, evini sel aparana, yaxud ildırım vurana qonşuların yardım etməsi adəti üçün də işlədilirdi. Bu zaman Şirvan bölgəsində kəndin əli iş tutan bütün adamları evsiz qalmış ailənin köməyinə gəlib ona yeni ev tikirdilər. Məlumdur ki, ev tikilməsi üçün təşkil olunan qarşılıqlı yardım Azərbaycanın bir çox bölgələrində "hoy" adı ilə məşhur olmuşdur. İki halda kəndlilər ev tikmək üçün "hoya" çağırılırdılar: yeni ev tikiləndə və bədbəxt hadisə baş verməsi nəticəsində evsiz qalmış ailə üçün sığınacaq tikəndə. Birinci halda ev tikən adam bütün tikinti materiallarını hazırlayır və yalnız tikinti işinə köməyə çağırırdı. "Hoy"un bu variantı, əlbəttə, "ziyanlığa" aid edilə bilməz. İkinci halda isə "hoy"a çağırılanlar özləri müxtəlif vasitələrlə tikinti materialları hazırlayır və evsiz ailənin sığınması üçün, kəndlilərin dedikləri kimi, bir "daxma qaraldırdılar". Ona görə də "hoy"un bu variantını Şirvan bölgəsində "ziyanlıq" adlandırırdılar. Bir sıra qarşılıqlı yardım formaları icma münasibətlərindən təşəkkül tapdıqları halda, sonrakı mərhələlərdə hakim siniflər patriarxal tayfa münasibətlərinin qalıqlarına, xalq adət-ənənələrinə əsaslanaraq həmin qarşılıqlı yardım formalarından öz məqsədləri üçün istifadə edə bilirdilər. Kəndlilərin çətinliyə düşdükləri vaxt istifadə etdikləri "ziyanlıq" köməklik adətinin xüsusiyyəti isə heç kəsə ondan istismar vasitəsi kimi istifadə etməyə imkan vermirdi. "Ziyanlıq" köməklik adəti zəhmətkeş kütlənin həmişə bir-birinin qayğısına qaldığını, dərdinə şərik olduğunu göstərən amillərdən biri olmuşdur. Bu köməklik adəti əsrlərlə yaşamış, nəsildən-nəslə keçmiş və müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Qarabağ bölgəsində maldar əhali arasında bu köməklik adəti "alışma" adı ilə
məlum olmuşdur. El adətinə görə, kəndlinin güzəranında böyük rol oynayan dəvə, kəl, yaxud inək müəyyən səbəblər üzündən zədə aldıqda və onu müalicə etmək mümkün olmadıqda kəndin ağsaqqalının iştirakı ilə həmin heyvanı kəsərək ətini kəndin evləri arasında bərabər bölüşdürürdülər. Hər alışma payının üzərinə heyvanın dərisindən bir çarıqlıq zolaq kəsib qoyardılar. Bu ətin 76
alışma payı olduğunu bildirərdi. Kənd əhalisi alışma payının əvəzinə ziyana düşmüş ailəyə hərə bir toğlu, yaxud quzu verib onun təsərrüfatının dirçəlməsinə yardım edərdilər. Alışma el dəstəyi, köməklik adəti haqqında xalq arasında belə deyilirdi: "El yaxşı olsa, dəvəsi ölən köşək olar"[57]. Azərbaycanın maldar əhalisi arasında geniş yayılmış mütərəqqi adətlərindən biri də "damazlıq" adlı el köməkliyi olmuşdur. "Damazlıq" adətinin nə vaxt və ilk dəfə hansı bölgədə meydana çıxması haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bir şey aydındır ki, "damazlıq" el köməkliyi adəti icma daxilində sosial təbəqələşmənin yarandığı şəraitdə meydana çıxmış və Azərbaycanın bütün bölgələrində yayılmışdır[58]. XIX əsrə aid olan etnoqrafik ədəbiyyatda məlumat verilir ki, kənd ağsaqqalının təşəbbüsü ilə müflisləşmiş, mal-qarası olmayan bir kəndlinin evində yemək tədarükü görüb, qonum- qonşuları və kəndin bütün ailə başçılarını oraya qonaq dəvət edərdilər. Qonaqlıqda yeməkdən sonra ev sahibinə daha yaxın olan ağsaqqallardan biri qonaqlığın "damazlıq" məqsədilə təşkil edildiyini açıqlayardı. Qonaqlıq iştirakçılarının hər biri elə oradaca mal-qarası olmayan kəndlinin ailəsinə kimin nə ilə yardım edəcəyini elan edərdilər. Nəticədə qonaqlığın hər bir iştirakçısı ev sahibinə bir qoyun, quzu, dana, yaxud buzov bağışlamağa söz verərdi. Məclis dağıldıqdan sonra qonaqlıq iştirakçıları evə qayıdıb "damazlıq" kimi vəd verdikləri heyvanları həmin kəndlinin qapısına yollardılar. Nəticədə mal-qarası olmayan kəndli müəyyən qədər mal-qaraya sahib olub yoxsulluğun daşını atardı[59]. Göründüyü kimi, "damazlıq" köməklik adəti hər adam üçün deyil, mal-qarası, xüsusilə sağını olmayan ailələr üçün təşkil edilərdi. Kənddə hamı görürdü ki, kimin