Azərbaycan XV-XVI əsrləRDƏ

Əmiraxur: XV - XVI əsrlərdə Azərbaycan ordularında minik 
heyvanlarına nəzarət və nəqliyyat məsələlərinə rəhbərlik etmək əmiraxurun 
öhdəsinə düşürdü. Qoşunların əsas minik vasitəsi olan at ilxılarının ümumi sayı 
haqqında hökmən əmiraxurun məlumatı olmalı idi. Sultan Əhməd Cəlayirinin 
məğlub olub qaçmasından sonra əsir alınmış düşmən əmiraxurlarına Qara Yusifin 
verdiyi suallar bu fikrin təsdiqi üçün olduqca səciyyəvidir: ―Sultanın neçə atı 
vardı? O özü ilə neçə at aparmış olar? Ordumuzun əlinə daha neçə at keçə bilər?‖ 
[66, 66]. 
Müharibə vaxtı ordu ilə birlikdə əmiraxurlar da döyüşürdülər [66, 83; 56, 
427, 463]. 
Möhürdar: Görkəmli saray əmirləri nümayəndələrindən biri olan 
möhürdarın da müəyyən fəaliyyəti olmuşdur, lakin mənbələrdə qaraqoyunlu və 
ağqoyunlu möhürdarları haqqında olduqca az məlumat vardır. Həsən bəy Rumlu 
da, əsasən, səfəvi dövrü hadisələrinin təsvirində möhürdar haqqında kiçik qeydlər
etmişdir. 
Möhürdar şahın xüsusi möhürünü qoruyan şəxsə deyilirdi [63, 25]. Onun 
sənədlərə vurduğu möhür şahın imzası demək idi [36, 19]. Zərurət olduqda 
möhürdar hərbi səfərlərdə də iştirak edir, şəxsən döyüşürdü [65, 293; 58, 40; 97, 
138]. Bu vəzifə çox şərəfli və məsuliyyətli hesab edilirdi. Həsən bəy Rumlu yazır 
ki, 912 (150/07)-ci ildə I Şah İsmayılın möhürdarı Sarı Əli kürdlərlə döyüşdə 
öldürülmüş və bu vəzifə bir müddət heç kimə etibar edilməmişdi. 913 (1507/08)-cü 
ildə I Şah İsmayıl Əlaüddövlə Zülqədərlə döyüşən vaxt ağqoyunlu sultanları 
tərəfindən illərlə Diyarbəkrdə vali olmuş Əmir bəy Mosullu qızılbaş şahının yanına 
gələrək, hörmətə layiq görulmüş və bir il boş qalan möhürdar vəzifəsi ona 
verilmişdi [65, 93]. 
Həsən bəy Rumlu möhürdarın möhürünü ―böyük möhur‖ adlandırır [65, 
484]. 
Qorçibaşı: Bu istilah altında xüsusi şah alayının üzvləri olan qorçi 
dəstələrinin rəhbəri başa düşülür. XV əsrdə bu məfhumun işlənməsinə dair hələlik 
məlumat yoxdur, lakin XVI əsrdən etibarən qorçi dəstələrinin sayca çoxalıb 
dövlətin hərbi həyatında mühüm rol oynaması ilə əlaqədar olaraq, qorçibaşı 
vəzifəsi də müəyyən edilmiş və bu vəzifənin sahibi dövlətin ən etibarlı 
şəxslərindən biri olmuşdur. 
Mənbələrə əsasən müəyyən 
etmək 
olur ki, dövlətin ümumi 
qorçibaşısından başqa ayrı-ayrı vilayətlərin, habelə hər bir qorçi dəstəsinin də öz 
qorçibaşısı var imiş. Məsələn, I Şah İsmayılın hakimiyyətinin ilk illərində onun 
qorçilərinə rəhbərliyi Durmuş xan Şamlu [81, 240b] və Dədə bəy Zülqədər [65, 88; 