qapısına qoyun-quzu getmir, kimin qapısında sağmal inək, yaxud camışı yoxdur, kimin ailəsi ağartıya həsrətdir. Odur ki, kənd camaatı, birinci növbədə qohumlar və qonşular sözü bir yerə qoyub, həmın ailənin də mal-qaraya sahib olmasına köməklik məqsədilə ona təmənnasız olaraq qoyun, sağmal inək, yaxud camış bağışlayardılar. Adətə görə, "damazlıq" heyvanı kəsməzdilər, ona xüsusi qayğı göstərər, mal-qaranın artırılmasına çalışardılar[60]. "Damazlıq" qarşılıqlı yardım adətindən Şirvan, Qarabağ, Gəncə və Qazax bölgələrində mal-qaranın cinsini yaxşılaşdırmaq məqsədilə də istifadə edirdilər. Yaxşı cinsdən mal-qarası olan xeyirxah şəxslər yaxın qohumuna, dostuna həmin cins heyvanın bir dişi balasını damazlıq kimi bağışlayar, onların da yaxşı cins mal-qaraya malik olmalarına kömək edərdilər. "Damazlıq" adətindən azərbaycanlıların ailə məişətində xüsusi yeri olan kirvəlik münasibətlərində də bəxşeyiş məqsədilə istifadə edirdilər. Kirvələrdən birinin sağmal heyvanı olmadıqda digəri ona sağmal inək və ya damazlıq düyə bağışlardı. Belə damazlıq heyvanları da kəsmək olmazdı, ona xüsusi qulluq edir və heç olmasa ilk bala verənə qədər saxlayırdılar[61]. "Damazlıq" qarşılıqlı yardım forması ilə bağlı qeydə alınmış bir adətə görə, Qarabağda maldar soylar arasında müəyyən səbəblər üzündən yeganə dəvə, öküz, inək, yaxud qoyunlarından məhrum olan yoxsul tərəkəmə varlı maldarların evlərinin hərəsinə bir təzə baş yaylığı göndərərdi. Baş yaylığının kim tərəfindən göndərildiyini öyrənən hər bir dövlətli tərəkəmə vəziyyətin nə yerdə olduğunu başa düşər və öz çobanı, ya da naxırçısına ehtiyacı olan soydaşının evinə bir 77
damazlıq heyvan göndərməyi tapşırardı. Beləliklə, yoxsul və ya müflisləşmiş tərəkəmə "damazlıq" köməklik adətindən istifadə etmək yolu ilə müəyyən qədər mal- qara toplayıb təsərrüfatını bərpa edir, ailəsinin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırırdı[62]. "Damazlıq" qarşılıqlı yardım forması ilə bağlı adətlərdən biri Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsində "umya" adı ilə tanınmışdır. Bu adətə görə, müflisləşmiş şəxs həyətbəhəyət gəzərək hər qapıya kiçik bir əşya (məsələn, yaylıq, corab, kibrit qutusu) qoyub çıxardı. Bu o deməkdir ki, çətinə düşmüş şəxs el-obasından kömək istəyir, yəni öz həmkəndlilərindən, soydaşlarından yardım umur. Kəndin camaatı "umya" çağıran şəxsə hərə öz imkanı müqabilində bir qoyun, quzu, keçi və ya düyə verməklə kömək edirdi. "Umya" verilən heyvanlar, adətən dişi heyvan olurdu və xalq arasında damazlıq adlanırdı. "Umya" barədə el arasında deyilirdi: "Umya kasıbın dirəyidir". Bəzən varlı adamlar da "umya"dan öz var-dövlətlərini daha da artırmaq məqsədilə istifadə edirdilər. Deyildiyinə görə, indiki Kəlbəcər rayonunun Yanşaq kəndində Xırdaxanım adlı bir dövlətli qadın "umya" yolu ilə kəndlilərə 1 manatdan pul paylamaqla oğlanları Əbülfət bəy və Hidayət bəy üçün 200 baş dana və 100 baş qoyun toplamışdı. "Umya"dan varlanmaq məqsədilə istifadə edilən helə hallar barədə "xalq tikən evi top dağıtmaz" zərb-məsəli mövcuddur[63]. Azərbaycanın Qarabağ və Zəngəzur bölgələrində "görəlkə" adlı bir adət də olmuşdur[64]. Adətə görə, azərbaycanlılar bir-birləri ilə mehriban olmaları, yadlaşmamaları üçün müəyyən səbəblər və bəhanələrlə qohumlarının, kirvələrinin və yaxın tanışlarının evlərinə tez- tez "görəlkəyə" gedərdilər. Bu zaman özləri ilə müəyyən hədiyyələr aparardılar. "Görəlkə" adlı bu adət azərbaycanlılar arasında indiyədək qalmışdır. Q.Qaraqaşlı haqlı olaraq "görəlkə" adətini qarşılıqlı yardımın bir forması kimi qiymətləndirmişdir. Belə ki, "görəlkə" hədiyyələrlə qonaq getmək adəti olsa da, onda qohuma və dosta bir növ əl tutmaq, maddi köməklik etmək və qayğı göstərmək keyfiyyətləri vardır. Beləliklə, Azərbaycanda iməcilik, əvrəz, avaya, ortaqlıq, şəriklik, əvəzçilik,
Yüklə 7,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|