---

43 
88, 269] etmişlər. Sonralar isə səfəvi qorçibaşısının Sarı Pirə adlı bir əmir olduğu 
məlumdur [65, 286; 77, 158]. Bu üç qorçibaşının hər biri dövlətin baş qorçibaşıları 
olmuşlar ki, onlar ən etibarlı əmirlər arasından seçilib bu vəzifəyə layiq 
görülmüşdülər. Bəzi vilayət qorçibaşılarının nüfuzu onların hətta hakim vəzifəsinə 
çəkilməsinə səbəb olmuşdu. Məsələn, 926 (1519/20)-cı ildə I Şah İsmayılın əmri 
ilə Şirazın hakimi öldürülmüş, onun yerinə Əli sultan adlı qorçibaşısı hakim təyin 
olunmuşdu [88, 279]. 
Qorçibaşının qorçilər üzərində böyük ixtiyar və səlahiyyəti olmuşdur. 
Müəyyən şikayəti olan hər bir qorçi yalnız qorçibaşı vasitəsilə öz şikayətini 
hökmdara çatdıra bilərdi, əks təqdirdə o, qorçilikdən kənar edilirdi [61, 339a]. 
Qorçibaşı öz qorçiləri ilə hərbi yürüşlər vaxtı şahı müşayiət etməli idi [65, 
286, 345]. Qorçibaşı Sevindik bəy Əfşar uzun illər I Şah Təhmasibə sədaqətlə 
xidmət etmişdir [65, 286, 332; 81, 257a, 269b]
22
. Şirvanşah Şahruxun qorçibaşısı 
Padar adlı bir şəxs idi ki, Həsən bəy Rumluya görə o, vilayətin bütün ―mədaxil və 
məxaricindən‖ (yəni ölkənin bütün daxili və xarici yollarından) xəbərdar idi [65, 
286]. Bu məlumat əsas verir ki, hökmdar yanında böyük səlahiyyətə malik olan 
qorçibaşı dövlətin ərazisinə də yaxşı bələd imiş. 
Başqa bir qorçibaşıya misal olaraq 954 (1547/48)-cü ildə öldürülən Şirvan 
qorçibaşısı Əhməd bəy Ustaclunu göstərmək olar [81, 257a, 274a; 88, 296, 301]. 
O, səfəvilər tərəfindən Şirvanın müstəqilliyinə son qoyulandan sonra (1538) orada 
hakim olan Əlqas Mirzəyə xidmət göstərir, onun qorçilərinə rəhbərlik edirdi. 
Bəzən tarixçilər qorçibaşı və əmirül-üməra istilahlarını eyni mənada 
işlədirlər. Belə ki, I Şah İsmayılın məşhur əmiri Abdal bəy Dədə həm əmirül-
üməra [98, 137; 61, 288], həm də qorçibaşı kimi göstərilmişdir [98, 141]. Lakin 
qorçibaşı və əmirül-üməra mənsəblərinin hər dövrdə eyniləşdirilməsi həm bir sıra 
mənbələr, həm də tədqiqatçılar tərəfindən təsdiq edilmir. Həsən bəy Rumlu və 
Qazi Əhməd Qəffari Abdal bəy Dədənin əmirül-üməra yox, qorçibaşı olduğunu 
söyləmiş [65, 88; 88, 269], tədqiqatçılardan O. Ə. Əfəndiyev və S. M. Onullahi də 
bu iki vəzifənin hər birinin ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərdiyini qeyd etmişlər [52, 
105; 11, 40]. Lakin istər ―Əhsənüt-təvarix‖də, istərsə də dövrün başqa 
mənbələrində təxminən XVI əsrin ikinci yarısında əmirül-üməra istilahının 
işlənmədiyi açıq-aşkar nəzərə çarpır. Təsadüfi deyil ki, I Şah Təhmasib bütün hərbi 
əməliyyatlarını qorçibaşı Sevindik bəy vasitəsilə icra edirdi. Orta əsr tarixçiləri I 
Şah Təhmasib vaxtı dövlətin əmirül-üməra mənsəbinin və onu aparan şəxsin adını 
göstərmirlər. II Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə də bu vəzifə xatırlanmamış, 
ancaq onun əvəzinə ―qorçibaşılıq mənsəbi‖ Allahqulu bəy Əfşarın əlində olduğu 
göstərilmişdir [58, 213]. II Şah İsmayılın vəfatından sonra da kimin şah olması 
məsələsini həll edən iki şəxsdən biri məhz qorçibaşı olmuşdur [58, 220]. 
22
I Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində qorçibaşılar, əsasən, əfşar tayfası əmirlərindən təyin 
edilmişlər [55,48]. 

---

44 
Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, XVI əsrin birinci yarısında 
haqqında danışdığımız hər iki vəzifə fəaliyyətdə olmuş, lakin həmin əsrin ikinci 
yarısında sarayda qorçibaşının rolu artmış və əmirül-üməra mənsəbi bir müddət 
onunla əvəz olunmuşdur. Qorçibaşı vəzifəsinin əhəmiyyəti I Şah Təhmasib 
zamanında xüsusilə artmışdı [55, 48]. Təsadüfi deyildir ki, qorçibaşı XVIII əsrə 
qədər ən yüksək hərbi vəzifə kimi mövcud olmuşdur. ―Təzkirətül-müluk‖-da 
əmirlərdən bəhs olunarkən, ən əvvəl qorçibaşının adı çəkilmiş və bu vəzifənin 
sahibi ―əzəmətli dövlət adamlarının ən ümdə əmiri‖ adlandırılmışdır [63, 5, 7]. 
Yenə də bu əsərdən məlum olur ki, bəylərbəyi (əmirül-üməra—Ş. F.) daha saray 
daxilində fəaliyyət göstərməyərək saraydankənar əmirlər sırasına daxildir [63, 4]. 
V. F. Minorski də qorçibaşı vəzifəsini əmirül-üməra ilə eyniləşdirmişdir 
[99, 75]. Onun bu fikrini yalnız XVI əsrin ikinci yarısına aid etmək olar, çünki 
yuxarıda deyildiyi kimi, Səfəvi dövləti yaranmağa başlarkən, dövlətdə həm 
qorçibaşı, həm də əmirül-üməra vəzifələri olmuşdur.